1991-yildan119c99h91i1-q-yayilildbdaoansnchhclihaqgiaqaabnobsohslahglaangan
Metodik tavsiya
O‘zbOek‘zisbteonkiMstaotnbuMotavtabauxobtorot
agenvtaligaixdba o2r0o1t4-aygile1n9t-ldigekidaabrda
2005154--ryaiqla1m9-bdileaknaqbarydtaa
0055ro-r‘ayxqaatgma boliilnagnanq.ayta
2r02o10‘y29x0-a-ytygiiall..o35l-in-ssognaon.n. .
Bosh muharrir MMUUNDAARRIIJJAA
BaBhoosdhir mJOuVhLarIYrirE:V AZIZ VA YAGNOANVAOMIYSDAANN,NJAOVNOALJAORNKEOL‘UZRBEKISTONIM!
BaThaohdriirrJhOaVyL’aIYtiE: V VaAzsirraorIbMrOo‘hMiImNo. Qvuas.hHtiilki m.....a...t...v..a....n...a...f.o...s...a..t...t..a...j.a...s..s...u...m....i..........................................................................................................................................................................................................................................................................3.... 3
SherTzaohdrSirHhEaRyM’aAtiT: OV
SDheilrszhooddSKHEENRJMAYATEOVV DAODLAZBAIRYBTAMQAVVZIMU
NNNMNNM(NaabaJJaiaraiorsMzMaagzqsgqiDLsoYbboirisSihasazrmuzubiumboulmaumilsatomrdroillfdoihqldRoraxudaorRujjiodtoEolidtAnEMqhdlqAMidnnoiSjnuadHnSuoHIHIrYKliYJRlMnHRrMnMMOJiEJOOOKrOKOOASOAO‘ONN‘o‘URU‘NDLALHH‘NJR‘NRQADRRYrQDIAMMQAiQLAUYOBnYBYUOYUYOUUbULAEIAESLSDoEDEVLLDOVNVHONHsVVOOOaOOVEVOErVVVViVVVV)AA NaSiumltoKnamriumroodv.OALbIMdu. “lLlaisQonoduitr-tiayyor‘”znii, tjuigsahrubnaisnhdmlaarsi’uvlaiyzaatim...o...n...d...o...s..h...l.a...r..i...z...i.k...r..i..d...a.......................................................................................................................................................6.... 5
(bJoasLmhNuiomtlfauuutflclhaohraiJNrlrOiiakrm‘Roko‘AerzinYnogbEvaoaVsshair:i)
MNuhilaumfamr NadAjoMnOAZLOIYVAEV G‘ofir HAMROYEV. Kreativ o‘quv topshiriqlari – zamonaviy ona tili ta’limining asosi .............................................................................. 8
MDialGd’uroilfnraoNtzxuaorBnmOKuBaOhraJiOmmNeoOdvVoaA.v. SXaa.viMadhaAthhnamrvfaaladirqni t..i.in.b..g.o...“s..Q......o......r....a....kD....D..o..A...A‘..z..R..R...M..S..S....a...–.–.j...n...MM..u......UUn.....”.Q.Q....h..A..A..i...Dk..D....oD..D..y..A...a.A...S..s..S..i.....y.....u.....z.....a......s....i..d......a.....n........b.....a......h.....s....-....m........u.....n......o......z.....a....r.....a......d......a.....r....s.....i.................................................1.....19..10
Ro‘zmat ISMОILOV. Qadimiy shaharlar ..........................................................................................................................................................................12
METOTDAIKHLTIALVSIYA
QoTzooliqbbEoNyAZYAoR‘lOdVo.s“hM,uRhookzaamNatiuy-ol-zlumg‘eattaoyvna”d. aMgiildliiyalteukytgal‘usloa‘zrlakruvyachoibsria..z.l..i..n..o..m....l.a..n...i.s..h..l.a..r...t.a..l..q..i.n...i..................................................................................1...3..13
SSoaAbtlioibshohaeldrtiADOXjadRlOiilloRovOv.aVM.. MCakhatqeaotbltldialralad“ramntiionorg‘flroaglsaohtg,isisyuhakd”uabt osoa‘‘qlqiimlsahsihnmiooad‘loqabikitaimsshainsyaiulrazisvaios..ji.l.d.a..a.n.n..t.i..mr..i..su..h.l.o.....h.....a......z....a.....l....a....r...................................................................................................................................................................11...76..16
AbRdoi‘szihxuoknuUrSSMhOoNfOqVoAr.oTvi.l bKielgliasnh–ikeltubirllaarr..i.n...i...o...‘.r..g...a..n...i..s..h...d...a....i.n....t.e...r..f..a..o...l...t..a..’..l.i..m.....m.....e..t..o...d...l..a..r..i..d...a...n....f.o...y...d...a...l.a...n...i.s...h.......................................................1...8..17
MaDliilkbaarMNaOnRsMuUroRvAaD.ODViaAl.oJaghnoinngforlekplolriki naavmaurneamlaarridkaapboielatink myounndoasshaubvantii.q..i..y..o..s..l.a..b...o...‘.r.g..a..n...i.s..h.....................................................................................................2...0..18
Nigora ADIZOVA. Qiziqmachoqlarning lingvopoetik xususiyatlari ....................................................................................................................19
SuSruaryayyoyoMMuUqQimIMoOvVaA..OEtnima toinlivdaahroszlairrIgiLdiGma‘a“O’IndRoroP...k..E...xD..a..A.r..iG.t..a..O.s..i.G.”..d.I.K.a...n.T...fE.o...Xy...dN...a.O.l..a.L..n.O..i.s.G.h...I...Y......A......L.......A......R....................................................................................................................................2...2..21
Umida SHERMATOVA. Kunduzsiz kechalar yog‘dusi ...............................................................................................................................................23
ILG‘OR PEDAGOTGAIKHLTEILXNOLOGIYALAR
YoSrhqoinirjaoSnOODIdQilOoVvA. .PAudbalbitiysoisttdikarusslaluribdatainrnaoqvqaiytsoiotindma eqtiosdqlaarrtsmama asroa‘zdloarrlingiin..g....o...‘.r..n...i......................................................................................................................................2...4..25
VIbarDhooohnbiomRZUHaLhaPmqIqYouEnVlo.ABv.,ePBdrooedrruldikkatizkvaYyvoqunisdvuaafs.hsou“Avgl‘oiisnrhqceahrlii.N.o..‘.aq..Tvi.t.oA.i.s.iR.yh..nJ.a..Ii.sMn..ag.A.r.o.lS.a.‘.zH.ri..igU..al.Nu..x.gO.o.‘.saS...txL.i.u.”I.Ks....u......s..i....y....a....t..l..a.....r...i............................................................................................................................................................................................................23...07..26
Muqaddas OQMAMATOVA. Bir lavha talqini: tarjimaTvAa DsoQ‘zIQ.....O....T...L...A....R...........................................................................................................27
NilOuzfoadraTkohsohneGvUaL.YIAsaMjoOnVASu. Sltoomnehleikxoicyaallaanrdidmaofroplkhololorgniicnagl foe‘artnuir.e..s...o..f..t..r.a..n...s..l.a..t.i.o...n................................................................................................................................................3...3..30
JEarmgeoshatAchBiDlikUVkeAnLgITasOhVi: Nilufar Abdanbekova. Chet til mashg‘ulotlaridaMtaElaTbOaDlaIKrnTiAngVSyoIYzAuv malakalarini rivojlantirish.......................... 35
ManMzuuhraamDmAaDdAjoXn OA‘LJIAYYEVEVA MaNtilguobraa AHBaDmUrLoLyAeEvVaA..BTohleartoalesaovfvcuomrim–ubniizcaatnivgelalagnagnudaguentyeoadchaningkeinngU.z..b..e..k...i.s..t.a..n..............................................................................................................................................3...6..32
EErhgseosnhTAUBRDDUIVQAULILTOOVV KICTAHDIKQITQAODTQLAIQROT
ManzSuarahiDfaAlDovAcXhOil‘aJrA:YEVA GuRlax’anno TJOuSmHaNyIYeOvaZO. SViAm. vAolilsnhienrgNtaavrojiimy oandtaogloi gmikutaamfakmkoulraidria..v..a..q...t..k..a..t..e..g..o..r..i.y..a...s.i.... ...................................................................................3...7..34
UmGuidlnaoIzsaaQyUeRvaB.OMNOadVaAn. iByoa‘tlalajarkaroo‘qmituuvlcohqiolatrdnainlginkgavsobkiyu-oltpuerroaltoivgitkafxakuksursiinyiartilvaorjnlainntgiraishha..m....i..y..a...t..i..........................................3...9..36
EAhksmonalTFUARRDMIQOUNLOOVV Hurriyat Xudoymurodova. “Tosh” hikoyalari turKkIuCmHiIKdaTaAvDtoQbIQioOgTrafik unsurlar.......................................................... 40
GuSlanhozifaalVoAvcLhIYilaErV: A
DJuimloaronmazaKrAEMSAHLOONVQAU, LNOaVzo, IklahtoSmAMESIHNOONVAQ.UBLoO‘lVaj.aМMkЕouТ‘hqОaitmuДmvИcahКdiАlsai.rddОdaiПqpЫHedaТaygroatgiBkumxoardiayntiayzaktinriarniavvoijslalanrtinraiszhdnidinag........................38
NAaksmhraluFcAhRunMmONasO’uVl: Асoя‘zЧigеaрxнosыuшsuеlвlaаr.i .К....а..к.....с..к...а...з..а...т..ь.....о....м....е...с..т...е....д...е...й...с..т...в...и...я...................................................................................................................................................4...1..40
NGiululnfaorzNaAVMALOIZYOEVAA Sayyora HALIMOVA. “Sadoyi Turkiston” gИaСzeПtaОsiЛdaЬmЗУilЙliyТtЕil ЭvaТiИmlМo АmТuЕamРmИАolЛarЫi .................................................................................41
NaNsihgroruacUhRuAnLmOaVsA’ul: ДиАлzшizaодRаAХЮМлАдNаOшVоAв. Pаa, rСaеllвelаmраatnЗlуaфr kаoрrоpвuаsi.nФinоgрmмilиliрyоtвilаxнuиsuеsiмyеatжlaкrуinлiьyтoуrрitнisоhйdaкgоi мahпaеmтiеyнaцtiи...и....п...о...с...р...е..д...с..т...в...о...м..............43
10003Y8,uVTlETaioymazsahihrmkMraiearUInBiTtySORasUhtROaRmOhHMraSIiMnYAMzONAialNOiVt:bAVuoAtchilar соцVиisаoлlaьнTоA-SкHуPлUьтLуAрTнOоVйA.аBкaтdиiвiyнaоsсaтrиlarсdтaуaдnеtнroтpоoвn.i..m...l..a..r...t.a..r..j.i..m...a...s.i....................................................................................................................4...3..44
ИрDиiнldаorЧaеTрAгSиHнMскUаXяA.MВEсDегOдVаAл. Xиitеoсyлtиilidсиa гuнnаdлoиvзsиo‘рzуlaеrтniоngзtнuаrчkuеmниlaиniуshслi ..о..в...и...я.....в....с...л...о...ж...н...о...п...о...д...ч...и...н...е...н...н...о...м............................45
предложении .....................................................................................T..A...V...S...I.Y...A..................................................................................................... 44
ДиDлiнlnоoзzаa РQаUдRжBOабNоOвVаA..ОO‘qсuтvрcаhтiеlaгrиdиa mраaзdвaиniтyиatяlaкraоrмoмbуaнg‘иriкkаeтnиglвikнnоiйshкaоkмllaпnеtтirеiнshтnнiоnсgтpиedсaтgуoдgеikнiтmоkвoniyatlari ..............47
технических специальностей .......................................М...Е...Т...О...Д....И...К..А.......О...П...Ы.....Т.........................................................................................46
Tahkori‘rcihyaasti m32a-unyz.ili: Дилором Шодиева. Навруз и Масленица.ИНЗацОиоПнЫалТьАныПеРпЕрПазОдДниАкВиА, тТрЕаЛдиЯции, обычаи и обряды ....................................49
10T0el0e3fo8n,:T(o9s8h) k1e2n1-t7s4h-a16h,ri, РуЗбаемниНраазНауррьмяанн.оМвае.тНо.Сд.иЛчеескскови.еРаоссснкоавзы«Ллеивштеар»а...т..у...р...о...в..е...д...ч...е..с...к...о..г...о....т...р...у...д...а..........................................................................................4...8..51
Matbuot(c7h1i)la2r3k3o-0‘c3h-1a0s,i,32-uy. АнГвуалрьшЮосдуХпаомвр. аРеовлае. вОыснеоивнгрыые чкеарктыванжаунчынйогмо есттиолдяо, ебгуочфенуникяцнииа, зраанзняотвииядхнпосртаиктиижчаенсркыог..о.....к...у...р...с..а...........................................4...9..53
Telefo(7n1:)(29383)-1032-14-57,4-16, ВеФнеерруазаЖХаумдеадйкиунлоовваа.. ПСлоосжлонвоеицпыредилопжогеонвиое.рСклиожонторсуодчиенвенингореопврыехдлкоожмемнуине.иСкоачтиинвинтыелхьнупыреасжоюнезыни...я...х..................5...0..54
e-mail:(ti7l_1)ad23a3b-i0y3o-t6@7.umail.uz
veeb-m-saaiyl:t:tiwl_wadwa.btiilyvoata@duambiayiol.tu.uz z ИЗ ОПЫЯЗТЫА ПКОРЕЗПНОАДНАИВЕАТЕЛЯ
НаЕдлеежнда аЛаШгаайк.уСробвраенмоевнан.ыСеопцоидохлоидныгквифсотримчиерсоквиайнипюотиернацзивиатлипюоилнитперлелдеикткуаатлиьвнноы-тхвосричнетсаккогсоических
копносттернуцкицаилйа ситупдреонбтлоевмяызыекгоовыихзвуучзеонви..я.........................................................................................................................................................................5...3..57
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz ХУимуеЕДсиекнидавлижтсояеерорсЗонитимонЙкрЮариоАлугнмлдиниалтешнааеолееуввивкаааер.,,вБеНК.пииГуллгрдиеиарнннмгаиавмтеиХуазволтмжилоиичабеещрОсваеканмсо.нотНеевнееевокоы.во.б..т.р.у.о.Тач.р.же.у.ын.Яр.е.ие.енЗ..ецс.Ыи.о.як.е.оКза..бы.лОя.р.и.кЗ.ан.ун.Нж.а.г...Аеу..в....нчН..и...ин..И.с..я.о..тЕ....-ои...т...ч..фе....е.х.р...с.н.у..к..к..и..о..т.ч...го..е..о.в..с....о.к.к..й..а..о....ял.н....е..ц.т.к....ее..с..п..ри....т.м.к...а..е.и......«.н........п.о........ол........л.о........»г......и..............я..................................................................................................................................55......56....6519
Венера Жамединова. Синтаксические констрЛуИкТциЕиРАв ТпаУрРеОмиВяЕхДуЕзбНеИксЕкого языка с концептом «труд» .........................62
Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va
adaJubriynoaltdtaan’limkoi‘»cdhairnibolbinosdiil,gdanebmizaoqohllaalnairsh“Ti silhvaart.ada АгЗаатмаиОрсаиНпуорвжаа.нСопвеац. иМфоирфкаолвозгаиичмесокдиеейосстовбиеяннаовсттоирраусискчоийтрауткеолпяи..с..н..о...й...к...н...и..г..и........................................................................................................................................5...9..64
biyJout rtna’alildmai”ndaanshorlientdilig, adenbmizaoqholalanilsahridsahmartu.allifarning
tahJruirrinyaaltdanunqatsahyri entialgzaanrigmaaqmoluavlaorfdiqa mkeulamllaifyladringianng ПРОБЛЛИЕТМЕЫРА. ПТУОРИОСВКЕИД.ЕРНЕИШЕ ЕНИЯ
ftiakhrr-imriuyalot hnauzqatalyairinbazoasriilgisahmimuvuomfiqkikne.lmaydigan fikr-mu- НаШргаихизастНа аТсаыхиррожван. оМваас.шКртиатбенраияисиикслтаесмсниафяикраацбиоитзаапвеорршаезнвниотситиюэопбирстаозлояврантыелхьтнеоксйтосвис...т...е..м....ы......в..у...з...о..в................6...0..66
lohTaazahlrairriiybaotsgialiskhei lmgaunmkqion‘.lyozmalar taqriz qilinmaydi фЕврКМНгаеоазанмселиоиииблйлкаоаагМШДФиаочоалвднйлииозеинсеттвеооивавв.асваК.к.ИориРмзуеймипс,ссерИткнеоотзрреайиинрнитилаайеуцкчкТисеясикникеигсеобйтргуеоормчепааевоНфвдэвАиаитрч.УиаоелНкЧмсоееНкагк..ноо.Ы.о.вей..т.ЕИв.о.п..лдр.Ир.ь.ры.аС.да..ке.амС.т.р.а.нЛи.а.т.акЕ.иА.б.е.Дчб.л..е.у..Ою..с.з...к..Вяд...и.р..Ае...хо..н..Н..вп..и..а..Ир..я..о.«.Я....Хи.н....Уз..а..в..Шд....е....д...г..Р.е.р...о.н..а...ми..ф....ая...и.н.х....ч..Ш.о..е...д..с.е..н.к..к..о..ис....й.п.м....и.н..и..р..е....ад..з...е.н.......л...а.....и...к......»...а.......м...............и......................................................................6.........1......677170
va Tmauharilrlifygaatgqaakyetlagrainlmqaoy‘ldyio. zmalar taqriz qilinm aydi va
muallifga qaytarilmaydi. Азиза Ахмедова. Лингвопоэтика обычного фольклоризма ..........................................................................................................................74
Bosmaxonaga 21.05.2019-yilda topshirildi. Ofset
buosBusomlisdmaaatcaxhobonoapgg‘iae6ti,ld01i.9. .«0QT3oi.m2g0‘eo2sz0»-ybgiilcadhranimituitor6ap0ssxhi.8ir14i0l1d/,8i..11SOhkaefsrgetllt.i
«uEsuKliOdaTcEhXoTpILeEtilPdiR. OQDoUg‘KozT»bMichСiHmJi b6o0sxm84a1/x8.onSahsairdtlai ДуОсхмиудраоЮд лДджашуреавеав. С. иИссттеомраипчеерсскоинйажоепйыитавНптДрАоеУУрпЧХсокНОдаЫяВавпНЕаоЫнИзииСЕцяСиЦЛряЕоЕвдНДрнНОаосВОгсАоСкаНТязИИзеыЯВклаадиимлииртаеМрааткуарныинва Узбекистане ...63
cbhoosmpaettiladbio. g‘i 6,0. “Times” garniturasi. 10, 11 kegl. «Кавказский пленный» ..........................................................М.....Ы.....С...Л....И.....В....С...Л....У...Х..........................................................................................................76
“SMAaNnOz-iSl:TANTDoAsRhTk”enMtСHJsbho.smaxMoniraos ibdoadchop teutimld.i,.
MMatabnuzoil:tcThoilsahrkeknot ‘cshh.asOil,m3a2zo-ur yt,umB.u, ySuhritrmoqa k_o_‘_ch_a_s_i. Резеда Мавлютова. Читая, познаешь мир ....О...Б...С...У...Ж....Д...А...Е...М....,..С...П...О....Р...И...М.....................................................................................64
ABudyaudrtim: 5a 8_5_0__n__u_s_x_a_. ABdaahdoi s4i5k00elinsuhsxilag.aBnanhoasrixkdea Светлана Мадьярова, Раушан Медетова. Новые педагогические технологии как важные ресурсы образования ...78
lishilgan narxda.
Расима Габдулхакова. Определение коммуникативной цели урока русского языка как неродного .....................................79
jurjnuarlniali O‘Oz‘bzebkeiksitsotonnRReessppuubbllikikaasisiVaVziarzlairrlaMraMhkaahmkaasmi hausziuhriudzaugriiOdaligyiaOttelisytaatstityeastkaotmsiiysasiykaosminiinssgi-
yFaislionlionggiyaFivlaolPoegdiaygaovgiakaPefadnalgaroigbiok‘ayifcahnaladroikbtoor‘liykicdhisasedrotaktstoiyralilakridaisssoesriytaitlsmiyiyanlaartiijaalsaorsiinyi
ilmiy natijalarini chop etischhotapvestiiysha teatvilsgiyaaneitlimlgaiyn nilamsihyrndairs.hr.
