โครงสร้างของดอก และ ประเภทของดอก องค์ประกอบของโครงสร้างดอก
ภาพที่ 1 : องค์ประกอบของดอก (ที่มา : https://sites.google.com/site/flowerreproduction2016.) ดอกชนิดต่าง ๆ มีท าหน้าที่ในการสืบพันธุ์เหมือนกัน แต่ก็มีโครงสร้างแตกต่างกันไปตามชนิดของพืช โครงสร้างของดอกที่เกี่ยวข้องกับการสืบพันธุ์ในแต่ละชนิด ดอกแต่ละดอกประกอบด้วยโครงสร้างหลักที่ส าคัญ 4 ส่วน ติดอยู่บนฐานดอก (receptacle) ได้แก่
โครงสร้างหลักที่ส าคัญ4 ส่วน ชั้น โครงสร้าง หน้าที่ ชั้นกลีบเลี้ยง (Calyx) กลีบเลี้ยง (Sepal) - ห่อหุ้ม ปกป้องอันตรายให้ส่วนต่าง ๆ ของดอกที่อยู่ ภายใน - มักเป็นสีเขียวเพราะมีคลอโรฟิลล์ ท าให้สังเคราะห์ ด้วยแสงได้ ชั้นกลีบดอก (Corolla) กลีบดอก (Petal) - ดึงดูดให้แมลงเข้ามาผสมเกสร ด้วยต่อมน้ าหวาน หรือต่อมกลิ่น มักมีสีสดใสเพราะมีรงควัตถุต่าง ๆ เช่น แคโรทีนอยด์ แอนโทไซยานิน ชั้นเกสรเพศผู้ (Stamen) เกสรเพศผู้ (Stamen) ซึ่ง ประกอบด้วยส่วนส าคัญ 2 ส่วน คือ อับเรณู (Anther) ซึ่งภายในมีถุงอับเรณู (Pollen sac) และก้านชูอับเรณู (Filament) - สร้าง microspore และพัฒนาไปเป็นเรณู (Pollen) ภายในอับเรณู เมื่อเรณู (pollen) ไปตกลง บนยอดเกสรเพศเมีย ก็จะมีการสร้างเซลล์สืบพันธุ์ เพศผู้ (sperm) ชั้นเกสรเพศเมีย (Pistil) เกสรเพศเมีย (Pistil) แบ่ง ออกเป็น 3 ส่วน ได้แก่ ยอดเกสรเพศเมีย (stigma) ก้านเกสรเพศ เมีย (style) และรังไข่ (ovary) ที่มีออวุล (ovule) อยู่ภายใน - ยอดเกสรเพศเมีย มักมีเมือกเหนียวเพื่อคอยดัก ละอองเรณู - รังไข่ท าหน้าที่ยึดส่วนของเกสรเพศเมียให้ติดกับ ฐานรองดอก (Receptacle) - ในออวุลมีการสร้าง megaspore จะพัฒนาไปเป็น ถุงเอ็มบริโอ (Embryo sac) ซึ่งท าหน้าที่สร้างเซลล์ สืบพันธุ์เพศเมีย (Egg)
สามารถจ าแนกประเภทของดอกไม้ได้จากเกณฑ์ต่าง ๆ เช่น 1. จ าแนกโดยใช้ส่วนประกอบของโครงสร้างเป็นเกณฑ์ ได้แก่ ดอกครบส่วนหรือดอกสมบูรณ์ (Complete flower) และดอกไม่ครบส่วนหรือดอกไม่ สมบูรณ์ (Incomplete flower) โดยดอกครบส่วน ประกอบด้วยโครงสร้างหลัก 4 ชั้นครบถ้วน แต่ดอกไม่ครบส่วน ‘ชั้นใดชั้นหนึ่ง หรือมากกว่า 1 ชั้น จะหายไป’ 2. จ าแนกโดยใช้โครงสร้างชั้นเกสรเพศเป็นเกณฑ์ ได้แก่ ดอกสมบูรณ์เพศ (Perfect flower) และดอกไม่สมบูรณ์เพศ (Imperfect flower) โดยดอก สมบูรณ์เพศจะมีทั้งเกสรเพศผู้และเกสรเพศเมียอยู่ในดอกเดียวกัน ส่วนดอกไม่สมบูรณ์เพศ หนึ่งดอกจะมีแค่เกสร เพศใดเพศหนึ่ง มักแยกเป็นดอกเพศผู้ และดอกเพศเมีย เราจึงถือว่า ‘ดอกไม่สมบูรณ์เพศเป็นดอกไม่ครบส่วน’ ด้วย 3. จ าแนกโดยใช้จ านวนของดอกบนก้านดอกเป็นเกณฑ์ ได้แก่ ดอกเดี่ยว (Solitary flower) และดอกช่อ (Inflorescence flower) โดยดอกเดี่ยว (Solitary flower) 1 ดอกจะพัฒนามาจากตาดอก* 1 ตา มี 1 ดอกบนก้านดอก ในขณะที่ดอกช่อ (Inflorescence flower) ตาดอก 1 ตา มี 1 ก้านช่อ แต่ 1 ก้านช่อมีหลายก้านดอก ซึ่งดอกไม้แต่ละชนิดจะมีการแตกก้านดอกและ การจัดเรียงดอกที่แตกต่างกัน ดอกเดี่ยว คือ ดอกที่มีดอกเพียง 1 ดอกบนก้านดอก ดอกช่อ คือ ดอกที่มีดอกย่อยมากกว่า 1 ดอกติดอยู่บนก้านช่อดอก) ยกตัวอย่าง ดอกเดี่ยว ได้แก่ดอกมะเขือ ดอกชบา ดอกฝรั่ง ดอกกุหลาบ ดอกบัว ดอกฟักทอง ยกตัวอย่าง ดอกช่อ ได้แก่ดอกหอม ดอกหางนกยูง ดอกคะน้า ทานตะวัน ดาวเรือง บานชื่น บานไม่รู้โรย ดาวกระจาย ตัวอย่างดอกเดี่ยว กุหลาบ ต าลึง บัว ชบา
ตัวอย่างดอกช่อ กล้วยไม้ เข็ม หนวดแมว ระวังสับสน: ดอกช่อที่คล้ายดอกเดี่ยว ดอกช่อบางชนิดอาจมีรูปร่างลักษณะที่มองคล้ายเป็นดอกเช่น ดอกทานตะวัน ดอกเดซี่ (และดอก ของพืชชนิดอื่น ๆ ในวงศ์ Asteraceae) เพราะดอกทานตะวันมีดอกย่อยเล็ก ๆ 2 ชนิด ได้แก่ ดอกรอบนอก และ ดอกกลางช่อ (ดอกภายใน) ติดอยู่บนปลายของก้านช่อดอกที่เป็นฐานโค้งนูน เราเรียกช่อดอกแบบนี้ว่าช่อดอกแบบ กระจุกแน่น (Head)
4. จ าแนกโดยใช้ต าแหน่งของรังไข่เป็นเกณฑ์ ต าแหน่งของรังไข่เมื่อเทียบกับต าแหน่งวงกลีบ ซึ่งจ าแนกเป็นดอกที่มีรังไข่เหนือวงกลีบและดอกที่ มีรังไข่ใต้วงกลีบ ดอกไม้บางชนิดอาจมีลักษณะที่พิเศษนอกเหนือจากที่ได้ศึกษาไปแล้ว โดยลักษณะพิเศษดังกล่าว เช่น บาง ชนิดมีเกสรเพศผู้ที่เป็นหมัน เกสรเพศผู้ที่ใช้สืบพันธุ์ได้มีเพียงอับเรณูยาว ๆ เท่านั้น พบได้ในดอกพุทธรักษา พุทธรักษา บางชนิดมีกลีบเลี้ยงที่คล้ายกลีบดอก สีสันสวยงาม เช่น ดอนย่า นอกจากนี้บางชนิดมีใบประดับที่มีสีสันสวยงามคล้ายกับกลีบดอก เช่น โป๊ยเซียน