► O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “8-mart ► Joriy yilning 5-mart kuni O‘zbekiston Xalq ta’limi
– Xalqaro xotin-qizlar kuni munosabati bilan muko- vaziri Sherzod Shermatov va EF Education First kom-
fotlash to‘g‘risida”gi farmoniga muvofiq bir guruh xalq paniyasi direktori Karl-Yoxann Vestring bilan anglashuv
ta’limi tizimi xodimlari davlat mukofotlari bilan taqdirlan- memorandumini imzoladi. Hujjatga ko‘ra Shvetsiyaning
di. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yirik kompaniyasi O‘zbekistonda ingliz tilini o‘qitishni ta-
qarori bilan 28 nafar iqtidorli qiz Zulfiya nomidagi Davlat komillashtirishga 60 mln. dollar investitsiya kiritadi.
mukofotiga sazovor bo‘ldi. Mazkur mukofotga loyiq deb
topilganlar orasida umumiy o‘rta ta’lim maktablarida
ta’lim olayotgan 6 nafar iqtidorli o‘quvchilar ham bor.
► Yaqinda o‘zbek tilining mavqeyi va maqomini ► Poytaxtimizning Yunusobod tumanidagi 302-mak-
tubdan yuksaltirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi- tabning ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi Munavvar
ning “O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha fundamental va Murodova prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan yosh-
amaliy tadqiqotlar samaradorligini yanada oshirish cho- lar ma’naviyatini yuksaltirish va ularning bo`sh vaqtini
ra-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori imzolandi. Unga ko‘ra, mazmunli tashkil etish, kitobxonlikni keng targ`ib qi
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi O‘zbek lish bo`yicha “5 ta muhim tashabbus”ni keng ko`lam-
tili, adabiyoti va folklori instituti tuzilmasida Sotsio- da amalga oshirish maqsadida “Yosh adabiyotchilar”
lingvistika bo‘limi tashkil etiladi. to`garagini yuritib kelmoqda.
► 15-mart kuni O‘zbekiston Respublikasi bosh va- ► O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan jurnalist, filologi-
ziri Abdulla Oripov boshchiligidagi koronavirus infeksi- ya fanlari nomzodi Olim Toshboyevning G‘afur G‘ulom
yasining tarqalishini oldini olish va ta’lim muassasasala- nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi tomonidan “Ul-
rida sanitariya-epidiemiologik osoyishtaligini ta’minlash tontoz” romani nashr etildi. Ulkan ma’naviy merosimiz
hamda o‘quvchi va o‘qituvchilarning sog‘lig‘ini himoy- bo‘lgan “Alpomish” dostonida Ultontoz el-yurt boshiga
alash maqsadida 16-mart kunidan O‘zbekiston Res- kulfat keltirgan, nomard va nodon hukmdor sifatida tas-
publikasidagi barcha umumta’lim maktablari o‘quvchi- virlangan. “Ultontoz” romanida esa yigirmanchi asrda
lari uchun ta’til e’lon qilindi. xalqimiz boshdan kechirgan voqealarning badiiy talqi-
ni, asr ultontozlari – mansab-u amal uchun o‘z xalqiga
► Xalq ta’limi vazirligi tizimidagi umumiy o‘rta ta’lim xiyonat qilish evaziga yurtni boshqargan kishilar obrazi
muassasalari o‘qituvchilari o‘rtasida an’anaviy tarzda gavdalanadi.
o‘tkazilib kelinayotgan “Yilning eng yaxshi fan o‘qituv
chisi – 2020” respublika tanlovi boshlanmoqda. Muxlisa DO‘STMUHAMEDOVA tayyorladi.
Tanlov uch bosqichda bo‘lib, unda umumiy o‘rta
ta’lim maktablarida dars berayotgan oliy ma’lumotli, ka-
mida 2 (ikki) yillik pedagogik stajga ega bo‘lgan o‘qitu-
vchilar ishtirok etishlari mumkin. Har bir o‘qituvchi faqat
bitta fandan qatnashish huquqiga ega.
2020-yil 3-son 2 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Navoiydan navolar kelur
Asror MO‘MIN,
shoir va tarjimon,
Yozuvchilar uyushmasi a’zosi
QUSH TILI
(Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostoni asosida)
Drama
Davomi. Boshi 1-sonda
T o v u s u z r i: Ishq emastur bu – havasdur sarbasar,
Tengri bermish husn-u zebolig‘ manga, Gar havasdur, muncha, bas, ey bexabar.
Haddin ortig‘ zeb-u ra’nolig‘ manga. Sen kibi olamda nodon bo‘lmag‘ay,
Qanotlarim yozsam hama qarar lol, Nafsqa ma’muri farmon bo‘lmag‘ay.
Yurishim ko‘rganlar bo‘lishar behol. Kim yasab sen o‘zni oshiq zo‘r ila,
Har bir kishining o‘z vazifasi bor, Ko‘rguzursen ishq aro ming sho‘r ila.
Boshqa yumush unga o‘xshamas zinhor. Bir chechakkakim – vafosi yo‘q oning,
Husnim birla elni qarataman men, Umr bog‘inda baqosi yo‘q oning.
Hayrat ko‘zlarini yayrataman men. Yilda besh kunkim chamanda ochilur,
Shundan boshqa ishga yo‘q menda toqat, O‘n kun o‘tmay tufrog‘ uzra sochilur.
Uzoq safar meni o‘ldirar faqat. Kimsa bu paykarga oshiq bo‘lmag‘ay,
Menga ruxsat bergin, o‘z o‘rnim bilay, Kim bu oshiqliqqa loyiq bo‘lmag‘ay.
Qasr-gulshanga qaytib o‘z ishim qilay. Sen shunday sharifni ma’shuq deb bilgin,
U qolsin, bo‘lsa ham yer ostin-ustin.
H u d h u d (Tovusga javob qaytardi): Bulbul aytgan uzridan mulzam bo‘lib, ortga chekindi.
Ey Tovus, husningni maqtading o‘zing, Q u m r i u z r i:
Ustingdan kulmoqda eshitgan so‘zing. Men bir umr chamandin chetga chiqmadim,
Odam o‘lg‘on zebi zohirdin demas, Sayr etib vatandin chetga chiqmadim.
Kimki ondin faxr etar odam emas. Za’f-u ojizliq shior o‘lg‘on manga,
Noz ila husn o‘ldi shohidlar ishi, Shox-u barg ichra qaror o‘lg‘on manga.
Dard-u mehnat bilan xushtur er kishi. Ne sovug‘ ko‘rgan jahonda, ne isig‘,
Ortiq bino qo‘ysa kimki suratga, Ne irik boshimg‘a kelgan, ne qotig‘.
Oxiri el aro qolar uyatga. Bog‘din bog‘ ichra ko‘rg‘uzg‘on safar,
Sharafli ish – go‘zal surat ahliga, Shoxlardin barg aro qilg‘on mafar.
Ma’no tomon borsa yetar baxtiga. Bo‘yla yo‘l ranji chekaolg‘aymu men,
Suratga bo‘lgandan ko‘ra mahliyo, Bu havas tuxmin ekaolg‘aymu men.
Ezgulik yo‘lida jon etgin fido. Qo‘ydum ersa bu mashaqqat jonima,
Kuch bila kirmakdurur o‘z qonima.
Tovus aytgan uzridan mulzam bo‘lib, ortga chekindi. H u d h u d (Qumriga javob qaytardi):
Ey Qumri, sen hozir yuztuban ketding,
B u l b u l u z r i: Erga yarashmagan so‘zlarni aytding.
Men bog‘da ochilgan gulga shaydomen, Ming yil o‘lsa bog‘ aro manzil sanga,
Ishqi birla aql-u hushdin judomen. Shox ila barg ichra ne hosil sanga.
Ishqig‘a bo‘lganmen tamom devona, Bo‘yla murdor o‘lgucha g‘aflat aro,
Menga boshqa dardlar butkul begona. O‘zni o‘rtab shu’lai firqat aro,
Men gulimdin ketgan sari yiroqqa, Er esang, maqsudi asli istabon,
Bildim, chidolmasmen ortiq firoqqa. Yo‘lg‘a kirsang yor vasli istabon.
Ham aning yodi bila bog‘ ichramen, O‘lsang ul yo‘l ichra ranj-u dard ila,
Hajrida yuz dard ila dog‘ ichramen. Jismi zor-u joni g‘amparvard ila.
Shohga pok yuz bilan bormoqlik kerak, Yaxshiroq yuz qatla ul ofotdin,
Gul ishqida yonar mendagi yurak. Or qilgudek daniy ovqotdin.
Ey Hudhud, rahm etgin oshiq joniga,
Men qaytib ketayin gulim yoniga.
H u d h u d (Bulbulga javob qaytardi):
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 3 2020-yil 3-son
Navoiydan navolar kelur
Qumri aytgan uzridan mulzam bo‘lib, ortga chekindi.
Q a r c h i g‘ a y u z r i (U so‘zlashdan oldin chan- Senki maqsud istoy, ey badnafsi dun,
galini o‘ynatdi, tumshug‘ini bir necha marta ochib-yopdi): Azm etordin bo‘yla bo‘lg‘oysen zabun.
Ozim o‘lmay yo‘lg‘a solg‘oysen qanot,
Hammaga ma’lumdir kuch-u qudratim, Chang-u minqor-u qanotingdin uyot.
Uzr aytgan qushlar mening ovqatim. Muncha birla o‘zni tavsif etkasen,
Qaysi qush qasdiga tushsam mabodo, Zo‘r-u shavkat birla ta’rif etkasen.
U qush changalimdan qutulmas aslo. Pahlavon-u qahramon ul bo‘ldi, ul –
Men shahlar qo‘lida olaman orom, Kim kechib jonidin etkoy azmi yo‘l.
O‘z qo‘llari bilan yedirar taom. Burgut aytgan uzridan mulzam bo‘lib, ortga chekindi.
Shahlar ollinda topib bu e’tibor, H u m o y u z r i:
Shavkatim Simurg‘cha bilfe’l bor. Ey Hudhud, tushunib yetmadim zinhor,
Shah qo‘li taxtimdur boshimda toj, Menga bu safarning ne keragi bor?
Yo‘q manga Simurg‘ sori ehtiyoj. Ondadur iqboldin poyam mening,
Bor mening o‘z shahim, o‘z saltanatim, Kim berur taxti sharaf soyam mening.
Simurg‘dan kam emas mening shavkatim. Zotima oncha sharaf bersa iloh,
Kim mening soyam gadoni qilsa shoh.
H u d h u d (Qarchig‘ayga javob qaytardi): Men yana shoh istamak, ya’niki ne?
Sen buncha chiranding, buncha lof urding, O‘zni ranjur aylamak, ya’niki ne?
Bildikki, almoyi xayollar surding. Qilmog‘im xushroq havoye jilvagoh,
O‘zing bir qushchiga erursan qaram, Bermagim soyamda shahlarg‘a panoh.
Luqma tashlashini kutasan har dam. H u d h u d (Humoyga javob qaytardi):
Oldingga bir luqma tashlaguncha to Humoy, sening bu so‘zung afsonaye,
Chig‘illab qilursen qancha iltijo. Kim oni qilg‘oy bayon devonaye.
Biror-bir narsani qilsang agar ov, Ulki zotingda balohat chog‘lamish,
Egang changalingdan oladi darrov. Sanga bu yanglig‘ saqifa bog‘lamish.
Senda bo‘lsa edi uyatdin ozroq, Kim yetar soyangdin elga shohlig‘,
Derding: bu kunimdan o‘lgan yaxshiroq. Sanga bovar qildurub gumrohlig‘.
Sen puch da’volardan kechgin butkul voz, Shohlar tarixikim mastur erur,
Biz bilan shahimiz sari et parvoz. Qaysining vasfida bu mazkur erur?!
Kim oni shoh aylamish soyang sening,
Qarchig‘ay aytgan uzridan mulzam bo‘lib, ortga che- Kim erur bu muddao voyang sening.
kindi. Bu g‘alat afsona shod aylab seni,
Bo‘yla fosid e’tiqod aylab seni.
B u r g u t u z r i: Filmasal bo‘lsa bu da’vo rost ham,
Ey Hudhud, so‘zimga solmasdan quloq, Kelsa sendin bu sifat bexost ham.
Avval diqqat bilan kelbatimga boq. Bersa elga shohlig‘ hayyi-vadud,
Manga holat o‘zga qushlardek emas, Sen de borikim sanga ondin ne sud?
Qumri-yu bulbuldek el vasfim demas. Oqil ersang, ko‘p dema mundoq gazof,
Savlatim mufritdur-u qahrim yamon, Kim sarosar bu so‘zung bordur xilof.
Tog‘ mulki ichra menmen qahramon. Humoy aytgan uzridan mulzam bo‘lib, ortga che
Necha kaklik to‘madur har kun manga, kindi. Hudhud qushlarga qaradi, ular boshlarini quyi
Bo‘lmasa bu, uyqu kelmas tun manga. egishdi. Birozdan keyin sen gapir degandek To‘tiga qa-
To‘ma istab chun havo tuttum biyik, rashdi.
Emin ermas ne qulon-u ne kiyik,
Ulki bo‘lg‘ay bo‘g‘zi bu yanglig‘ ulug‘, Davomi muqovaning 3-betida
Yo‘l netib qat’ aylagoy bo‘lmay ozuq.
Meni bu yo‘lda qanot ko‘p soldi tut,
Qorin och o‘lg‘och – yiqilib qoldi tut.
H u d h u d (Burgutga javob qaytardi):
Ey Burgut, bilamiz parvozing yuksak,
Qushlar ichra yo‘qtur sendek dovyurak.
Ham yigitlik vasfi loyiq zotinga,
Ham musallam pahlavonlig‘ otinga.
Hayf bu munqor-u changoling sening,
Farru shavkatlig‘ par-u boling sening.
2020-yil 3-son 4 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Dolzarb mavzu
Sultonmurod OLIM,
filologiya fanlari nomzodi, O‘zbekiston
Respublikasi xalq ta’limi a’lochisi
“LISON UT-TAYR”NI TUSHUNISH MAS’ULIYATI
Navoiy “Mantiq ut-tayr”ni necha yoshligida yodlagan?
Alisher Navoiy “Lison ut-tayr” dostonida bolalik Nasrdin ba’zi o‘qur ham doston,
chog‘lari, ya’ni maktabda o‘qib yurgan kezlari Fariduddin Bu “Guliston” yanglig‘-u ul – “Bo‘ston”.
Attorning “Mantiq ut-tayr” dostonini to‘liq yodlab olganini Manga ul holatda tab’i bulhavas,
yozadi. Lekin u bu mahalda necha yoshda ekani hech “Mantiq ut-tayr” aylab erdi multamas.3
kimga ma’lum emas. Mutaxassislar uning o‘n yoshlarda
bo‘lganini taxmin qilishadi xolos. Axir bu yerda Navoiy “Guliston” bilan “Bo‘ston”ni yo-
dlash u yoqda tursin, uni boshqa bolalar o‘qiganini qayd
Lekin navoiyshunoslikdan uzoq mualliflarga oson etyapti-ku!
chog‘i, qo‘rqmasdan-netmasdan: “Navoiy hazratlari
yetti yosh(lar)ida Fariduddin Attorning “Mantiq ut- Navoiyning nechta taxallusi bor?
tayr” asarini yoddan bilganlar”1, – deb yozaverishadi. Ushbu satrlar muallifi 1992-yili “Fan” nashriyotida
Ulug‘ shaxsga munosabatda bunday taxminlarga o‘rin chop etilgan “Ishq, oshiq va ma’shuq” risolasida navoiy
bermaslik kerak. Yoshini kichraytirib ko‘rsatish bilan shunoslikdagi bir xato qarashga aniqlik kiritib, “Foniy”
shoirning obro‘yi oshib qolmaydi. Navoiyning ham forsiy, ham turkiy taxallusi ekanini il-
Navoiy “Guliston” bilan “Bo‘ston”ni yodlaganmi? man isbotlashga uringan edi. Chunki shoir o‘zining
“Lison ut-tayr” dostonini aynan “Foniy” taxallusi bilan
Bir muallif nazdida Navoiy maktabda o‘qib yurgan bitadi. Bu doston esa o‘zbek tilida yaratilgan. Hajman
kezlari avval Sa’diyning “Guliston” va “Bo‘ston” asar- u “Devoni Foniy”dan kam emas. Shunga qaramay,
larini, keyin esa Attorning “Mantiq ut-tayr”ini yodlagan: hanuzgacha bu borada eski xato qarash o‘zgargani
“Sa’diyning “Guliston” va “Bo‘ston”ini allaqachon yod yo‘qdek. Matbuotda tez-tez: “Alisher Navoiy turkiy til-
lab olgan bola Alisherning bu dostonni (ya’ni “Mantiq da yozgan she’rlariga “Navoiy”, forsiy tildagi she’rlariga
ut-tayr”ni – S.O.) hammadan pinhon o‘qib yurishi, yod- “Foniy” deb taxallus qo‘yadi”4, – deb yozishadi.
dan bilishi uning dunyoni idrok etishga ancha erta intila Esdan chiqarmaylik: “Navoiy” ‒ shoirning faqat tur-
boshlaganidan dalolat beradi”2. kiy, “Foniy” esa ‒ ham turkiy, ham forsiy she’rlaridagi
taxallusi.
Birinchidan, maktab bolasi hamma asarni ham yod
olavermaydi. Buning ustiga, bular katta-katta asarlar Baytni yulib olib tahlil qilish mumkinmi?
bo‘lsa. Ikkinchidan, “Bo‘ston”-ku – she’riy doston, lekin Albatta, har qanday asardan har qanday parchani
“Guliston” ‒ nazm aralash nasriy asar. Uni boshdan yulib olib, tahlil qilish mumkin. Biroq bir muhim shar-
oxir yodlagan biror kishi bo‘lmasa kerak. Uchinchidan, ti bor: matn bunga izn berishi kerak. Yulib olingan har
Navoiyning bolalikda “Guliston” bilan “Bo‘ston”ni yod- qanday matn amalda butunning bo‘lagi hisoblanadi.
lagani haqidagi ma’lumot qayerdan olingan? “Lison ut- Demak, avvalo, o‘sha butun tarkibidagi ma’no-maz-
tayr”ning “Bu kitob nazmida o‘z munosabatining taqribi” munni bilib olish lozim. Matnni arxitektonikadan ayri,
deb nomlangan 189-bobida “Mantiq ut-tayr”ni yodlab ya’ni butun bilan qism mutanosibligini buzgan holda
olgani haqida shoirning o‘zi ma’lumot berib o‘tadi. tushunish xato xulosaga olib kelishi hech gap emas.
Masalaga shu jihatdan yondashsak, Vohid
To‘g‘ri, shu bobda shoir “Guliston” bilan “Bo‘ston”ni Zohidovning mana bu tahliliga qo‘shilish qiyin ko‘rinadi:
ham tilga oladi. Lekin ular tamoman boshqa maqsadda “Navoiy o‘zining keyin (umrining oxirida yozgan “Lison
zikr etilgan-da. Unda yozilishicha, Alisher maktabda ut-tayr” dostoni oxirida) xabar berishicha, u kichikligi-
o‘qib yurgan kezlari muallim bolalarning ham “sabaq da mashhur Fariduddin Attorning mutasavvufona
ozoridin yo Kalomulloh takroridin” charchashini hi- “Mantiq ut-tayr” asarini juda katta qiziqish bilan o‘qib,
sobga olib, ham savodi yaxshi bo‘lishini istab, ularga o‘zlashtirib, o‘sha vaqtdayoq aytgan ekan:
o‘qish uchun nasrdan “Guliston”, nazmdan “Bo‘ston”
kabi kitoblarni berar ekan. Yosh Alisherning ko‘ngli esa ...Kim dedim: “Uzlat eshigin ochqomen,
“Mantiq ut-tayr”ga moyil bo‘libdi. Keling, yaxshisi, matn- Dahri bema’ni elidin qochqomen”.
ning o‘zini keltira qolaylik:
Istabon tashxisi xotir ustod, Zamonning bema’ni ekanligidan, uning bema’ni
Nazm o‘quturkim, ravon bo‘lsun savod. odamlaridan zorlanish, yaxshilik haqida orzu qilish,
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 5 2020-yil 3-son
Dolzarb mavzu
shunga intilish Alisherda kuchayib boraveradi (tarkidun- “Navoiyning boshqa dostonlari, she’riy asarlari tiliga
yochilik tomon emas, real maqsadlar tomon)”5. nisbatan anchagina sodda va ravon”ligi qayd etilgan,
sujet nisbatan batafsil bayon qilingan.
Ana endi tahlilga tortilgan, shu asosda bir jiddiy xu-
losa ilgari surilgan baytning butundagi o‘rni va mavqe Shuni unutmaylikki, bu sho‘ro davrida yozilgan tad-
yini belgilab olaylik. qiqot edi. Unga bugungi talablar bilan yondashilsa, ta-
lay xato va kamchiliklar ham ko‘zga tashlanadi. Bugungi
Navoiy “Lison ut-tayr”ning “Bu kitob nazmida o‘z navoiyshunoslik ularga munosabat bildirishi kerak.
munosabatining taqribi” deb nomlangan 189-bobida Shuning uchun ularning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz.
yozadi:
Doston “bir necha asrlardan buyon Sharq mutafak-
Oqibat ishq ayladi shaydo meni, kirlarini band qilib kelgan g‘oyat murakkab falsafiy ma-
Uyla tab’img‘a yetti bu savdo meni, ‒ salalarga bag‘ishlangan asar” (323-bet) sifatida baho
Kim dedim: “Uzlat eshigin ochqomen, langan. Holbuki, “Lison ut-tayr” ‒ Navoiyning 6 dostoni
Dahri bema’ni elidin qochqomen”. (294-bet) orasida eng soddasi. Buni “Mantiq ut-tayr”ni o‘qituvchi
maktab o‘quvchilariga o‘qish uchun tavsiya etganidan
Bu yerda Alisher “Mantiq ut-tayr”ni o‘qishga berilib ham bilib olsa bo‘ladi. Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li
ketganidan odamovi bo‘lib qolganini, uzlatga chekinib, Furqat ham “Mantiq ut-tayr”ni sakkiz yasharligida olti
faqat mutolaa bilan mashg‘ul bo‘lganini yozyapti. Keyin oy mobaynida erinmay mutolaa qilgan. Buni uning
ota-onasi bu holdan xabar topadi. “Bunaqada bolamiz “Ahvolot” asaridagi mana bu so‘zlaridan bilib olamiz: “...
telbalikka mubtalo bo‘ladi”, – deb o‘ylab, “Mantiq ut- Vaqtim xomasi hayotim yuzidin sakiz raqamni chekti,
tayr” kitobini undan olib, yashirishadi. “Foydasi yo‘q zehnim tayri “Mantiq ut-tayr” kitobig‘a notiq bo‘ldi. Olti
edi, – deydi shoir, – chunki men uni to‘liq yodlab olgan oy bol-u par urub, qushlar hikoyatini xotima oshyo-
edim”: nasig‘a qo‘ndurdum”7.
Lek chun yodimda erdi ul kalom, Bob muallifining “Lison ut-tayr” tili haqida so‘zlab,
Yoshurun takror etar erdim mudom. “Navoiyning boshqa dostonlari, she’riy asarlari tiliga
Ondin o‘zga so‘zga maylim oz edi, nisbatan anchagina sodda va ravon” (335-bet), degan
Qush tili birla ko‘ngul hamroz edi. (295-bet) xulosasi o‘zining yuqoridagi fikrini inkor etadi. “Lison
ut-tayr” xuddi “Mantiq ut-tayr” kabi aruzning sodda va
Demak, bu bayt adabiyotshunosga “zamonning be- ravon, xususan, o‘zbek tiliga juda mos tushadigan ra-
ma’ni ekanligidan, uning bema’ni odamlaridan zorla mali musaddasi mahzuf (yoki maqsur), ya’ni foilotun-foi-
nish, yaxshilik haqida orzu qilish, shunga intilish” haqi- lotun-faulun (yoki foilon) vaznida bitilgani ham fikrimizni
da so‘zlash imkonini bermaydi. Bu aynan asarning isbotlashga xizmat qiladi. Mumtoz she’riyatimizda ham,
qismini butunidan uzib olib tahlil qilishning oqibatidan hozirgi o‘zbek nazmida ham bu vaznda eng ko‘p g‘azal
boshqa narsa emas. bitilgan. Shu darajadaki, Atoiy g‘azallarining ham-
masi ramal bahrining turli vaznlarida yozilgan. Hatto
Eski va yangi qarashlar Husayniy, ya’ni Husayn Boyqaro barcha g‘azallarini
Mustaqillik yillarida oliy ta’lim muassasalari talaba- ramalning bittagina, ya’ni ramali musammani mahzuf
lari uchun eng qadimgi davrlardan to XV asr oxirigacha (yoki maqsur), ya’ni foilotun-foilotun-foilotun-foilun (yoki
bo‘lgan davr adabiyoti tarixi bo‘yicha darslik yaratish foilon) vaznida yaratgan.
ancha cho‘zildi. Endilikda N.Rahmonovning darsligiga
egamiz. Shungacha Alisher Navoiy ijodi yuzasidan dars Demak, bugun qarashimizni o‘zgartirishimiz kerak,
o‘tishda, asosan, Natan Mallayevning “O‘zbek adabi ya’ni “Lison ut-tayr” – Navoiyning eng sodda dostoni
yoti tarixi” darsligi hamda “O‘zbek adabiyoti tarixi” besh deb hisoblashga majburmiz. Chunki unda tasavvu-
jildligining 2-jildidan foydalanib kelindi. fiy motivatsiya kaliti shundoqqina o‘quvchining qo‘liga
“O‘zbek adabiyoti tarixi” besh jildligining 2-jildi hozir- tutqazib qo‘yilgan.
cha Alisher Navoiy haqida eng keng ma’lumot beruv
chi mufassal ilmiy nashr hisoblanadi. Unda XV asr Mana bu parchada Navoiyga qarshi talqinga duch
ning ikkinchi yarmi adabiyoti, asosan, Alisher Navoiy kelamiz: “Navoiyning o‘zi uqtirishicha, “Lison ut-tayr”
hayoti va ijodi yoritilgan. “Lison ut-tayr”ga ham maxsus “Mantiq ut-tayr”ga javoban, nazira tarzida yozilgan, le-
bob ajratilgan.6 Uni filologiya fanlari nomzodi Suyima kin bu e’tirof adabiy an’ana chambarida qoladi. Zeroki...
G‘aniyeva yozgan. Ochig‘i, bu jild chop etilgan 1977-yili asar originallik darajasiga ko‘tarilgan. Navoiy asarning
mazkur doston hali juda kam tadqiq etilgan edi. Bobda falsafiy yo‘nalishini ham, ijtimoiy-siyosiy mag‘zini ham
asarning muhim jihatlari yoritilgan, albatta. Muallif to‘g‘ri o‘zgartirib, unga didaktik jarang, real va insoniy ruh
yo‘ldan borib, “Lison ut-tayr” mohiyatini ochib berishga baxsh etadi” (325-bet).
erishgan. Shoir dostonda ko‘tarilgan masalalar bo‘yicha
fikrlarini “allegorik tarzda bayon et”gani, bu asarni Birinchidan, qaysi asosga ko‘ra javobiya, nazira,
Attorning “Mantiq ut-tayr”iga “tarjuma rasmi bila” javo- tatabbu’ asarda ohoriylik (originallik) bo‘lmaydi, deb
biya tarzida yoki uni “sharh etgali” yozgani, asar tilining hisoblashimiz kerak? Navoiyning hamma dostoni javo-
biya, hammasi ohoriy asarlar bo‘lsa! Demak, tadqiqot-
chi bu yerda masalaga “Javobiya asarda ohoriylik kam
bo‘ladi” degan ilman mutlaqo xato pozitsiyadan turib
yondashgan. Shuning uchun “Lison ut-tayr”ni “original-
2020-yil 3-son 6 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Dolzarb mavzu
lik darajasiga ko‘tarilgan”, deya ulug‘lamoqchi bo‘lyapti. Shayx San’on haqidagi hikoya voqealari bayonida
Ikkinchidan, “Navoiy asarning falsafiy yo‘nalishini ham, yana shunday jumlalarni o‘qiymiz: “Shayx o‘ziga kela
ijtimoiy-siyosiy mag‘zini ham o‘zgartirib, unga didaktik boshlaydi, muridlariga uzrxohlik qilib, ular bilan Ka’baga
jarang, real va insoniy ruh baxsh etadi” degan ta’rif ham qaytib ketadi. Shundan keyin Tarso qizga tushida
aslo o‘zini oqlamaydi. “Mantiq ut-tayr” va “Lison ut-tayr” Isodan Ka’baga borishi, Shayxdan uzr so‘rashi, uning
qiyosi, xususan, Foniyning o‘z dostonida bu masalaga diniga kirib, birga bo‘lishi lozimligi haqida xabar keladi.
doir nuqtayi nazari bunday yondashuv tamoman no- Qiz Ka’baga yo‘l oladi. Ancha azob-u uqubatlar, sar-
to‘g‘riligini ko‘rsatadi. Haqiqat shundan iboratki, 6 dos- gashtaliklardan so‘ng u yerga yetib keladi. Shayx bilan
ton orasida dominanta asarga eng yaqin qilib bitilgani ‒ uchrashadi, undan uzr so‘raydi. Uning diniga kiradi va
aynan “Lison ut-tayr”. o‘sha zamonoq dunyodan o‘tadi. Oradan ko‘p o‘tmay,
Shayx San’on ham qazo qiladi” (331-bet). Holbuki,
Doston sujeti so‘zlana turib, Hudhudning ayrim- asarda tasvirlanishicha, Tarso qiz Shayx ortidan Ka’ba
ayrim qushlarga alohida-alohida murojaat qilaroq ularni sari sahro bo‘ylab yo‘lga chiqadi-yu, yo‘lda hushdan
Simurg‘ sari parvozga da’vat etishi haqida gap ketishi- ketib, yiqiladi. Hali Ka’ba ‒ ancha uzoq. Shayx va uning
dan oldin: “Qushlarda Simurg‘ga katta havas uyg‘onadi muridlari ham manzilga yetib borganicha yo‘q. Shunda
va ular Hudhuddan Simurg‘ga borishda rahbarlik qilish- karomat yuz berib, Shayx va uning sodiq muridi Tarso
ni iltimos qiladilar” (326-bet), ‒ deb yoziladi. Holbuki, qizning ular ortidan kelayotib, yo‘lda hushdan ketib qol-
asarning bu o‘rnida qushlar hali Hudhuddan rahbar- ganidan g‘oyiban xabar topishadi. Ular orqaga qaytib,
lik qilishni so‘ragani yo‘q edi. Bu keyinroq, aniqrog‘i, Tarso qiz yiqilib qolgan tomon shoshilishadi. Qizni to-
qushlarning ikkinchi bor parvoz etib, qo‘nganidan ke- pishadi, u uzr so‘rab, iymon keltiradi, Shayx qo‘lida jon
yin yuz beradi. Bob muallifi bu o‘rinni sharhlayotganda: beradi. Uning jasadini olib borib, Ka’bada dafn etishadi.
“Qushlarda Simurg‘ga bo‘lgan ishtiyoq yanada kucha- Keyin Shayx ham vafot etadi.
yadi. Ular bu mashaqqatli yo‘lda bir sardor bo‘lmog‘i
darkor, deya uni rahbar qilmoqchi bo‘ladilar” (326-bet), Mana bu jumlalarda ham “Lison ut-tayr” mohiyati va
deb endi to‘g‘ri qayd etadi. shoirning uni yozishdan ko‘zlagan bosh maqsadini ang
lamaslik sezilib turibdi: “...Navoiy o‘zining shaxsiy mu-
Bobda “Lison ut-tayr”da 63 ta hikoyat borligi aytila- habbati haqida alohida doston yaratish niyati borligini
di (328-bet). Bizning sanog‘imiz bo‘yicha esa ‒ 64 ta. xuddi shu asarida e’tirof etgan edi... Biroq shoirning bu
Aftidan, “Parvonalar majma’i sham’i haqiqiy sharhida” niyati amalga oshmay qoldi” (331-bet). Holbuki, keyin-
deb nomlangan 164-bob hikoyatlar sirasiga kiritilma- chalik, ilmimizda ulug‘ shoirning o‘z shaxsiy muhabba-
gan, biz esa, mazmun-mohiyatiga ko‘ra, uni ham “hi- ti haqida bitgan asari ‒ aynan ana shu “Lison ut-tayr”,
koyat” deb hisoblaymiz va shuning hisobiga ularning degan fikr ilgari surildi9 va bu ‒ haqiqatga mos xulosa.
soni bittaga ko‘payadi.
Mana bu fikrda sho‘ro davri mafkurasining kuchli
Shayx San’onning Rumdagi nasroniylar ibodatxo- ta’siri shundoqqina sezilib turibdi: “Lison ut-tayr”da ijti-
nasida tarso, ya’ni nasroniy qizni ko‘rib qolgani haqi- moiy jarangga ega bo‘lgan qator hikoyatlar ham mavjud
da so‘z ketar ekan, bobda: “Shu paytda shamol esib, bo‘lib, ularda inson mehnatining qadrsizligi, boylikka hirs
qizning yuzidan pardani ko‘taradi” (329-bet), ‒ deb qo‘yishning fojiali oqibati, darveshlik va tarkidunyochilik
yoziladi. Shamol yuzidagi pardani ko‘tarishi voqeasi ning behudaligi, tamagirlik va tekinxo‘rlikning yomon
“Sab’ayi sayyor”da Farruxning yorini ko‘rib qolishi ho- illat ekanligi qalamga olinadi” (331-bet). Dostonning
disasi bayonida bor.8 Ya’ni kuchli shamol esib, kutilma- tub mohiyatiga kirib borgan o‘quvchi yaxshi biladiki, bu
ganda tuya ustidagi kajavaning pardasini ochadi, xud- asarda darveshlik yo‘li haddi a’losida targ‘ib qilingan,
di bulut ochilib, Quyosh namoyon bo‘lgani kabi Farrux qushlar aynan darvesh timsoli bo‘lib kelgan-ku.
tushiga kirgan yorini ko‘radi, lekin shu lahzada parda
yana yopiladi. Biz tahlil qilgan jihatlar “Lison ut-tayr” mohiyatini
anglashdagi xato va kamchiliklarning ayrimlarigina xo-
Lekin “Lison ut-tayr”da bunday tasvir yo‘q. Chunki: los. Asarning asl mohiyatini tushunish tadqiqotchidan
Sho‘x ochqoch shu’layi ruxsorini, ‒ ham, o‘quvchidan ham katta mas’uliyat talab qilishini
misrasi Tarso qizning yuzini o‘zi ochganini tasdiqlab tu- shu misollardan ham bilib olsa bo‘ladi.
ribdi.
1Sh.Sattorov. Mir Alisher Navoiy haqida 15 ma’lumot, 10 hikmat va bir rivoyat / Janob, 2017-yil. 1-son. 6-bet; Qarang:
Jomboy tongi, 2015-yil 7-fevral.
2K.Mullaxo‘jayeva. Goh zavq, goh iztirob / Tafakkur, 2019. 1-son. 110-bet.
3Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik. 12-jild. ‒ Toshkent: Fan, 1996. 293-bet. (Bundan keyin shu nashrdan
olingan parchalarning sahifasi qavsda berib boriladi.)
4Sh.Sattorov. Mir Alisher Navoiy haqida 15 ma’lumot. 10 hikmat va bir rivoyat. / Janob, 2017. 6-bet.
5 V.Zohidov. Hayotbaxsh badiiyat taronalari. ‒ Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1975. 91-bet.
6Lison ut-tayr // O‘zbek adabiyoti tarixi. Besh jildlik. 2-jild. XV asrning ikkinchi yarmi. ‒ Toshkent: Fan, 1977. 323‒336-betlar.
(Bundan keyin shu nashrdan olingan iqtiboslar sahifasi qavsda berib boriladi).
7“Turkiston viloyatining gazeti”, 1891-yil 12-mart .10-son. Filologiya fanlari doktori, professor Nurboy Jabborov transkripsiyasi:
Qarang: N.Jabborov. Furqat she’riyatida Islom ma’rifati va tasavvuf axloqi targ‘ibi // Naqshbandiya, 2019. 2-son. 18-bet.
8Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik. 10-jild. ‒ Toshkent: Fan, 1992. 148-bet.
9Qarang: S.Olim. Ishq, oshiq va ma’shuq. ‒ Toshkent: Fan, 1992. 48‒50-betlar.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 7 2020-yil 3-son
Dolzarb mavzu
G‘ofir HAMROYEV,
pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori
KREATIV O‘QUV TOPSHIRIQLARI – ZAMONAVIY ONA TILI
TA’LIMINING ASOSI
Fanlar o‘z-o‘zidan rivojlana olmaydi, tabiiyki, ular darsliklarda ham, bugun amalda bo‘lgan darsliklarda
ning harakatga kelishini metodikalar ta’minlab beradi. ham uchramaydi, darsliklar yaratishda mazkur masala-
Qaysi fan sohasida e’tiborsizlik bo‘lsa, o‘sha soha rivoj ga tizimli yondashilmagan. Umumiy mashq atamasi os-
lanishdan ortda qoladi. Xuddiki mamlakatimizda ona tida oddiy topshiriq xarakteridagi tavsiyalar o‘rin olgan,
tili ta’limining orqada qolgani kabi. Garchi tilshunoslik mashq va topshiriq o‘zaro farqlanmagan. Savollar tartib
va adabiyotshunoslikda qator dolzarb ilmiy tadqiqotlar bilan fikrlashga undamaydi. Umuman, o‘zbek tili ta’limi-
amalga oshirilgan bo‘lsa-da, soha mutaxassislari ak- da o‘quv topshiriqlarini yaratishning konseptual asoslari
sariyat hollarda ilmiy va amaliy ahamiyati kam, jamiyat ishlab chiqilmagan.
ehtiyoji uchun deyarli xizmat qilmaydigan, ko‘p hollar-
da amaliyot bilan bog‘lanmagan tadqiqotlarni amalga Shu nuqtayi nazardan “mashq”, “topshiriq” va “savol”
oshirib keldi, deyish mumkin. Garchi filolog-olimlarimiz tushunchalarini mohiyatan farqlash, ularning lingvodida-
tomonidan metodika sohasini rivojlantirishga doir ayrim ktikadagi o‘rni va ahamiyatiga to‘xtalish lozim. Metodist-
harakatlar amalga oshirilgan bo‘lsa-da, ona tili o‘qitishda olim M.Saidov o‘z tadqiqotlarida faqat tafakkurni rivoj
shu kunga qadar o‘quvchi mashg‘ulotlar orqali nimani lantiruvchi o‘quv topshiriqlariga asosiy e’tibor qaratadi.
o‘rganishi kerakligi, qaysi o‘quv materialini yoddan bilish, O‘quv materiallari sirasida o‘quv topshiriqlarini uch turga
qaysi o‘quv materialini o‘qib tushunish yetarliligi, qaysi bo‘lib, ularni o‘zaro farqlaydi va, ko‘pincha, o‘qituvchilar
bo‘limlarni o‘qitishda, asosan, mashqlardan, qaysilari- o‘z ish-faoliyatlari davomida “mashq”, “topshiriq” va “ma-
da topshiriqlar ustida ko‘proq ishlash, mashq, topshiriq sala” tushunchalarini qorishtirib yuborishlarini ta’kidlay-
va savollarni bir-biridan farqlash, tahlil materiali uchun di. Olim pedagogika fanlari doktori Asqar G‘ulomovning
qand ay misollar, matnlar olish lozimligi, ularni tanlash va “mashq ham o‘quv topshirig‘ining bir shakli, ham o‘qi
qo‘llash mezonlari aniqlanmagan, o‘quvchilar egallashi tishning muayyan bir usuli”, degan fikriga qo‘shiladi va
muhim bo‘lgan grammatik maksimum, leksik minimum- topshiriq mashqning bir bo‘lagi, u, asosan, mashq shar-
lar ishlab chiqilmagan edi. tida o‘z ifodasini topishi, topshiriq mashqqa qaraganda
torroq tushunchani ifodalashini e’tirof etadi.2
Ta’kidlash lozimki, ham o‘zbek filologiyasi, ham ona
tili ta’limining taraqqiy etishiga salmoqli hissa qo‘shayot- Bizningcha, topshiriq mashqni o‘z ichiga oladi, top-
gan professor B.Mengliyev umumiy o‘rta ta’lim o‘quvchi- shiriqlar o‘quvchini yo‘naltiradi, bilim va malakalarini
lari uchun ilk bor grammatik maksimumni ishlab chiqdi. sinaydi; takrorga asoslangan mashqlar esa ko‘nikma va
Ona tili o‘qitish metodikasi tarixida ortiqcha gramma- malaka hosil qilish uchun xizmat qiladi.
tizmni qisqartirish, qoidalarni soddalashtirishga erishdi.
Uning hammuallifligida 2019-yilda nashr qilingan “Ona Darslik va qo‘llanmalarda ko‘p uchraydigan “mashq”,
tili” darsligi grammatik ma’lumotlarning soddalashtiril- “topshiriq” atamalari o‘zaro uyadoshlik hosil qilsa-da,
ganligi, tanlangan o‘quv materiallari o‘quvchilarning ular orasida sinonimik munosabat yo‘q. Biroq kuzatish-
nutqiy malakalarini rivojlantirishga qaratilganligi, o‘quv larimiz asosida ayta olamizki, uzoq yillardan beri amal-
topshiriqlari davr talablariga mosligi bilan boshqalaridan da bo‘lgan qator darslik va qo‘llanmalarda mazkur ikki
farq qiladi. Mazkur darslik mazmun-mohiyatiga ko‘ra tushunchaning berilishida chalkashlik, birining o‘rnida
zamonaviy darsliklar yaratish tomon tashlangan muhim boshqasining qo‘llanilishi kabi holatlarni ko‘rish mumkin.
va dadil qadamdir.1 5- va 8-sinf “Ona tili” darsliklaridan olingan quyidagi na-
munalar fikrimizni tasdiqlaydi:
Ta’lim sifatini belgilab beruvchi eng muhim indikator
ham shakllantiruvchi, ham sinash jarayonida qatnashuv “333-mashq. Berilgan she’riy misradagi so‘zlarni unli
chi vositalar – mashqlar tizimi, shuningdek, savol va va undoshga ajrating.
topshiriqlardir. Bular – ona tili ta’limi mazmuni, o‘qitish
metodikasining asosini tashkil etadi. Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonliq hargiz,
Har kimki yomon bo‘lsa, jazo topqusidir”3.
Umumiy o‘rta ta’lim tizimining “Ona tili” darsliklarida
ham, oliy ta’lim darsliklarida ham savol, mashq va top- “2-topshiriq. Gapni aniqlovchili, to‘ldiruvchili, holli
shiriqlar sifati, uning zamon talablariga qay darajada birikmalarga ajrating”4.
mosligiga e’tibor qaratilmaydi. Bu holat o‘zbek tilining
o‘quvchi va talabalar – bo‘lajak mutaxassislar tomonidan Keltirilgan misollardan ko‘rish mumkinki, darsliklarda
yetarlicha o‘zlashtirilmay qolishiga sabab bo‘lib qolmoq- mashq va topshiriqlarning mazmuni bir-biridan farqlan-
da. Kuzatishlardan ma’lum bo‘ldiki, malaka hosil qiluvchi, maydi. Ikkalasida ham “ajrating” topshirig‘i berilgan.
takrorga asoslangan mashqlar, sinash uchun qo‘llanuv-
chi topshiriqlar, fikrlashga o‘rgatuvchi savollar o‘zbek tili “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da mashq atamasiga
fan sifatida shakllangan dastlabki yillarda chop etilgan shunday ta’rif berilgan: “Mashq 1. [arabcha. – husni
xat, rasm chizish uchun namunalar] biror faoliyatni pux-
ta o‘rganish, malaka hosil qilish uchun bajariladigan
ish, tayyorgarlik mashg‘uloti. Harbiy mashq. Mashq qil
moq. Siddiqjon ko‘kragini sandalga berib, xat mashq
2020-yil 3-son 8 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Dolzarb mavzu
qilar, Kanizak uning ro‘parasida kitob o‘qib o‘tirar edi. sad qilishi lozim. Demak, o‘quv topshiriqlari o‘quvchini
A.Qahhor, “Qo‘shchinor chiroqlari”5. izlanishga unday olsagina, ularni talab darajasida deb
hisoblash mumkin. Hozir amalda bo‘lgan maktab dars-
“Pedagogika ensiklopediyasi”da mashqqa berilgan liklaridagi o‘quv topshiriqlarini talab darajasida deyish
ta’rifning ancha takomillashgan va ta’lim sohasiga mos qiyin. Chunonchi, ona tili mashg‘ulotlarida, odatda,
lashtirilgan shaklini ko‘rish mumkin: “Mashq (arabcha – qo‘llanilib kelayotgan “Matndan unlilarni topib tavsiflang”
husnixat, rasm chizish uchun namunalar) – biror faoli- kabi o‘quv topshiriqlari o‘quvchida ijodiy tafakkurni shak-
yatni puxta o‘zlashtirish yoki sifatini yaxshilash maqsa- llantirmaydi, ko‘nikma va malakasini rivojlantirishga ham
dida ko‘p marta takrorlash. Mas., o‘qish, yozish. Mashq xizmat qilmaydi.
ta’limda ko‘nikma va malakalar hosil qilishda muhim o‘rin
tutadi”6. Mashq uzluksiz takrorga asoslangandagina samara
beradi. O‘quv materiallarining o‘quvchi tomonidan sama-
Topshiriq atamasiga “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da rali o‘zlashtirilishi takror bilan bog‘liq.
quyidagicha ta’rif berilgan: “Topshiriq 1. Kimsaning zim-
masiga yuklatiladigan ish, vazifa. Hukumat topshirig‘i. Ma’lumki, psixologik nuqtayi nazardan inson xotira-
Topshiriq bermoq. Tergovchi ham xit bo‘ldi. Axir u bu yer- si muayyan turlarga bo‘linadi. Ma’lumotlarni bir mar-
ga o‘ynagani kelmagan-ku. Maxsus topshiriq bilan oqni ta o‘qish oddiy xotirada vaqtincha saqlanadi va qisqa
oqqa, qorani qoraga ajratgani kelgan”7. muddatda unutiladi. Agar uzluksiz takrorlansa, u doimiy
xotiraga o‘tadi. G.Ebbingauz8ning o‘quvchi eslab qoli-
Ko‘rinib turibdiki, har bir termin o‘z mazmun-mohi- shi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar tarkibi, miqdori va sifa-
yatiga ega. Ya’ni mashq muayyan harakatni bir necha ti haqidagi xulosalari nihoyatda qimmatli va asosli. Bu
bor aynan takrorlash orqali shu mashg‘ulotdan ko‘zlan- mashq haqida edi, endi topshiriqlar xususida muxtasar
gan ko‘nikma va malakaga ega bo‘lishni nazarda tutsa, xulosaga kelish lozim.
topshiriq kishi, jumladan, o‘quvchining zimmasiga biror
mazvuni mustahkamlash maqsadida bir marta bajarish Topshiriqlar – o‘quvchilarni mavzu ustida maqsad-
uchun beriladigan ish, vazifani anglatadi. li, samarali ishlashlarini ta’minlashi, shu bilan birga
mashg‘ulotda egallagan ko‘nikma va malakalarni baho
Demak, mashq – ko‘nikma yoki malaka hosil qilish lash, sinab ko‘rish uchun ham ishlatilishi kerak. Ta’limda
vositasi. Topshiriq esa egallangan ko‘nikmalarni sinash topshiriqlardan samarali foydalana olsak, ona tili ta’limi
vazifasini bajaradi. U yo‘naltiruvchi xususiyatga ega. oldiga qo‘yilgan vazifalarni samarali bajarishga erishish
Nazariy ma’lumotlar, ya’ni grammatik qoidalar o‘quvchi- mumkin.
da belgilangan mavzu doirasida bilim, tushuncha hosil
qiladi. Maktab darsliklarida millat tafakkurining eng ilg‘or Metodikada yana bir muhim masala mavjud bo‘lib,
namunalari aks etishi kerak. Ajdodlardan, umuman, in- uni ham ilmiy-metodik tekshirishga zarurat bor. Bu – har
soniyat daholaridan bugungi kungacha yetib kelgan bir mashg‘ulot oxirida doimiy keltiriladigan savollar.
tafakkurning eng ilg‘or mahsuli bo‘lgan maqol, matal,
hikmatli so‘zlar, tasviriy ifodalar, iboralar ona tili ta’limi Savol ham o‘quv topshirig‘i hisoblanib, hali alohida
ning mazmunini tashkil etishi kerak, ulardan onda-son- tadqiq etilmagan. Uning ona tili o‘qitish metodikasida
da emas, balki har darsda, har o‘quv topshiriq tarkibida qanday ahamiyat kasb etishi, vazifasi, turlari, tasnifi,
unumli foydalanish maqsadga muvofiq. O‘z o‘rnida va qo‘llanilish o‘rinlari va tarkibi o‘rganilmagan, mezonlari
o‘z vaqtida o‘quvchilar tafakkuriga singdirilgan bu kabi ishlab chiqilmagan. Metodik qo‘llanmalar, darsliklarda
xalqona, milliy durdonalar ularning fikrlarini teranlash topshiriqlar bilan birga qo‘llaniladi, ko‘pincha, topshiriq
tirish, dunyoqarashlarini kengaytirish va o‘zlarida hosil bilan almashtiriladi, topshiriqning tarkibiga kiritib yubo-
bo‘lgan ijodiy tafakkur mahsulini ravon, aniq hamda tu riladi. Aslida metodikada savolning o‘z o‘rni va vazifa-
shunarli tarzda bayon eta olishlariga zamin yaratadi. si bor. U topshiriqdan aniq farq qiladi. Ba’zan topshiriq
bilan bir xil vazifalarni bajarishi mumkin, ammo bu bir
Amaldagi dastur va darsliklar o‘quvchini ona tili ta’limi narsa degani emas. Amaldagi darsliklarda “Savol va top-
maqsadiga muvofiq mustaqil izlanishga undashi lozim. shiriqlar” rukni ostida faqat savollar beriladi. Bu – mazkur
Bunday sharoitda darslikning eng muhim qismini nazariy tushunchaning mazmun-mohiyatini yondosh tushuncha-
ma’lumotlar bazasi emas, balki o‘quvchiga ona tili larga nisbatan farqlab olish zarurligini ko‘rsatadi.
mizning son-sanoqsiz imkoniyatlaridan unumli va o‘rinli
foydalanishni o‘rgatadigan o‘quv topshiriqlari tashkil et- Zero, ijtimoiy hayotda ham savol muhim ahamiyat-
mog‘i lozim. Chunki maktabda ona tili ta’limi tilshunos ga ega. Javob – savolning qanday berilganiga bog‘liq.
emas, til imkoniyatlaridan keng foydalana oladigan Demak, o‘quvchilarga to‘g‘ri, o‘rinli va maqsadli savol
ijodiy tafakkur sohibini jamiyatga yetkazib berishni maq bera olsak, ularning bergan javobi jamiyat uchun foydali
bo‘ladi.
1M.Qodirov va boshq. Ona tili. Umumta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik. – Toshkent: Cho‘lpon, 2019. 198-bet.
2M.Saidov. O‘zbek maktablarining 5-sinflarida ona tili ta’limi jarayonida tafakkurni rivojlantiruvchi o‘quv topshiriqlari va ulardan
foydalanish metodikasi: ped. fan. nom-di diss... avtoref. TDPU. – Toshkent, 2000. 25-bet.
3N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, V.Qodirov, Z.Jo‘raboyeva. Ona tili. Umumta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik.
– Toshkent, 2015. 224-bet.
4M.Qodirov va boshq. Ona tili. Umumta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik. – Toshkent 2014. 229-bet.
5O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 5 jildlik. 2-jild. – Toshkent: O‘zME, 2004. 562-bet.
6Pedagogika ensiklopediyasi. 2-jild. – Toshkent, 2012. 2
7O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 5 jildlik. 4-jild. – Toshkent: O‘zME, 2004. 150-bet.
8 E.G‘oziyev. Umumiy pedagogika. – Toshkent, 2010. 221–222-betlar.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 9 2020-yil 3-son
Dars – muqaddas
Gulnoza BOBOJONOVA,
Buxoro shahridagi 23-maktabning
ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi
X VA H HARFLARI
(5-sinf, III chorak)
Darsning maqsadi: 3. Jj harfi bilan tugaydigan so‘zlarga 5 ta misol kelti-
a) ta’limiy maqsad: o‘quvchilarga Xx va Hh harflari ring. (Talon-taroj, toj, boj, muhtoj)
haqida ma’lumot berish, bu harflarni farqlash, og‘zaki
III. Yangi mavzu bayoni.
va yozma nutqda to‘g‘ri qo‘llay olish ko‘nikmasini shakl 1-topshiriq. Bahor, hokim, goh-goh so‘zlaridagi h
harfining qanday tovushni ifodalashini ayting. (Bo‘g‘iz
lantirish; tovushini ifodalayapti.)
2-topshiriq. Xon, xor, hovuch, hol so‘zlaridagi x va
b) tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilarda ona tabiatga h tovushlarining farqini tushuntiring. (Xon, xor so‘zlar-
muhabbat tuyg‘usini kuchaytirish, insoniylik tushuncha- ida chuqur til orqa tovushi, hovuch, hol so‘zlarida esa
bo‘g‘iz tovushi ishtirok etgan)
larini shakllantirish, ularni ahil bo‘lishga undash; Berilgan javoblardan kelib chiqqan holda tovushlar
ning o‘xshash va farqli jihatlari tushuntiriladi.
d) rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilar savod Slayd orqali “Alifbo” ertagi o‘qib beriladi.
xonligini oshirish, yozma va og‘zaki nutqini rivojlanti Bir bor ekan, bir yo‘q ekan. Yaqin emas uzoqda,
uzoq emas tomoqda bir makon bor ekan. Unda harflar
rish, tafakkurini o‘stirish. hamfikr, hamnafas va hammaslak bo‘lib yashar ekan.
Dars turi: yangi bilim beruvchi. Kunlardan bir kun ular sal narida – tog‘ orqasida
Darsda foydalaniladigan usullar: Venn dia- ajoyib bir go‘zallik borligini eshitib qolishibdi va “Lison
ut-tayr” qushlari misoli sayr qilmoqchi bo‘lishibdi.
grammasi, “Fikrlar hujumi”, “Qiyoslang”, “Bingo”, Birinchi bo‘lib H tovushi men boshqa yurolmayman,
deb “Bo‘g‘iz” shahrida qolib ketibdi.
“Assessment”. So‘ng Q, G‘, X tovushlari do‘stimizdan uzoqlash-
maylik, deb “Chuqur til orqa” shahrida qolishibdi. G,
Darsda foydalaniladigan jihozlar: Xx va Hh harf K, Nglar “Til orqa” shahrida to‘xtashibdi. Nima qilishni
lari ishtirokidagi so‘zlar yozilgan plakat, slayd, alifboda- bilmay o‘rtada qolgan Y esa “Til o‘rta shahrida” joyla
shibdi.
gi harflar, “Bingo” tarqatmasi. Shu payt tog‘ paydo bo‘libdi. G‘orning eshigi
ochilib-yopilib turar ekan. B, P, M va V, F lar turtinib
Darsning borishi: chiqishibdi. A, O, I, U, O‘, E kabi dugonalar g‘or ochil-
I. Tashkiliy qism. ganda emin-erkin chiqib olishibdi. Tog‘-u toshlarga uril-
O‘quvchilar bilan salomlashilgach, davomat aniqla- gan do‘stlarini ko‘rgan R titrab qolibdi.
B-P, V-F, D-T, Z-S, J-Sh, G-K, G‘-X tovushlari egi-
nadi. Sinf xonasi va o‘quvchilarning darsga tayyorgarli- zaklar singari juft bo‘lib, (jarangli- jarangsiz), M, N, L, R,
Ng, Y hamda Q, H tovushlari yolg‘izlikni afzal ko‘rishib
gi ko‘zdan kechiriladi. Navbatchi o‘quvchining axboroti har biri alohida yashay boshlabdi.
Shunday qilib, harflar o‘zlariga makon topishibdi.
tinglanadi. Ular doim bir-biridan xabar olib, hamkor bo‘lib yashash-
da davom etishibdi.
Dars musobaqa tarzida olib borilishi e’lon qilinib, Darslikdan tashqari quyidagi ma’lumotlar ham be
riladi:
sinf o‘quvchilari 3 guruhga ajratiladi: “Zukkolar”, Birinchi bo‘g‘ini is- bo‘lgan so‘zlarda h bo‘g‘iz un-
“Chaqqonlar”, “Donolar”.
doshi ishlatiladi:
II. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash.
Alifbodagi harflar 3 xil rangdagi (ko‘k, yashil, oq) Is-loh, is-tehkom, is-tehzo, is-tihola, is-tirohat.
Q harfi bilan boshlanuvchi so‘zlarda h bo‘g‘iz un-
kartochkalarda ajratib yozib qo‘yiladi. Teskarisiga o‘gi-
doshi yoziladi:
rib qo‘yilgan bu kartochkalarni har bir o‘quvchi bittadan
Qabih – qabohat, qahat – qahatchilik, qah-qah,
tanlab oladi va olgan harfini hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra
qahr, qahramon, qahva.
izohlab beradi. Masalan: O‘zbek tiliga rus tilidan kirgan barcha so‘zlarda x un-
B – undosh tovush, lab-lab tovushi, alifboda ikkinchi doshi yoziladi:
o‘rinda turadi.
S – undosh tovush, til oldi tovushi, alifboda o‘n
sakkizinchi o‘rinda turadi.
G‘ – undosh tovush, chuqur til orqa tovushi, alifboda
yigirma oltinchi o‘rinda turadi.
O‘zi tanlagan harfga izoh bera olmagan o‘quvchi-
lar sonidan kelib chiqib guruhlarga ball beriladi. So‘ng
“Fikrlar hujumi” usulidan foydalanib guruhlarga bit-
tadan savol beriladi:
1. Jj harfi qanday tovushlarni ifodalash uchun
qo‘llaniladi? (Ikkita tovushni ifodalaydi)
2. Jj harfining ikkita tovushni ifodalab kelishiga mi-
sollar keltiring? (Jirafa, jurnal, jo‘ja, jahon, jahl, jajji,
juma)
2020-yil 3-son 10 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Dars – muqaddas
kinomexanik porox 419-mashqda berilgan matn mazmunidan kelib
chiqib, o‘quvchilar x va h undoshlaridan mosini tanlay-
kinoxronika psixiatr dilar.
malaxit psixika Berilgan so‘zlar: No‘xatpolvon, ogohlik, halol, ha
rom, harf, Rohat, xotin.
matriarxat raxit
Guruhlardan bir nafardan o‘quvchi chiqib diagram-
papax texnolog madagi doiralarni to‘ldiradi.
paraxod xokkey “Bingo” usuli uchun tayyorlangan tarqatmalar
o‘quvchilarga tarqatiladi. Savollar o‘qib boriladi, o‘quv
E unlisidan so‘ng H undoshi keladi: chilar esa to‘g‘ri javoblarni belgilab borishadi va bir qa-
Ehhe, ehrom, ehson, ehtimol, ehtirom, ehtiros, eh- tor to‘liq belgilanganda “Bingo” deb qo‘l ko‘tarishadi.
tiyoj, ehtiyot. Savollar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
I unlisidan so‘ng (ihramoq so‘zidan tashqari) doimo 1. v, f tovushlari qaysi guruhga kiradi?
x chuqur til orqa undoshi yoziladi: 2. Gul – …
3. Portlovchi j tovushi qatnashgan so‘z?
Ixlos, ixtilof, ixtiro, ixtisoslik, ixtiyor, ixcham. BINGO: lab-tish, flower, jajji.
4. Jarangsiz jufti bo‘lmagan jaranglilar?
J harfi bilan boshlanuvchi so‘zlarda (jigarso‘xta va 5. “Jurnal” so‘zidagi j harfi qanday tovush?
jo‘xori so‘zlaridan tashqari) h undoshi yoziladi: BINGO: sirg‘aluvchi, b, d, g, j, z, g‘, jajji.
6. Til oldi tovushlari?
jabha jarohat jihod 7. Qo‘shimcha qo‘shilishi natijasida tovush o‘zga
rishiga uchragan so‘z?
jahannam jarroh jihoz BINGO: qishlog‘im, flower, t, d, z, s, sh, ch, n, l, r.
8. m harfidan oldin kelgan n tovushining m ga yaqin
jahd javhar jahl talaffuz qilinishi qaysi so‘zda mavjud?
BINGO: lab-tish, yo‘llanma, m, n, ng, l, r.
javohir jahon V. Baholash va rag‘batlantirish.
“Assessment” texnologiyasi asosida tayyorlangan
IV. Yangi mavzuni mustahkamlash. tarqatmalar o‘quvchilarga tarqatiladi. Topshiriq bajaril-
417- va 418-mashqlar shartiga ko‘ra, o‘quvchilar gach, ekranda to‘g‘ri javoblar ko‘rsatiladi. O‘quvchilar
x va h undoshlarining talaffuzdagi farqini aniqlashga o‘zlarini tekshirib baholashadi.
e’tibor qaratadilar. Bu undoshlar yordamida ma’nolari
farqlanayotgan so‘zlar qiyoslanib, talaffuzidagi farqla “Assessment” texnologiyasi
nishga alohida ahamiyat beriladi. Har bir guruhdan nav-
bat bilan o‘quvchilar doskaga chiqib, slaydda aks etgan Test. Muammoli vaziyat
so‘zlarning ma’nosini izohlaydilar. Berilgan javoblar
asosida guruhlarga ball beriladi. Bo‘g‘iz undoshi bilan yo- Nuqtalar o‘rnini to‘ldiring:
Ekranda avval so‘zlar, so‘ng to‘g‘ri javoblar namo
yish etiladi. ziladigan so‘zni belgil- – holva
Qiyoslash ang? – maxfiy
X – chuqur til orqa tovushi,
H – bo‘g‘iz tovushi. A. Xazina
Hol – xol B. Nihol
Hol – insonning holati, salomatligi: Hol-ahvolingiz
yaxshimi? – so‘radi yo‘lovchi. C. No‘xat
Xol – inson badanidagi qora dog‘: Malikaning o‘ng
yuzida xoli bor edi. D. Xarita
Hil – xil Simptom Amaliy ko‘nikma
Hil – ezilib pishgan: Shaftolilar hil-hil pishibdi. “X” undoshini izohlang. Lug‘at diktant.
Xil – tur ma’nosida qo‘llanadi: Gulzorga turli xil Chuqur til oldi undoshi; 1. Xayr-ehson.
gullar ekildi. jarangsiz undosh 2. Xayrixoh.
3. Xohish.
Ham – xam 4. Husnixat.
Ham – yuklama: Ovchilar ikkovini ham tutib olishdi.
Xam – fors-tojik tilidan o‘zlashgan so‘z. Boshni Guruhlarning ballari umumlashtirilib, g‘olib guruh
egmoq ma’nosini bildiradi: Olim bu gapni eshitib e’lon qilinadi. O‘quvchilar baholanadi. Faol qatnashgan
boshini xam qildi. o‘quvchilar rag‘batlantiriladi.
Hush – xush VI. Uyga vazifa.
Hush – insonning sog‘lomligi: Es-hushi joyidami? 420-mashq. “Halol va harom” mavzusida o‘z fikrla
Xush – yaxshi, yoqimli ma’nosida: xush kelibsiz, ringizni bayon qiling. Badiiy asar tarkibidan bir so‘z
xushsurat ekan. tarkibida ham Xx, ham Hh harfi qatnashgan so‘zlarga
misol yozing.
Shoh – shox
Shoh – davlat boshlig‘i, hukmdor: O‘zga yurtda
shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l. (Maqol)
Shox – daraxtning shoxi: Yerda mayda-chuyda
shoxlar sochilib yotardi.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 11 2020-yil 3-son
Dars – muqaddas
Ro‘zmat ISMОILOV,
Toshkent viloyati G‘azalkent shahridagi
2-maktabning o‘zbek tili fani o‘qituvchisi
QADIMIY SHAHARLAR
(O‘zbek tili, 5-sinf, IV chorak)
Darsning maqsadi: Shu tarzda “Buxoro”, “Samarqand”, “Toshkent”
a) ta’limiy maqsad: o‘quvchilarga mamlakatimizda- guruhlari ham tayyorlab kelgan ma’lumotlarini taqdim
gi qadimiy shaharlar, ularning diqqatga sazovor joylari, etadilar. Jamoalarning vakillari ekran orqali slaydli
yodgorlik va obidalari, buyuk allomalari haqida ma’lu- taqdimot qilishlari ham mumkin. Guruhlar tomonidan
mot berish orqali ularda Vatanga muhabbatlarini oshi berilgan ma’lumotlar “Barakalla”, “Balli”, “Ofarin” kabi
rish; rag‘bat kartochkalari bilan rag‘batlantirib boriladi. Har
b) tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilar qalbida iftixor bir jamoaning chiqishlari nihoyasiga yetgach, o‘qituvchi
tuyg‘usini shakllantirish, hayot go‘zalliklarini qadrlashga yangi mavzuni to‘ldiradi; o‘quvchilar tomonidan berilgan
o‘rgatish; va ularni qiziqtirgan savollarga javob qaytaradi.
d) rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilarning og‘za-
ki va yozma nutq malakalarini rivojlantirish, ularni man- So‘ng 1-topshiriqda berilgan rasmlar asosida savol-
tiqiy fikrlashga o‘rgatish. larga javob beriladi. Ekran orqali rangli tasvirlarda tari
Darsda foydalaniladigan usullar: “4x4” texnologi- xiy shaharlar faoliyatiga oid fotolavhalar namoyish eti-
yasi, “Koptok”, boshqotirma, “Ha va yo‘q”. ladi (Samarqanddagi Registon maydoni, Toshkentdagi
Darsda foydalaniladigan jihozlar: shaharlarning Ko‘kaldosh madrasasi, Xivadagi Pahlavon Mahmud
rangli tasvirlari, 5-sinf darsligi, kompyuter, ekran, mul- maqbarasi, Buxorodagi Mir Arab madrasasi) va “Tarixiy
timedia, rag‘bat kartochkalari. shaharlar” matni o‘qiladi. O‘quvchilarga matn mazmuni-
Darsning borishi: ni o‘zlashtirish, qayta hikoya qilish hamda lug‘at ustida
I. Tashkiliy qism. ishlash topshirig‘i beriladi.
O‘quvchilar bilan salomlashilgach, davomat aniqla-
nadi. Sinf xonasi va o‘quvchilarning darsga tayyorgarligi IV. Yangi mavzuni mustahkamlash.
ko‘zdan kechiriladi. Navbatchi o‘quvchining “Bugungi Darsning ushbu bosqichida “Koptok” o‘yinidan foy-
kun ta’rifi” bo‘yicha axboroti tinglanadi. dalanish mumkin. Bunda o‘qituvchi qadimiy shaharlar-
II. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash. dan birining nomini aytib, koptokni o‘quvchilardan biriga
O‘qituvchi: Hurmatli o‘quvchilar, hammangizga uloqtiradi, koptokni olgan o‘quvchi esa shu shaharga
ma’lumki, avvalgi darsimizda yozilgan nazorat ishi oid atamani aytishi kerak bo‘ladi. Deylik, “Toshkent”
bo‘yicha xatolar ustida ishlagan edik. Shuning uchun deyilganda, o‘quvchi tomonidan “Ko‘kaldosh madra-
sizlarga yangi mavzuga tayyorlanib kelish vazifasi sasi” deyiladi. “Samarqand” deyilsa, Registon maydoni
berilgan edi. Shu sababli bugungi darsimizda “4x4” tex- tilga olinadi. Xullas, har bir o‘quvchi shu tarzda o‘yinni
nologiyasi asosida sizlarning bilimlaringizni sinovdan davom ettirar ekan, atamalarni to‘g‘ri talaffuz etishi va
o‘tkazamiz. eslab qolishi talab etiladi.
O‘quvchilarga raqamli kartochkalar tarqatila- Shundan keyin ikkita kichik guruhga bo‘lingan holda
di. 1 raqamini olgan o‘quvchilar – “Buxoro”, 2 – quyidagi boshqotirmaning javoblarini topishga kirisha
“Samarqand”, 3 – “Xiva” hamda 4 raqami egalari dilar.
“Toshkent” guruhiga jamlanadilar.
III. Yangi mavzu bayoni. 1-BOSHQOTIRMA
Yangi mavzu uyga vazifa qilib berilganligi sababli
har bir jamoaning kichik taqdimotlari tinglanadi. Bunda 1-boshqotirmaning savollari:
o‘quvchilar tomonidan chizilgan rasmlar og‘zaki tarzda 1. Rus tilidagi “древний”, “старинный” so‘zining tar-
izohlab berilishi mumkin. Sardorlar o‘z jamoa a’zolari jimasi. (Qadimiy)
ning faol bo‘lishlarini ta’minlaydilar. Masalan, “Xiva” gu- 2. Kamalakdek tovlanadigan atlaslari bilan dunyoga
ruhining taqdimoti quyidagi mazmunda bo‘lishi mumkin: mashhur bo‘lgan shahar. (Marg‘ilon)
Xiva – Xorazm viloyatining qadimiy shahri sanaladi. 3. “Yodgorlik” so‘zining ma’nodoshi. (Obida)
Bu yerda obidalar juda ko‘p. Ayniqsa, Xivaning Ichan 4. Xorazm vohasidagi qadimiy shahar. (Xiva)
qal’asi noyob muzey hisoblanadi. Ko‘hna ark, Kalta
minor, Toshhovuz saroyi, Juma masjidi, Oq masjid,
Uch avliyo maqbarasi kabi obidalar shaharning ko‘rki
sanaladi. Sayyohlar bu yodgorliklarni zo‘r qiziqish bi-
lan tomosha qiladilar. Biz ham yurtimizning bu qadimiy
shahrini sayohat qilishni istaymiz.
2020-yil 3-son 12 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
5. “Sayqali ro‘yi zamin” nomi bilan tanilgan shahar. Dars – muqaddas
(Samarqand)
7. Buxorodagi qadimiy obida. (Labihovuz)
6. Samarqanddagi mashhur joy. (Registon) 8. Samarqanddagi qadimiy madrasa. (Sherdor)
7. “Турист” so‘zining tarjimasi. (Sayyoh) So‘ng “HA” va “YO‘Q” o‘yinidan foydalanish mum-
kin. Tayyorlangan savollarga o‘quvchilar tezkorlik bilan
2-BOSHQOTIRMA javob beradilar. Har bir to‘g‘ri javob sohibiga rag‘bat
kartochkasi beriladi.
Sh 1. Somoniylar maqbarasi Toshkentda qad rostlagan.
(Yo‘q, Buxoroda)
2-boshqotirmaning savollari: 2. Samarqand shahri Amir Temur ordeni bilan taqdir-
1. Ko‘kaldosh madrasasi qayerda joylashgan? langan. (Ha)
(Toshkent) 3. Abu Ali ibn Sino buxorolikmi? (Ha)
2. Xivadagi noyob muzey. (Ichan qal’a) 4. “Sharq taronalari” festivali Xivada o‘tkaziladi.
3. Qashqadaryo viloyatidagi qadimiy shahar. (Yo‘q, Samarqandda)
(Shahrisabz) 5. Toshkent – non shahri. (Ha)
4. Ichan qal’ada nechta darvoza bor? (To‘rtta) 6. Najmiddin Kubro xivalikmi? (Ha)
5. “Ювелир” so‘zining tarjimasi. (Zargar) 7. Pahlavon Mahmud Buxoroda tug‘ilgan. (Yo‘q,
6. Samarqandda 40 yil hukmronlik qilgan podsho. Xivada)
(Ulug‘bek) 8. “Binkat” – Shahrisabz shahrining qadimgi nomi.
(Yo‘q, Toshkentning)
V. Baholash va rag‘batlantirish.
Darsda faol ishtirok etgan o‘quvchilar individual, gu-
ruhlar umumiy baholanadi, past o‘zlashtirgan o‘quvchi-
larga qo‘shimcha topshiriq beriladi. G‘olib guruh e’lon
qilinadi. Baholar izohlanadi.
VI. Uyga vazifa. “Qadimiy shaharlar” mavzusi
bo‘yicha qo‘shimcha ma’lumotlar topib, yozib kelish.
Tahlil Tolib ENAZAROV,
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
o‘zbek tili va adabiyoti universiteti professori,
filologiya fanlari doktori
“MUHOKAMATU-L-LUG‘ATAYN”DAGI DIALEKTAL SO‘ZLAR
VA OBRAZLI NOMLANISHLAR TALQINI
Alisher Navoiy “...avliyolarning avliyosi, mutafak- va “Muhokamatu-l-lug‘atayn”2 tarzida ikki xil yozilgan.
kir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, Bizningcha, asarning ikkinchi xil yozilishi to‘g‘ri.
shoirlarning sultoni...” (I.Karimov) va Xurosonning
mashhur davlat arbobi, o‘z ona tilini mukammal bilgan Uning bu asaridagi birgina yig‘lamoq so‘ziga yuzta
hamda uni boshqa tillar bilan qiyoslay olgan zamonasi- sinonimni keltirishining o‘zi ijodkorlar uchun bitmas tu-
ning tilshunos olimi ham bo‘lgan. ganmas xazina ekanligini ko‘rsatib, bunga asos sifati-
da shoir o‘zining asarlarini ham mazkur risolasida qis-
Ushbu asar yozilganda1 turkiy tilning ming bir ko‘ri qa sharhlagan. Unda omonim, ko‘p ma’nolilik va so‘z
nishli so‘z shakllari-yu ma’no mo‘jizalari bilan Navoiy yasalishi jarayonlariga qisqa bo‘lsa-da, to‘xtalingan.3
dahosi “ilm-u ulus” oldida quyosh misoli charaqlab tur- Bular Alisher Navoiy ham lug‘atshunos sifatida “Sab’atu
gan bo‘lsa-da, ba’zilar forsiy tilni ulug‘lab, “Bu tildan abhur” nomli lug‘at tuzganligini asoslaydi.
o‘zga tillarda ijod qilib bo‘lmaydi. Turkiy til esa askariy til.
Unda nafis, latif va serma’no g‘azallarni bitib bo‘lmaydi”, XX asrning 60-yillari oxirida Alibek Rustamov
deb yurishgan bir paytda bu ulug‘ shoirning mazmun-u shoir asarlarining fonetikasi4, shu asrning 80-yilla
mohiyati betakrorligi bilan ajralib turadigan “Muhokamat rida akademiklar G‘.Abdurahmonov va A.Rustamov
ul-lug‘atayn” nomli asari yozilgan. Bu – boshqa tillarni shoir asarlarining grammatikasini tadqiq etganlar.5
kamsitmasdan o‘z ona tilini ulug‘lagan Alisher Navoiyga XX asrning 70–80-yillarida professor X.Doniyorov
xos bo‘lgan ma’naviy jasorat namunasi. Asarning nom- va D.Abdurahmonov shoir asarlaridagi so‘zlarning
lanishi “Ikki til muhokamasi” ma’nosini bildirsa-da, bu- ko‘pchiligi qarluq hamda qipchoq lahjalariga xosligini
gungi kungacha “Muhokamat ul-lug‘atayn” (4–28-betlar) unli va undoshlar tahlili asosida ko‘rsatib bergan.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 13 2020-yil 3-son
Tahlil
Asarni qayta-qayta o‘qir ekanmiz6, ayni vaqtda bir Shoir Abusaid mirzoning farmoniga muvofiq Hirotdan
qancha kishilarning “Men shoirman, ijodkorman”, deb Samarqandga “ixroj”, ya’ni surgun qilingach10, Termiz,
bir hovuchgina so‘zlarga yopishib olganini sezamiz. Shahrisabz va Samarqandni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan:
Alisher Navoiy esa adabiy til bo‘lgan saroy tili hamda “Va bu so‘zning tanavvui taaqquldin nari va tasavvur-
shevalarimiz boyligi bo‘lgan dialektal so‘zlardan o‘rin- din tashqaridur. Agar mubolag‘asiz ijmol yuzidin qalam
li foydalangan. Ushbu asarda keltirilgan “yig‘lamoq” surulsa va ixtisor jonibidin raqam urulsa, yetmish ikki
so‘zining sinonimlariga e’tibor bersak, shoirning bu nav’ bila taqsim toparida xud hech so‘z yo‘qturki, yet-
so‘zga keltirgan sinonim so‘zlarning qariyb teng yarmi mish ikki firqa kalomig‘a dalolat qilg‘ay; ammo ulcha taf-
o‘sha vaqtda ham dialektal so‘z hisoblangan. Qarang: siliydur. Har jamoat alfozi, o‘zgalaridin va har guruh ibo-
“quvormoq, quruqshamoq, usharmak, jinjaymoq, o‘ng- rati yonalaridin mutag‘ayyir va bir necha xususiyat bila
daymoq, chekrimak, do‘msaymoq, umunmoq, o‘san- mutamayyazdurki, o‘zgalarda yo‘qtur”11, ya’ni “So‘zning
maq, igirmak, egarmak, o‘xranmak, toriqmoq, aldamoq, turlari shu qadar ko‘pki, o‘ylash va tasvirlab chiqish
arg‘adamoq, ishanmak, iglanmak, aylanmoq, erikmak, mumkin emas. Agar mubolag‘a qilmasdan yuzaki ba
igranmak, ovunmoq, qistamoq, qiynamoq, qo‘zg‘almoq, yon qilinsa va qisqalik bilan yozib chiqilsa, yetmish ikki
sovrulmoq, chayqalmoq, devdashimoq, qiymanmoq, nav’ga bo‘linib, yetmish ikki xil xalqning so‘ziga ayla
qizg‘anmoq, nikamak, siylanmoq, tanlamoq, qimirda- nishida hech bir so‘z yo‘q, lekin bundan ham ko‘pdir. U
moq, serpmak, sirmamak, ganorgamak, sig‘riqmoq, shundayki, yer yuzining yetti iqlimining har birida necha
sig‘inmoq, qilimoq, yolinmoq, munglanmoq, indamak, mamlakat bor, har bir mamlakatda necha shahar, sha-
tergamak, tevramak, qingg‘aymoq, shig‘aldamaq, harcha va kent bor va har dashtda necha xil sahron-
singramoq, yashqamoq, isqarmoq, ko‘ngranmak, sux- ishin xalq, har bir tog‘niig kamarlarida va yuqorisida, har
ranmoq, siypamoq, qoralamoq, surkanmak, kuyman- bir daryoning orolida va qirg‘og‘ida necha guruh odam-
mak, ingramoq, tushalmak, mung‘aymoq, tanchiqa- lar bor. Har bir jamoaning tillari o‘zgalaridan va har gu-
moq, tanchiqolmoq, ko‘ruksamak, bushurg‘anmoq, ruhning so‘zlashuvlari yana birlaridan o‘zgacha va bir
bo‘xsamoq, kirkinmak, sukadamak, bo‘smoq, burmak, necha xususiyatlar bilan farqlidirki, bu ayirma o‘zgalar-
turmak, tomshimoq, qahamoq, sipqormoq, chicharka- da yo‘qdir”12. X.Doniyorov shoir ishlatgan “yig‘lamoq”
mak, jurkanmak, o‘rtanmak, sizg‘urmoq, gurpaklash- so‘zining yuzta sinonimidan oltmish to‘qqiztasi qipchoq
mak, chuprutmoq, jirg‘amoq, bichimoq, qiqzanmoq, sin- shevalarida uchrashini aytgan.13
gurmak, kundalatmak, qumurmaq, bikirmak, ko‘ngur-
damak, kinarkamak, kezarmak, do‘ptulmoq, chidamoq, Shoir bu asarini “Muhokamatu-l-lug‘atayn” (“Ikki til
tuzmak, qazg‘anmoq, qichig‘lamoq, gangiramak, yada- muhokamasi”) deb arabcha nomlagani ham obrazli
moq, qadamoq, chiqanmoq, ko‘ndurmak, so‘ndurmak, nomlanishning bir shaklidir; sart tili, sart lafzi, sart ibo-
suqlatmoq”7. rati deb fors tilini; hindi deb hind tilini; arab tili, arabi til,
arabi alfaz deb arab tilini; turk tili, turk lafzi, turk alfazi,
Ushbu so‘zlardan “umunmoq, o‘sanmaq, igirmak, turk iborati, turkcha, turki, turki alfaz deb turkiy tilni; turk,
egarmak, o‘xranmak, toriqmoq, aldamoq, arg‘ada- turklar, turk eli, turk ulusi, atrok deb turkiy (o‘zbek)lar
moq, aylanmoq, ovunmoq, qistamoq, qiynamoq, ning o‘sha davrdagi nomini; turki va sart lug‘ati jumlasi
qo‘zg‘almoq, sovrulmoq, ganorgamak, sig‘riqmoq, bilan turkiy va sart (forsiy) tillarni ifodalashi esa bugungi
sig‘inmoq, qilimoq, indamak, tergamak, tevramak, sux- kunda “O‘zbek onomastikasi” fanida ilmiy o‘rganilishi
ranmoq, siypamoq, qoralamoq, surkanmak, tanchiqa- endi boshlanayotgan obrazli nomlanishlarning umumiy
moq, tanchiqolmoq, ko‘ruksamak, bushurg‘anmoq, hamda ilk ko‘rinishlari deyish o‘rinli.14 Shoir bu bilan
bo‘xsamoq, kirkinmak, burmak, turmak, tomshimoq, qa- onom astik nomlanishga oddiy obrazli nomlanishlarning
hamoq, sipqormoq, chicharkamak, jurkanmak, sizg‘ur- amaliy namunalarini shoirona iboralarida keltirgan.
moq, gurpaklashmak, chuprutmoq, jirg‘amoq, bichimoq, Ularda obrazlilik turlicha holatda berilgan.
singurmak, kundalatmak, qumurmaq, ko‘ngurdamak,
kinarkamak, do‘ptulmoq, chidamoq, tuzmak, qadamoq, Shoir til so‘zi bilan birga lison so‘zini ham zarurat-
chiqanmoq, suqlatmoq” so‘zlari eski o‘zbek adabiy ti dan kelib chiqib ishlatadi va ular o‘rtasidagi farqni ajrata
lida kam ishlatiladigan so‘zlar bo‘lgan. Bu so‘zlar Hirot olganligi uning tilshunoslikdagi tajribasidan dalolat be-
shahri yaqinidagi o‘zbek shevalarida faol ishlatilgan- radi.15 Bu ikki so‘zni farqlagani kabi ularni yonma-yon
ki, ularni shoir jamlab, yig‘ib, o‘rganib, o‘rganilayotgan qo‘llash ham obrazli nomlanishning bir ko‘rinishi. Shoir
asarida keltirilgan yig‘lamoq so‘zining ma’nodoshligini bu asarida “yig‘lamoq” so‘zining shevalardagi ko‘ri
“g‘arib maqosid adosida”, ya’ni ingichka ma’no nozikligi nishlari bilan dialektal so‘zlarni yig‘ish, qo‘llash yoki
bilan asoslashga intilgan: “Bu yuz lafzdurki, g‘arib ma- o‘zlashtirishning namunasini ko‘rsatgan. Navoiy sheva
qosid adosida ta’yin qilibdurlarki, hech qaysi uchun sort ning lug‘aviy boyligidan xabardor bo‘lib, asarlarida ba-
tilida lafz yasamaydurlarki, barchasi muhtojun ilayhdur- diiylikni ta’minlash uchun ulardan o‘rinli foydalangan.
ki, takallum chog‘ida kishi anga muhtoj bo‘lur”8, ya’ni
“Bu yuzta so‘zni ingichka (nozik) maqsadlarini ifoda- Nutqimizda singarmonizmga xos ohangdoshlik ho-
lash uchun belgilabdurlarki, bularning hech biri uchun latini ham bilib, so‘zlarni nafosat bilan aytishda labial
sart tilida so‘z yasamabdirlar. Lekin bularning barchasi- hamda tanglay singarmonizmiga xos xususiyatlar maj
ga kishining ehtiyoji tushadi, so‘zlashish chog‘ida kishi muyi yetishmayotganligini anglaymiz.16 Shunda shoir
unga muhtoj bo‘ladi”9. ning bu asari ona tilimizni avaylab asrash va o‘zbek xalq
shevalari tadqiqiga da’vatdek jaranglaydi. Navoiy asar-
2020-yil 3-son 14 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Tahlil
larini o‘rganish jarayonida tarixshunos, nomshunos, esa haligacha o‘rganilmagan million-million so‘zlarimiz
e’tiborsiz qolmoqda. Qarang, shevalarimizdagi dialek-
tilshunos, adabiyotshunos, geograf, dialektolog, shu tal so‘zlarni yig‘ish, sheva vakillari nutqini yozib olish
va undagi dialektal so‘zlar asosida lug‘at maqolalari
ningdek, fizik ham o‘z sohasi uchun noyob narsalarni tayyorlansa, ikki milliondan ortiq so‘zlik, yuz jildli dialek-
tal lug‘atni nashr etgan va shu orqali, sheva so‘zlari
topa oladi. Shuning uchun shoirni “Eski o‘zbek adabiy mizni saqlab qolgan bo‘lar edik.
tilining asoschisi” va yana “Alisher Navoiy – nomshunos
alloma” deb atashganda haq bo‘lishgan.17 Shevalarimizning sinonim, omonim, paronimligi
haligacha tadqiq etilmagani bois shevalarda so‘z yasali-
Shu o‘rinda o‘ttiz yillik kuzatishlarimga asoslangan shi, dialektal leksikaning xilma-xil ko‘rinishlarini tuzilajak
qiyosni ham aytib o‘tishni o‘rinli deb bilaman. XV asr- ko‘p jildli dialektal lug‘at tarkibiga kiritish nafaqat uning
da Alisher Navoiy ijod qilish bilan birga tilshunoslikka qimmatini oshiradi, balki mukammalligini ham ta’min-
daxldor “Muhokamatu-l-lug‘atayn” nomli asarni yozgan laydi. Bu muammo – “O‘zbek dialektologiyasi” fanining
bo‘lsa, O‘zbekiston xalq shoiri va qahramoni Erkin hal qilinishi lozim bo‘lgan dolzarb masalalardan biri. U
Vohidov bir qancha she’r hamda maqolalarida va “So‘z – tadqiq etilishi unutilgan shevaning dialektal so‘zlarini
latofati” nomli asarida18 xalq tili, xalq shevalaridagi yig‘ish, to‘plash va ilmiy tahlil qilish hamda tilimizga xos
so‘zlarga e’tibor berish, ularni yig‘ib, o‘rganib, amalda obrazli nomlanishlarni o‘rganishga da’vat, “so‘z shun-
ishlatish kerakligiga bir necha so‘zlarning leksik-seman- day gavhardirki, martabasini aniqlashdan nutq egalari
tik xususiyatlariga to‘xtalgan holda ishora qilgan.19 Bu ojizdirlar...”21 desak yangilishmaymiz. Chunki u ensiklo-
ikki shoirning she’r-u g‘azallarini jumlayi jahonga tanit- pedik mohiyatga ega.
gan narsa adabiy tilimiz, albatta, qonimiz-u ongimizga
singigan shevalarimizning dialektal leksikasidir. Demak, shevalarimiz va obrazli nomlanishlar-
ni o‘rganish da’vat etib yozilgan Alisher Navoiyning
Ayni vaqtda 2006-yilda nashr etilgan “O‘zbek tilining “Muhokamatu-l-lug‘atayn” asari til va adabiyot ta’limi
izohli lug‘ati”da sakson mingdan ortiqroq ona tilimiz sohasidagi dolzarb masalalarni ilgari surish barobarida
so‘zlari qayd etilgan xolos. Bu – ona tilimiz, ulug‘ va qadim tarixga ega o‘zbek xalqining million-milion dia
mustaqil mamlakatimiz, qadimiy xalqlardan biri bo‘lgan lektal so‘zlarini o‘rganish va ilmiy tadqiq etishga ham
o‘zbek xalqi qudrati, salohiyati va imkoniyati oldida
juda kam... O‘zbek xalq shevalaridagi so‘zlar bo‘yicha rag‘batlantira oladi.
nomiga tadqiqot olib borilgan va bor-yo‘g‘i 4505 (to‘rt
ming besh yuz besh) ta so‘zdan iborat “O‘zbek xalq
shevalari lug‘ati” nashr etilgan.20 Sheva vakillari nutqida
1Alisher Navoiy. Muhokamatu-l-lug‘atayn. Q.Sodiqov tahlili, tabdili va talqini ostida. – Toshkent: Akademnashr, 2017. 90-bet.
2Qiyoslang: 1) Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug‘atayn. Matnni P.Shamsiyev nashri asosida izoh va tarjimalar bilan nashrga tayyorlovchi
S.G‘aniyeva. – Toshkent: Fan, 2000. 4–28-betlar; 2) Alisher Navoiy. Muhokamatu-l-lug‘atayn. Q.Sodiqov tahlili, tabdili va talqini ostida. –
Toshkent: Akademnashr, 2017.
3Qarang: Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug‘atayn. Matnni P.Shamsiyev nashri asosida izoh va tarjimalar bilan nashrga tayyorlovchi S.G‘aniyeva.
– Toshkent: Fan, 2000. 18–19-betlar.
4A.Rustamov. Navoiy tilining fonetik xususiyatlari // Navoiy va adabiy ta’sir masalalari. – Toshkent, 1968. 258–278-betlar.
5G‘.Abdurahmonov, A.Rustamov. Navoiy tilining grammatik xususiyatlari. – Toshkent, 1984.
6Bu asarning bir necha nashri bor: Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug‘atayn. Nashrga tayyorlovchi P.Shamsiyev. Asarlar. XIV jild. – Toshkent,
1967. 103–132-betlar; Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug‘atayn. P.Shamsiyev nashri asosida izoh va tarjimalar bilan nashrga tayyolovchi
S.G‘aniyeva // Mukammal asarlar to‘plami. XVI jild. – Toshkent, 2000. 6–40-betlar.
7Bu asarning bir necha nashri bor: Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug‘atayn. Nashrga tayyorlovchi P.Shamsiyev. Asarlar. XIV jild. – Toshkent,
1967. 103–132-betlar; Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug‘atayn. P.Shamsiyev nashri asosida izoh va tarjimalar bilan nashrga tayyolovchi
S.G‘aniyeva // Mukammal asarlar to‘plami. XVI jild. – Toshkent, 2000. 6–40-betlar.
8Alisher Navoiy. Muhokamatu-l-lug‘atayn. Q.Sodiqov tahlili, tabdili va talqini ostida. – Toshkent: Akademnashr, 2017. 32-bet.
9Bu shoirning asardagi o‘z so‘zi.
10Ushbu fikrlar esa shoir asaridagi fikrlarining tabdil qilingan ko‘rinishi sanaladi.
11Bu tarixiy dalil (fakt) bo‘lib, o‘sha davrning tarixiy manbalarida ham o‘z ifodasini topgan.
12Mazkur fikr shoirning asaridagi o‘z so‘zi hisoblanadi.
13Ayni shu fikrlar esa shoir asaridagi fikrlarining tabdil qilingan ko‘rinishi.
14Qarang: X.Doniyorov. O‘zbek xalqining shajara va shevalari. – Toshkent: Fan, 1968. X.Doniyorov. Alisher Navoiy va o‘zbek adabiy tili. –
Toshkent, 1972. X.Doniyorov. Eski o‘zbek adabiy tili va qipchoq dialektlari. – Toshkent, 1976. X.Doniyorov. Qipchoq dialektlarining leksikasi.
– Toshkent: Fan, 1979.
15Obrazli nomlanishlar haqidagi tadqiqotimizni shoirning ushbu asariga e’tibor berish bilan boshlash uchun bu maqolaga qo‘l urganmiz. Alisher
Navoiy. Muhokamatu-l-lug‘atayn. Q.Sodiqov tahlili, tabdili va talqini ostida. – Toshkent: Akademnashr, 2017. 86–89-betlar.
16Alisher Navoiy. Muhokamatu-l-lug‘atayn. Q.Sodiqov tahlili, tabdili va talqini ostida. – Toshkent: Akademnashr, 2017. 87-bet.
17Zero, tilimizga ruscha-baynalmilal so‘zlarning kirib kelishi sho‘ro davriga xos xususiyat edi. Shu tufayli sho‘ro davrida va hozir ham “O‘zbek
adabiy tilida singarmonizm hodisasi yo‘q”, deb kitoblarda yozilgan. Aslida ushbu hodisa adabiy tilimizda qoldiq hodisa sifatida saqlanib qolgan,
lahja hamda shevalarimiz esa bu fonetik hodisa bilan o‘z nufuzi va turkiy tillardan biriligini asoslaydi. Chunki o‘zga turkiy tillarda ushbu hodisaga
chegara qo‘yilmagan. Shu o‘rinda adabiy tilimizdagi imlo va orfoepik me’yorni qayta ko‘rish ehtiyoji paydo bo‘lmoqda.
18Bunday nomlanish bilan shoirni e’tirof etish va ulug‘lash XX asrning 40-yillaridan to bugungi kungacha ilmiy adabiyotlarda aytilgan. T.Enazarov,
A.Esemurodov. Alisher Navoiy – nomshunos alloma ham // Temuriylar davrida til, madaniyat va san’at taraqqiyoti. – Toshkent, 2016.
19E.Vohidov. So‘z latofati. – Toshkent: O‘zbekiston, Sharq, 2014.
20Ular ona tilimizning go‘zalligini ko‘rsatuvchi sheva so‘zlarini yig‘ib, ulardan o‘rinli foydalanishgan.
21Qarang: O‘zbek xalq shevalari lug‘ati. – Toshkent: Fan, 1971.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 15 2020-yil 3-son
Tahlil
Alisher AXROROV,
Guliston davlat universiteti
O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi o‘qituvchisi
MAQOLLARDA TINGLASH, SUKUT SAQLASH ODOBI MASALASI
Tan olish lozimki, bugungi kungacha tilimiz tarixi, to- Aql-u hush egasi, tadbirli inson
vushlar tizimi, shevalari, lug‘at tarkibi, iboralari, gramma- So‘z boshlar suhbatdoshi jim bo‘lgan zamon.
tik qurilishi, badiiy asar tili, xalq og‘zaki ijodi namunalari
tilini tadqiq etish bilan bog‘liq masalalar uslubiy, kognitiv, Alisher Navoiy hazratlari “Tilni tiya olgan odam – do-
lingvopragmatik jihatlardan ma’lum darajada tahlilga tor- nishmand oqil”, “So‘zga erk bergan odam – beandisha
tildi va buning samarasi o‘laroq, qator darslik va qo‘llan- va pastkash”, “So‘zi hisobsiz – o‘zi hisobsiz” tarzidagi
malar, turli mavzudagi risola va maqolalar, nomzodlik va hikmatlarni bejiz ta’kidlamagan.
doktorlik dissertatsiyalari yaratildi. Albatta, bular o‘zbek
tilshunosligining jahon ilm-fani bilan hamohang qadam Ko‘rinib turibdiki, sukut saqlash, tinglay bilish, bosh-
tashlayotganligi, ko‘zga ko‘rinarli yutuqlarni qo‘lga kiri- qalar fikrini qanoat, sabot bilan eshitish xususiyatiga
tayotganligini ko‘rsatadi. Biroq shunday bo‘lsa-da, hali ega bo‘lish shaxs madaniyatini belgilovchi asosiy omil
tilshunosligimizda yetarlicha o‘rganilmagan, o‘z ilmiy bo‘lib, bunday shaxslar qadimdan qadrlangan. Shu
mavqeyiga ega bo‘lmagan, o‘rganilishi muhim bo‘lgan muhim masalaga o‘zbek xalq maqollari – hikmatla
masalalar ham talaygina. Ana shunday masalalardan biri rida alohida e’tibor qaratilgan. Jumladan, “Til beruvchi
o‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalaridan biri bo‘lgan maqol- bo‘lma, til oluvchi bo‘l”, “Sihat tilasang, ko‘p yema, izzat
larda nutq madaniyati, muloqot odobi, muomala madani- tilasang, ko‘p dema”, “So‘z – kumush, sukut – oltin”,
yati masalasi va ularning nutqdagi imkoniyatlarini tadqiq “So‘zlaganing kumush bo‘lsa, so‘zlamaganing oltin”,
etish hisoblanadi. Maqollarning muloqot, muomala odo- “So‘zlovchi nodon bo‘lsa, eshituvchi dono bo‘lmog‘i
bini shakllantirishdagi o‘rni, komil insonni yetishtirishdagi kerak” kabi maqollar; “Ko‘p so‘zlashdan ortiqcha naf
mavqeyi kabi masalalar, nutqning ta’sirchanligini ta’min- ko‘rmaganman, so‘zning ko‘pidan foyda ham topma-
lashdagi ahamiyati, inson komilligini belgilovchi asosiy ganman”, “Qizil til umringni qisqa qiladi. Omonlik is-
omillardan ekanligi kabi yana ko‘p holatlar izchil tarzda tasang, tilga juda ehtiyot bo‘l”, “So‘zning bir ulushi
o‘rganilmagan. Ma’lumki, hamma davrlarda ham so‘z so‘zlanadigan va to‘qqiz ulushi tiyiladigan bo‘ladi”
ustalari, notiqlar, madaniyatli kishilar tilga hurmat bilan (Yusuf Xos Hojib) [1]; “Keraksiz so‘zlar yonar o‘t kabidir,
munosabatda bo‘lganlar, uning barcha imkoniyatlaridan uni og‘izdan chiqarmaslik kerak”, “Odamlar oldida bo‘la
mohirlik bilan foydalanishga harakat qilganlar. Ayniqsa, turib tilini tiya olgan va izzat orttirgan odam haqiqiy
xalq maqollari, iboralaridan o‘z nutqiy faoliyatlarida odamdir”, “Yaxshi suhbatdosh – yaxshi gapirishni bi
unumli foydalanganlar. Maqollarning nutq ta’sirchanligi- ladigan emas, balki yaxshi tinglashni biladigan suhbat-
ni oshirishdagi o‘rni va ahamiyati, muloqot jarayonidagi doshdir” (Deyl Karnegi) kabi hikmatlarni yana davom
mavqeyini yaxshi bilganlar. Nutqiy madaniyat inson ko- ettirish mumkin.
milligini belgilovchi asosiy omillardan biri bo‘lib, xalq ma-
qollarida bu masalaga aloqador dono fikrlar o‘z ifodasini Husayn Voiz Koshifiyning “Axloqi Muhsiniy”,
topgan. Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Kaykovusning
“Qobusnoma”, Ahmad Yassaviyning “Hikmat” asar-
Komil insonni shakllantirishda nutq madaniyat- lari va boshqa juda ko‘p manbalarda so‘zlash, sukut
iga bevosita aloqador bo‘lgan bir masala – kishilarda saqlash, tinglash odobi masalalariga alohida e’tibor
sukut saqlash, tinglay olish ko‘nikmasini hosil qilish qaratilgan. Husayn Voiz Koshifiy bu masalaga juda
masalasi muhim. Hozirgi kunda, bu xususiyatlarni keng va murakkab masala sifatida qaraydi: “Odob bu
kishilarda shakllantirish murakkab masalalardan biriga – qalbni yomon so‘zlardan va nojo‘ya xulqdan saqlay
aylandi, deyish mumkin. Agar Rossiya teleko‘rsatuvla- olish, o‘zini va o‘zgalarni hurmat qila bilish, shu bilan
rini kuzatsak, ikki kishi bir vaqtning o‘zida tinimsiz ga- birga o‘zining va o‘zgalarning obro‘yini tushurmaslik-
piraveradi, bu jarayon ba’zan janjalga aylanib ketadi. dir”. U, eng avval, yomon so‘zlardan saqlanish, nojo‘ya
Ushbu salbiy jihat O‘zbekiston teledasturlarida, ba’zan so‘z aytmaslikka e’tiborni qaratyapti. U “Mahmadonalik
ma’ruza va suhbatlar jarayonlarida ham kuzatilmoqda. – insonni doimo obro‘sizlantiradi”, – degan gapni ko‘p
Madaniyatimiz tarixida bunday salbiy holat, odatda, ta’kidlaydi [2]. Adib va tilshunos Siddiq Mo‘min o‘zining
qoralangan. Bu haqida Sa’diy Sheroziy quyidagi fikrni “So‘zlashish san’ati” kitobida nutq madaniyati, muoma-
aytadi: la odobi kabi masalalar haqida so‘z yuritgan. Kitob so‘z
boshisi “Yaxshining so‘zi moy…” maqoli bilan boshlan-
Ey oqil, so‘zning ham bosh-oyog‘i bor, gan bo‘lib, “Avval tinglashni o‘rgan” sarlavhali birinchi
O‘zga so‘zga so‘zing qistirma, zinhor. maqolada shoir Azim Suyundan ikki misra she’r keltirib
o‘tadi:
Azizlarim, tinglasangiz jim,
Bir suhbatning keldi-da gali.
2020-yil 3-son 16 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
“Indamasdan indashni bilasizmi?” sarlavhali ma- Tahlil
qolada esa: “Sukutda hikmat ko‘p, Bulutda – himmat”
maqolini keltiriladi [3]. Tinglay bilish, sukut, saqlash, sodiq do‘st” (Konfutsiy); “Ko‘p bilgan sukut saqlaydi,
o‘rinli gapirish malakasiga egalik insonning eng yaxshi ko‘p gapirgan esa hech narsani bilmaydi” (Lao-Uzi);
fazilatlaridan biri ekanligini muallif xalq maqollari, hik- “Tildan ko‘ra quloqlardan foydalan” (Demonant); “Sukut
matlari orqali ochib beradi. Ulug‘bek Saidov o‘zining saqlashni bilmagan odam, gapirishga ham qodir emas”
“Boshqaruv va notiqlik san’ati” kitobida sukut-saqlash, (Seneka).
tinglash odobi, nutq madaniyati, muloqot madaniyatiga
aloqador masalalarning eng muhimlaridan biri ekanligi- Ana shu keltirilgan fikrlarning ayrimlari maqol tusini
ga alohida to‘xtalib o‘tadi. Muallif fikrini dalillash uchun olgan bo‘lsa, ayrimlari hikmatlar tarzida nutq madani-
fransuz tilshunosi P.Buastning quyidagi fikrini keltiradi: yatiga aloqador muhim masalaga nisbatan munosabat
“Gapirayotgan odam ekadi, eshitayotgan odam hosil bildirishni maqsad qilib aytilganligi bilan ahamiyatlidir.
yig‘adi”. Kitobdagi dunyo donishmandlarining sukut Xullas, o‘zgalar fikrini tinglay bilish, sukut saqlay bilish
saqlash, tinglash haqidagi fikrlari ham katta ahami- odobi komil inson uchun xos bo‘lgan asosiy ijobiy belgi-
yatga ega: “Sukut – hech qachon xiyonat qilmaydigan lardan bo‘lib, bu masalaga xalq e’tibori o‘zbek xalq ma-
qollarida, hikmatlarida o‘z ifodasini topganki, ular inson
tarbiyasida o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Qadimgi hikmatlar. Tuzuvchi N.Rahmonov. – Toshkent, 1987. 432-bet.
2. R.Mahmudov. Degonimni ulusqa marg‘ub et... – Toshkent, 1992. 15-bet.
3. S.Mo‘min. So‘zlashish san’ati. – Farg‘ona, 1997. 3–100-betlar.
4. O‘zbek xalq maqollari. Akademik nashr. II tomlik. – Toshkent, 1987–1988.
Qo‘shimcha material
Ro‘zixon USMONOVA,
Chirchiq davlat pedagogika instituti o‘qituvchisi
TIL BILGAN – EL BILAR
Bugungi kunda mamlakatimizda chet tillarni xalqaro miqyosda tan olingan “EF Standart English Test”
ta’lim sertifikati asosida ingliz tilini o‘rgatish bo‘yicha
mukammal o‘rganish uchun yaratilgan shart-sharoitlar ham taklif kiritgan. 1996-yilda tashkil topgan O‘zbekiston
ingliz tili o‘qituvchilari assosiatsiyasi – UzTEAning
yoshlarning jahon sivilizatsiyasi yutuqlari, dunyo xorijiy bugungi kunda mamlakat bo‘ylab 14 ta filiali faoliyat
ko‘rsatmoqda. UzTEA (Uzbekistan Teachers of English
yangiliklaridan xabardor bo‘lishlari, xalqaro hamkorlik Association)ning bosh maqsadi – O‘zbekistonda ingliz
tilini o‘rgatish mahoratini rivojlantirish, o‘rgatuvchilarni
va muloqotni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb zaruriy o‘quv vositalari va materiallar bilan ta’minlash,
shuningdek, ingliz tilini o‘rgatish haqidagi bilimlarini
etadi. Shu munosabat bilan 2012-yil 10-dekabrda boyitishdan iborat. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra
UzTEAga mingdan ziyod o‘qituvchilar doimiy a’zo
qabul qilingan “Chet tillarini o‘rganish tizimini yanada hisoblanadi. Assosiatsiyada har yili a’lo darajada
faoliyat olib borayotgan o‘qituvchilar Britaniya Kengashi
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Prezident homiyligidagi “Ingliz tili o‘qitishda yuksak mahorat
mukofoti”ni qo‘lga kiritadi. Jumladan, 2002-yilda UzTEA
qaroriga binoan respublikamizning barcha qishloq va Samarqand va Farg‘ona filiallari Britaniya Kengashi
loyihasi doirasida Ingliz tilini o‘qitish vositalari bilan
shahar maktablarida bolalarga ingliz tili darslari 1-sinfdan ta’minlangan resurs markazga ega bo‘ldi.
boshlab o‘tila boshlandi. O‘quv muassasalarida chet Xullas, chet tillarini o‘rganishdan asosiy maqsad
faqatgina jahon yangiliklaridan xabardor bo‘lish, dunyo
til fanlaridan samaradorlikka erishishda esa yuqori kezish, o‘zga millat madaniyati, urf-odatlari, hayot tarzini
o‘rganish emas, balki ko‘hna tarixga ega Vatanimiz,
salohiyatli va bilimdon fan o‘qituvchilariga bo‘lgan undagi qadimiy yodgorliklar-u osori atiqalar, muqaddas
qadamjolar, xalqimiz madaniyati, urf-odatlarini dunyo
ehtiyoj ortadi. Shu sababli bugungi kunda malakali mamlakatlariga tanitishdir. Bunda esa bizga chet tillarini
bilish juda muhim.
ingliz tili o‘qituvchilariga bo‘lgan talab katta. Ushbu
talabdan kelib chiqqan holda mamlakatimiz tomonidan
bir qancha xorijiy davlatlar bilan shartnomalar
imzolangan. Jumladan, O‘zbekiston–Shvetsiya
biznes-forumida Xalq ta’limi vazirligi va “EF Language
Learning Solutions” kompaniyasi o‘zaro anglashuv
memorandumini imzoladi. Bu kompaniya yurtimizda
faoliyat olib borayotgan o‘qituvchilarning ingliz tili
bo‘yicha bilim darajasini aniqlash hamda ushbu test
sinovlardan muvaffaqiyatli o‘tganlarni Yevropa va
Amerika oliy o‘quv yurtlariga o‘qish va malaka oshirish
uchun yuborish bilan shug‘ullanadi.
Shuningdek, kompaniya O‘zbekistondagi
o‘qituvchilarga IELTS va TOEFL uchun mos keluvchi,
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 17 2020-yil 3-son
Tahlil
Dilbar NORMURADOVA,
Termiz shahridagi 11-maktabning ona tili va
adabiyot fani o‘qituvchisi
JAHON FOLKLORI NAMUNALARIDA POETIK YONDASHUVNI
QIYOSLAB O‘RGANISH
Jahon adabiyotida shunday janrlar borki, ular qaysidir Epitalamalar va yor-yorlarni o‘zaro solishtirib, quyidagi
jihati bilan bir-biriga o‘xshab ketadi. Jumladan, o‘zbek ni- xulosalarga kelish mumkin:
koh to‘yi marosimida aytiladigan yor-yorlar va antik she’ri-
yatda shakllangan epitalamalar ijro o‘rni va maqsadi, maz- 1. Epitalamalar hamda yor-yorlar nikoh to‘yi qo‘shiqla-
mun-mohiyati jihatidan bir-biriga o‘xshaydi. Shunga ko‘ra rining Sharq va G‘arbdagi turli ko‘rinishlaridir. Ularda,
ularni o‘zaro qiyoslab o‘rganish maqsadga muvofiqdir. asosan, kelin-kuyov olqishlanadi.
Epitalamalar grek tilidagi “epithalamios” so‘zidan ke- 2. Epitalamalar xalq qo‘shiqlari asosida yaratiladi. Yor-
lib chiqqan bo‘lib, оdatda, yangi turmush qurgan yosh yorlar esa, ko‘pincha, xalq tomonidan yaratilgan bo‘lib,
kelin-kuyovlarga baxt tilash uchun kuylanadigan to‘y ma’lum bir muallif qalamiga mansub emas. Lekin o‘z mu-
qo‘shiqlari hisoblangan. Ular antik she’riyatda shakllanib, alliflariga ega yor-yorlar ham borligini inkor etib bo‘lmay-
xalq marosim qo‘shiqlaridan rivojlangan. Dastlab bunday di. Bunga Qul Ubaydiyning yor-yorlar vazni va ohangida
qo‘shiqlar xor bo‘lib, jamoa tarzida kuylashga mo‘ljallan- yaratilgan qo‘shiqlarini misol qilib keltirish mumkin.
gan. Epitalamalarning ilk namunalari qadimiy yunon poezi-
yasida ko‘zga tashlanadi hamda Sapfo Katuun, keyincha- 3. Epitalamalarda har bir band “O, Gimeney” hayqirig‘i
lik IV–V asrlarda Avzoniy, Klavdian, Sidoniy, Apollinariylar bilan tugallansa, yor-yor qo‘shiqlarining har ikki misrasi-
ijodida uchraydi. Ammo Vizantiya she’riyatida ushbu janr dan so‘ng “yor-yor” so‘zi go‘yo radif misol qofiyadan keyin
mavjud emas. takrorlanib keladi.
Rus she’riyatida V.K.Trediakovskiy ham epitalamalar 4. Epitalamalar gensametr shaklida tuziladi. A.Navoiy
yaratgani haqida ma’lumotlar yetib kelgan. o‘zbek yor-yor (chinka)larining aruzga xos munsarihi
matviy mavquf (muftailun foilun muftailun foilun) bahrida
Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra epitalamalar nikohdan oldin, yaratilishini ma’lum qiladi. Ularning har bir bandi 2 yoki 4
kelinga osoyishtalik va tinchlik tilash maqsadida kuyla misradan iborat bo‘ladi. Masalan:
nadigan qo‘shiqlar bo‘lib, uning manbayi gimeney naqorat-
li xalq qo‘shiqlari sanaladi. Bunday qo‘shiqlar aslida nikoh Qaysi chamandan esib keldi sabo, yor-yor,
xudosi Gimeney sharafiga bag‘ishlangan va “gimeney” -V V- - V- - V - V - V -
deb yuritilgan. Gimeney qo‘shiqlari kelinni kuyovning uyi Kim damidan tushti o‘t jonim aro, yor-yor.
ga kiritayotganda xor bo‘lib ijro etiladi. Kelin va kuyovni - V V - - VV - - V V - V -
olqishlash, ularga baxt-saodat tilash kabi folklor motivlari 5. Epitalamalar va yor-yorlar ham xor (jamoa) bo‘lib,
hozirda ham saqlanib qolgan. ham yakka holda ijro etiladi. Yor-yorlar respublikamizning
turli hududlarida turlicha ijro etilishi kuzatiladi. Jumladan,
Qadimgi Yunon shoirasi Sapfoning gimeneyalarida Farg‘ona vodiysidagi yor-yor ijrosi Buxorodagidan va, o‘z
mifologik obrazlar qo‘llanilgan. Ularda kuyov urush xu- navbatida, Xorazmdagi yor-yorlar bularning har ikkalasi-
dosi Aresga qiyoslangan. Nikoh qo‘shig‘ida sevgi xudo- dan ham farq qiladi. Bu farq ohangidagina emas, hatto
si Afrodita marosim uchun maxsus bezatilgan aravada naqoratida ham seziladi. Farg‘ona va Toshkent vohasida
qo‘shiq jo‘rligida kelgan. Sapfoning epitalamalari yigit va “yor-yor” naqorati (radifi) ommaviyroqdir.
qizlar xorining musobaqasi shaklida yozilgan. Bu borada 6. Epitalamalar yigit va qizlar xorining musobaqasi
Sapfoning Gektor va Andromaxning to‘yini tasvirlovchi epi- shaklida yozilgan, yor-yorlarda esa yigit va qizlar aytishuvi
talamasi juda mashhur bo‘lib, u olti misrali yoki an’anaviy kuzatiladi. Chunki o‘zbek to‘y marosim folklorida yigit va
lirik shakllarda yozilgan. qizlar o‘rtasidagi o‘lan, lapar kabi boshqa janrlar mavjud.
7. Yor-yorlar uch bosqichda, ya’ni dastlab kelinning
Buyuk mutafakkir, shoir va xamsanavis Alisher Navoiy uyida uning dugonalari, yangalari tomonidan, keyin esa
ham “Mezon ul-avzon” asarida xalq orasida qiz uzatishda kelinni to kuyovnikiga yetkazib borguncha, yo‘l davomida
kuylanadigan “yor-yor” qo‘shiqlarini “bag‘oyat ta’sirli surud” hamda uchinchi bosqichda kuyov xonadonida ijro qilingan.
deya izohlab, ularning el orasida “chinka” deya yuritilishini Epitalamalar esa ikki bosqichda: to‘y va kelin-kuyovning
ma’lum qiladi. Yor-yorlarning aksariyati uzatilayotgan qiz uyiga kelganida ijro etiladi.
tilidan kuylansa, ba’zilari qizning dugonasi, akasi, onasi, Xulosa qilib aytganda, epitalamalar hamda yor-yorlar
momolari, yangalari (ba’zan yor visoliga yetmagan oshiq ning ayrim o‘xshash jihatlarga egaligi kuzatilsa-da, ular
yigit) tilidan ham ijro etiladi. orasida ma’lum bir farqlar ham mavjud.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Византиеский словарь в 2-x томаx / сост. oбщ. pед. K.A.Филатова. – SPB.: t2. TID.
2. Alisher Navoiy. Mezon ul-avzon. – Toshkent, 68-bet.
2020-yil 3-son 18 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Tahlil
Nigora ADIZOVA,
Buxoro davlat universiteti o‘qituvchisi
QIZIQMACHOQLARNING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI
Ma’lumki, qiziqmachoqlar kattalarning bolalar bilan uning yurtidan qo‘nim topgan yor timsolini gavdalantir-
so‘z o‘yiniga o‘xshab ketadi. Ularda so‘zga e’tibor kuchli gan. Aslida lirik mazmun va lirik talqinga ega bu kabi
bo‘lib, qiziqmachoqlarning badiiy til xususiyatlariga alo- misralar yosh bolalar uchun kuylanadigan qiziqma-
hida ahamiyat qaratish talab etiladi. choqlarga xos emas. Qolaversa, kichkintoylar hali
bunday gaplarni tushunmaydi. Shunday esa-da, ba’zi
Odatda, qiziqmachoqlar bolalarning yosh xususiyat- qiziqmachoqlar tarkibiga bunday murakkab tushuncha-
lari, qiziqish doirasini inobatga olib yaratiladi. Aytaylik, lar kiritilgan hollar ham kuzatiladi. Bunga qiziqmacho-
yosh bolalar turli tovushlar, so‘z takrorlarini yoqtiradilar. qlarning kattalar tomonidan yaratilishi sabab bo‘lgan,
To‘g‘ri, kichik yoshdagi bolalar so‘zlarning ma’nolarini deyish mumkin. Garchi bola qizil olmani ramziy-timsoliy
hali chuqur tushunavermaydi, ularning lug‘at boyligi ma’noda anglamasa-da, uni real qabul qila olishi ino-
ham kam bo‘ladi. Shunday bo‘lsa-da, kattalar qiziqma- batga olinadi.
choqlar yaratganda ohangdorlikni kuchaytirish uchun
turli (lug‘aviy ma’noga ega bo‘lgan va bo‘lmagan) so‘z Umuman aytganda, lingvopoetik vositalar qiziqma-
takrorlaridan unumli foydalanishlari kuzatiladi. Aytaylik, choqlarning ta’sirchanligini ta’minlashda alohida ahami-
“Laqashiqildoq” qiziqmachog‘ida aynan shu so‘zning yat kasb etadi. Bu jihatdan tazod ham qiziqmachoq
o‘zidan leksik takror sifatida foydalanilgan va u orqali larda eng ko‘p qo‘llaniladigan tasvir vositalaridan biri
qiziqmachoqning biror shaqildoqli ovozga ega o‘yin- sanaladi:
choq jo‘rligida yoki qo‘l barmoqlarini shaqillatib turish
yordamida ijro qilinishi bildiriladi. Demak, aytish mum- Katta-katta baliqlar
kinki, qiziqmachoqlarning shaqildoqlar jo‘rligida ijro Bola bosib yotibdi.
qilinishi bolalarda musiqiy ko‘nikmalarning shakllanishi Kichik-kichik baliqlar
hamda ularning musiqiy asboblar haqidagi tasavvurlari Kindik kesib yotibdi.
paydo bo‘lishiga yordam ko‘rsatadi. Zochak degan yer yutkur
Yupqa yozib yuribdi. [1: 93]
Yantog‘ingning yog‘i yo‘q,
Laqashiqildoq. Zochak – qizaloqlar sevib o‘ynaydigan o‘yinchoqlar-
Odamingning sog‘i yo‘q, dan biri. Ammo xalq orasida zochak bilan bog‘liq turli
Laqashiqildoq, qarashlar vositasida ayrim urf-odatlar, irimlar shakllan-
Shavla yemay o‘layin, gan. Jumladan, etnograf A.L.Troitskaya Toshkentning
Laqashiqildoq. [1: 98] ayrim joylarida marhumning kafani ichiga qo‘g‘irchoq
(zochak)ni hamroh sifatida qo‘shib ko‘mish odati
Ma’lumki, yosh bolalarga yog‘sizroq yengil hazmi bo‘lganligi haqida ma’lumot beradi. Uning ta’kidlashi-
taom sifatida shavla, bo‘tqa ko‘p yegiziladi. Lekin bo- cha, marhumni yuvish vaqtida agar uning tanasi juda
lalar shavla va bo‘tqani ko‘p yeganligidan me’dasiga nimjon, yumshoq bo‘lsa, o‘lgan kishi yordamchi-ham-
tegib, uni yoqtirmay qolishadi. Shuning uchun qiziqma- rohga muhtoj, deb yoniga qo‘g‘irchoq qo‘shib ko‘milgan
choqda bolaga yoqimsiz tuyilgan bu ovqat turlarini “yo- [2: 224]. Folklorshunos D.O‘rayevaning fikricha, bu
monlash” xush yoqib, zavqini oshirishi tabiiy. odatning kelib chiqish asosi bevosita marhumning na-
rigi dunyoga safarida unga hamroh, yo‘ldosh belgilash
Qiziqmachoqlar kichik yoshdagi bolalarga mo‘ljal- masalasi bilan bog‘liq. Bunda qo‘g‘irchoq – marhum
langanligi bois ko‘proq sodda, tushunarli tilda yaratiladi. ning yoniga qo‘shib ko‘milgan tirik inson yo‘ldoshning
Shunday bo‘lsa-da, ayrim qiziqmachoqlarda an’anaviy o‘rnini egallagan ramziy belgidir [3].
poetik ramzlar ham uchraydi va o‘ziga xos badiiy vazifa
bajarib kelishi kuzatiladi: Xullas, qo‘g‘irchoqning motam marosimi bilan alo-
qadorligi sabab qiziqmachoqda uning “yupqa yozib yur-
Qizil olma tishladim, ganligi” ta’kidlanmoqda. Chunki yupqa – motam maro-
Samarqandda qishladim. [1: 93] simida pishiriladigan ritual yegulik.
Xalq qo‘shiqlarida qizil olma timsoli, ko‘pincha, sev- Xalq orasida ajinaning zochak ko‘rinishida namo
gi ramzini ifodalab keladi. Jumladan, bu misralarda yon bo‘lishiga ishonch mavjudligi bois qiziqmachoqda
ham shu ma’noda talqin qilinib, sevganiga erishgan va unga qarata qarg‘ish aytilayotir. Bundan tashqari bola-
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 19 2020-yil 3-son
Tahlil
ga oldidan chiqqan har qanday o‘yinchoqni olib o‘ynab Jon burgam, azamat burgam,
ketavermaslik tayinlanib, ogohlikka da’vat etilgan. Men burgamni yo‘qotdim,
Eski chopondan topdim.
Qiziqmachoqlarda burga qo‘shiq aytishi, qarg‘a Burgam burgonda yotur,
raqs tushishi mumkin. Albatta, bunda majoz hamda Eski choponda yotur.
jonlantirish san’atidan foydalaniladi. Masalan, quyida-
gi qiziqmachoqda burganing xatti-harakati insonlar Bundan tashqari qiziqmachoqlarda takror va juft
dagidek tasvirlangan. U mitti bo‘lishiga qaramay, so‘zlardan ham unumli foydalaniladi. Masalan:
o‘zidan katta insonning tizzasiga tepib, uni olti oyga
to‘shakka mixlab qo‘ymoqda: Oqsaroyning nesi bor?
Uchar-uchar qushi bor.
Burgam burgamdan botir, Uchdi-ketdi havoga,
Burgam choponda yotir. Bordi-tushdi daryoga. [1: 97]
Choponni suvga bossam,
Ko‘zi miltirab yotir. Umuman aytganda, alliteratsiya (bir xil tovushlar
Burgam tepdi tizimga, takrori), anafora (so‘zlarning misralar boshida o‘zaro
Olti oyda keldim o‘zimga. [1: 94] takrorlanib kelishi) kabi poetik san’atlar qiziqmachoqlar-
da o‘ta faolligi bilan e’tiborni tortadi:
Mubolag‘a qiziqmachoqlarda eng ko‘p qo‘llaniladi-
gan badiiy tasvir vositalaridan biri bo‘lib, ushbu qiziqma- Kun chiqdi, kunon chiqdi,
choqda yumoristik ruh bag‘ishlash bilan birga satrdan Kunning ko‘pagi chiqdi.
satrga kuchayib boradi: Yoki:
Yangam suvni yalaydi.
Burgamni egarladim, Yangam – yamoq, men – chapoq.
Astagina sudralib,
Qo‘limdan qocha qoldi. Xullas, o‘zbek xalq bolalar qiziqmachoqlarida turli
Burgamni ko‘rgan bormi? so‘z takrorlari, ramz, jonlantirish, o‘xshatish, mubo-
Burgamni bilgan bormi? lag‘a, tazod, epitet, alliteratsiya, anafora, parallelizm
– Amudaryo qarshisida, singari qator badiiy-tasvir va ifoda vositalari ohangdor-
Surxondaryo berisida. likni kuchaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Kichik
O‘tini o‘tlab yuribdi, yoshdagi bolalarga mo‘ljallanganligi bois qiziqmachoq
Suvini suvlab yuribdi... lar sodda va tushunarli tilda yaratiladi.
Borib asta ushladim,
Chakkasiga mush(t)ladim.
Yetmish botmon tuz ortdim,
Oltmish botmon muz ortdim.
Tuzini tuzchiga berdim,
Muzini muzchiga berdim.
Burgamga xaridor keldi,
To‘qqiz tangaga sotdim. [1: 94]
Kichkinagina burgani egarlash, yana uning chak-
kasiga mushtlab, ustiga yetmish botmon tuz-u, oltmish
botmon muz ortish mubolag‘adan boshqa narsa emas.
Bunday mubolag‘aviylik bolalarda lofni anglash va un-
dan hayotda foydalanish tuyg‘usini ham hosil qila bora-
di. “Jon burgam, azamat burgam” deb boshlanuvchi
qiziqmachoqda mubolag‘a bundan-da kuchaytirilganligi
kuzatiladi:
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Boychechak. Ko‘p tomlik. Bolalar folklori. Mehnat qo‘shiqlari. To‘plab, nashrga tayyorlovchilar O.Safarov, K.Ochilov. –
Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1984. 245–255-betlar.
2. Троицкая А.Л. Некоторые старинные обычаи, обряды и поверья таджиков долины Верхного Зерафшана // В кн.:
Занятия и быт народов Средней Азии. – Ленинград: Наука, 1971. – С. 224.
3. D.O‘rayeva. O‘zbek motam marosimi folklori. – Toshkent: Fan, 2004.
4. O.Safarov. O‘zbek bolalar poetik folklori. – Toshkent: O‘qituvchi, 1985. 250-bet.
5. Chittigul / To‘plab nashrga tayyorlovchilar: Y.Sultonov, N.Rahmonov, Sh.Turdimov. – Toshkent: O‘qituvchi, 1991. 43-bet.
2020-yil 3-son 20 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Tahlil
Surayyo MUQIMOVA,
Navoiy davlat pedagogika instituti
O‘zbek tili kafedrasi o‘qituvchisi
ETIMON VA HOZIRGI MA’NO
O‘zbek tilida yasama so‘zlar juda ko‘p. Tarixan yasa- hisoblanishi lozim. Bu fe’l dastlab yarqiramoq ma’no
ma bo‘lgan so‘z hozirgi kunda yasama so‘z hisoblan- sini anglatgan va barq urib o‘s ko‘chma ma’nosi shu
maydi. Bunday so‘zlar maxsus tekshiruv, tarixiy jihat- ma’nodan o‘sib chiqqan. (O‘TEL, 147-bet)
dan kuzatishlar orqali aniqlanadi.
Yulduzlar charog‘on bo‘lib yashnamoqda. Demak,
Etimon (yun. “haqiqat”) – muayyan leksemaning bu gapda yashna fe’li takibidagi yorug‘lik semasi bosh
kelib chiqishiga asos bo‘lgan so‘z (tub yoki yasama) ma’noda qo‘llangan. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da bu
yoxud so‘z birikmasi1 bo‘lib, ularning kelib chiqish yoki fe’lning quyidagi ma’nolari qayd etilgan3:
yasalish asosi turli ma’no va komponentlardan iborat
bo‘lishi mumkin. Chunki leksik, grammatik taraqqiyot 1. Barq urib o‘smoq, gullamoq, guli ochilmoq: ol-
asrlar davomida shakllanadi. din ekilgan g‘o‘zalarimiz esa kun sayin yashnayapti.
(R.Azizxo‘jayev)
Etimologiya – tilshunoslik fanining muhim va murak-
kab sohasi. Etimologiya sohasida so‘zlarning asl shakli 2. O‘ziga tortadigan go‘zal holga kelmoq, ko‘rkamlik
va ma’nosini aniqlash bo‘yicha izlanishlar olib boril- baxsh etmoq; go‘zallashmoq: Tabassum qilsangiz yuz
gan. Shavkat Rahmatullayev tomonidan nashr qilingan lar yashnagay… (M.Toir)
“O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”2dan so‘z boyligimizni
boyitishda keng foydalanamiz. Mazkur lug‘at tilimizda- 3. Rivoj topmoq, kamolga erishmoq: Odamlarda
gi ba’zi so‘zlarning ma’no-mohiyatini chuqur o‘rganish, g‘ayrat va tashabbus yashnab ketdi. (A.Qahhor) Gulla,
tilimiz imkoniyatlarini to‘laroq egallashda muhim rol yashna, hur O‘zbekiston!
o‘ynaydi.
4. Yayramoq, yozilmoq: Yangi turmush, bog‘laringda
Tarkibli so‘zlarda ularning ma’nosi, ko‘pincha, yosh ko‘ngillar yashnasin.
tarkibidagi qismlar ma’nosining yig‘indisiga teng bo‘la-
di. Bunda tarkibli so‘z qismlari tarixan mustaqil ishlati Hozirgi o‘zbek tilidagi yashar, yashamoq, yashar-
lib, bugungi kunda iste’moldan chiqib ketgan bo‘lsagi- moq so‘zlarining kelib chiqishiga nazar solsak, bu uch
na etimologik talqinga ehtiyoj seziladi. “O‘zbek tilining so‘zning yasalish vositalari har xil ekanligi tufayli turli
etimologik lug‘ati”ga kiritilgan so‘zlarning anchagina ma’nodagi so‘zlar ekanini ko‘rish mumkin.
qismida shunday holat mavjud. Masalan, idish so‘zi ho-
zirgi o‘zbek tilida ma’noli qismlarga ajratilmaydi. Asli bu YASHA so‘zi qadimgi turkiy tildagi ko‘p ma’noli yash
ot qadimgi turkiy tilda mavjud bo‘lgan va yig‘ ma’nosini sifatining bir yilga teng umr ma’nosidan -a qo‘shimcha
anglatgan idi fe’liga -sh qo‘shimchasini qo‘shish orqa- sini qo‘shish bilan yasalgan: yosh+a>yasha. Bu yasa-
li yasalgan. Hozirgi o‘zbek tilida idi fe’li ham, narsa oti ma so‘z quyidagi yashar so‘zi uchun asos bo‘lib xizmat
yasovchi -sh qo‘shimchasi ham mustaqilligini yo‘qot- qilgan:
gan. Idish so‘zining asli narsa solib qo‘yiladigan buyum
ma’nosini anglatganini qismlari ma’nosidan bilib olamiz. YASHAR. Sanoq sonlar bilan kishi va hayvon yoshi-
ni bildirishda ishlatiladigan so‘z. Bu so‘z yuqoridagi
So‘zlarning kelib chiqish ma’nolari haqida aniq bilish yasha fe’liga -r qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil qi
ularning ma’no xususiyatlarini to‘g‘ri anglash imkonini lingan sifatdosh shakli bo‘lib, ma’no taraqqiyoti natijasi-
beradi. Bu, o‘z navbatida, shu so‘zlarning poliseman- da alohida so‘zga aylangan: yashagan; yoshga ega.
tik xususiyatlarini aniqroq izohlashda muhim ahamiyat (O‘TEL. 147-bet)
kasb etadi. Yashin, yashna so‘zlari kelib chiqish asos
lariga ko‘ra o‘zakdosh ekanligini ko‘rish mumkin: YASHAR. Bu fe’l qadimgi turkiy tildagi ko‘p ma’no-
li ya:sh sifatining navqiron ma’nosidan -(a)r qo‘shim-
YASHIN (chaqmoq). Bu ot qadimgi turkiy tildagi chasini qo‘shish bilan yasalgan, keyinroq a: unlisining
yaraqla ma’nosini anglatgan yashы- fe’liga -n qo‘shim- cho‘ziqlik belgisi yo‘qolgan: ya:sh + ar = ya:shar >
chasini qo‘shish orqali yasalgan va ы unlisining qattiq- yashar. (O‘TEL. 147-bet)
lik belgisi yo‘qolgan: yashы+n = yashыn – yashin.
Yasharmoq so‘zi yosh ko‘rinmoq ma’nosini ifoda-
YASHNA. Bu fe’l qadimgi turkiy tilda chaqna ma’no laydi: Yasharib ketibsizmi? Bu so‘z yosharmoq tarzida
sini bildiruvchi yashin otiga -a qo‘shimchasini qo‘shish ham qo‘llaniladi.
orqali yasalgan: yashin+a. Shuning uchun etimonning
yorug‘lik semasi bilan bog‘liq ma’nosi asl bosh ma’no O‘zbek tilidagi ildiz, ilon, jildiramoq, jilmaymoq, ji-
lov so‘zlari ham aslida o‘zakdosh so‘zlar bo‘lgan, ya’ni
so‘zlarning asosida silji, biroz suril ma’nosini ifodalovchi
jil so‘zi bo‘lgan:
ILDIZ – o‘simlikning ozuqa va suv so‘rib oluvchi
yerosti qismi. Qadimgi turkiy tildagi jilish ma’nosini ang
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 21 2020-yil 3-son
Tahlil
latgan yil otiga -diz (-tiz) affiksini qo‘shish orqali yasal- SUYUQ suyultirilgan holatdagi, suvi me’yor-
gan. (O‘TEL.114-bet) dan ortiq ma’nosini ifodalaydi. Qadimgi turkiy til-
da ham shu ma’noni anglatgan bu sifat tarkibida
ILON – uzun dumaloq tanali, terisi yordamida sudra- iste’mol uchun ishlatiladigan tussiz shaffof suyuq-
lib harakatlanadigan, ko‘zlarida qovog‘i yo‘q jonivor. lik ma’nosini ifodalovchi suv (qadimda bu so‘z su
Qadimgi turkiy tildagi qimirla, jil ma’nosini ifodalagan yil shaklida bo‘lgan) oti mavjud.
fe’liga -(a)n qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasalgan.
O‘zbek tilida so‘z boshidagi y unlisi talaffuz qilinmay YEMISH – yeydigan narsa, ovqat. Bu ot qa
qolgan. (O‘TEL.116-bet) dimgi turkiy tilda iste’mol qil ma’nosini anglatgan
ye fe’liga -mish o‘shimchasini qo‘shish orqali yasa
JILDIRAMOQ. Oz miqdorda oqib turmoq ma’nosini gan: ye+mish. Bu ot aslida meva-cheva ma’nosini
ifodalovchi bu so‘z silji ma’nosini anglatuvchi yil fe’liga anglatgan. Ovqat ma’nosi keyinchalik yuzaga kel-
-(i)m qo‘shimchasi bilan yasalgan otga -(a)y qo‘shim- gan. (O‘TEL. 153-bet)
chasini qo‘shib yasalgan. Keyinchalik, so‘z boshlanishi-
dagi j undoshi y undoshiga almashgan. (O‘TEL. 102-bet) YAQIN. Uncha uzoq bo‘lmagan ma’nosini
bildiruvchi bu sifat qadimgi turkiy tildagi tomon
JILMAYMOQ. Qadimgi turkiy tildagi silji ma’nosini ma’nosini angl atuvchi yaq otidan qadimgi vosita
anglatuvchi yil fe’liga -(i)m qo‘shimchasi bilan yasalgan kelishigining -(i)n qo‘shimchasi qo‘shilib yasalgan.
otga -(a)y qo‘shimchasini qo‘shib yasalgan. So‘z boshi- (O‘TEL. 148-bet)
dagi y undoshi j undoshiga almashgan: yil+im+ay = yil- ALLA – go‘dakni uxlatish paytida kuylab aytiladigan
may> jilmay. misralar. Bu ot qadimgi turkiy tildagi tinchlanish ma’no
sini bildirgan ala (ala-ala) undov so‘zidan o‘sib chiqqan
YULDUZ so‘zi qadimgi turkiy tilda nurlanishni ifo (Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida
dalovchi yalt, yult (taqlid) tasvir so‘ziga -i va -z yasovchi qayd etilgan); l undoshi qavatlangan: ala-ala – alla-alla.
vositalari qo‘shilishi bilan yasalgan so‘z hisoblanadi. Kuylanadigan misralar oxirida kelganida bu so‘z undov
(O‘TEL. 183-bet) Hozirda bu so‘z tub holga kelib qol- lik xususiyatini saqlaydi, shunday misralarning nomi si-
gan. Hozirgi o‘zbek tilida bosh ma’noda osmon jismi, fatida esa otga teng bo‘ladi. (O‘TEL. 28-bet)
ko‘chma mashhur bo‘lib tanilgan, shuhrat qozongan ILG‘OR – oldinda boruvchi, peshqadam. Asli qa-
shaxs ma’nosida ham qo‘llaniladi. dimgi turkiy tilda old ma’nosini anglatgan il otining ыl
shaklidan -g‘a qo‘shimchasi bilan yasalgan ilg‘a bo‘lib,
QIZIL so‘zining o‘zagi qiz fe’lidir. Qadimgi turkiy til- -r qo‘shimchasini qo‘shish orqali bu fe’lning (oldinda bo-
da ham shunday ma’noni anglatgan bu sifat qizil tus ruvchi ma’nosidagi) sifatdosh shakli hosil qilingan; bu
ol ma’nosini bildiruvchi qiz fe’liga -(i:)l qo‘shimchasini sifatdosh ma’no taraqqiyoti natijasida sifatga aylangan.
qo‘shish orqali yasalgan. Keyinchalik, i unlisining qat- (O‘TEL. 116-bet)
tiqligi yo‘qolgan. (O‘TEL. 539-bet) Bu so‘zning etimon AXTAR. Ko‘p narsalar orasidan titib qidir ma’nosidagi
ma’nosi deyarli unutilgan. Hozirgi o‘zbek tilida bu so‘z bu so‘z qadimgi turkiy tildagi bir tomonga egil ma’nosini
rang ma’nosini ifodalovchi so‘z sifatida bir qancha anglatgan a:g‘ fe’lining ax shakliga -tar qo‘shimchasini
qo‘shma so‘zlar tarkibida qo‘llanilishi qayd etilgan4 qo‘shish bilan hosil qilingan: ax+tar. Asli bu fe’l ko‘p nar-
(qizilmag‘iz, qizilbosh, qizilishton, qizilmiya, qiziloyoq, salarni ag‘dar ma’nosini bildirgan, qidir ma’nosi keyin
qizilurug‘, qizilo‘ngach, qizilquyruq kabi). paydo bo‘lgan. (O‘TEL. 35-bet)
Tilimizdagi ba’zi so‘zlarning kelib chiqish asoslari –
ildizlari mavjud. Ba’zi so‘zlarning semantik xususiyatlari
haqida fikr yuritganda bevosita etimon ma’nolar ham
sezilib turadi. Biz ularni tilimizda yaxlitligicha qo‘llaymiz.
Lekin qayd etib o‘tilgan etimonlar hozirgi ma’nolarning
yuzaga kelishida ma’lum darajada asos vazifasini ba-
jargan. Bu so‘zlarning etimologiyasi bilan tanishish ja-
rayonida ularning qadimda qaysi so‘zlardan yasalgani,
hozirgi ma’nolari, asosiy (bosh) va ko‘chma ma’nolari
ning semantik xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni
havola qildik.
1H.Jamolxonov. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent, 2005. 163-bet.
2Misollar izohi shu kitobdan olingan: Sh.Rahmatullayev. O‘zbek tilining etimologik lug‘ati. – Toshkent, 2000. (Keyingi o‘rinlarda
ushbu manbadan olingan misollar O‘TEL qisqartamasi bilan beriladi va sahifasi qavs ichida ko‘rsatiladi).
3O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 5-jild. – Toshkent, 2008. 128-bet.
4O‘sha manba. 277-bet.
2020-yil 3-son 22 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Tahlil
Umida SHERMATOVA,
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi o‘qituvchisi
KUNDUZSIZ KECHALAR YOG‘DUSI
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘quvchilarning boshi”, “Xudoning sevimli bandasi qorako‘z Miryoqub...”
adabiy ta’lim bo‘yicha bilim, malaka va ko‘nikmalarni kabi) Akbarali mingboshi, noyib to‘ra, mingboshining
o‘zlashtirishida XX asr o‘zbek adabiyotining yirik vakili to‘ng‘ich xotini Xadicha, ishratxona egasi, Maryam no-
Cho‘lpon ijodini o‘rganish muhim o‘rin tutadi. 7-sinfda mini olgan Mariya Ostrova, Miryoqubning ikkinchi MENi
“Go‘zal”, “Xalq”, “Binafsha”, “Buzilgan o‘lkaga” she’rlari kabilar nutqidan unumli foydalangan.
bilan tanishgan o‘quvchilarga 9-sinfda “Qalandar ishqi”,
“Ko‘ngil”, “Kishan”, “Yong‘in”, “Vijdon erki” she’rlari miso Asar tahlilida boshqalarning Miryoqubga bergan
lida Cho‘lpon lirik shoir sifatida tanishtirilsa, “Kecha va ta’rif-tavsiflari ustida to‘xtalib o‘tish uning xarakter xu-
kunduz” romani orqali nosir sifatida ham tavsiya etiladi. susiyatlari ko‘lamini to‘laroq ochishga xizmat qiladi.
Masalan, noyib to‘raning Miryoqubga bergan ta’rifida har
Cho‘lpon ijodiga “adabiy-tarixiy davrlar va adiblar ikkala qahramonning o‘zaro munosabatlariga ham bir
ijodiga to‘g‘ri baho berish” nuqtayi nazaridan yondashish qadar oydinlik kiritilganini anglash mumkin. Miryoqubni
darslik materiallari bilan cheklanmasdan, adib asarla- injenerga tanishtirar ekan, noyib to‘ra: “Bizning Miryoqub
rining badiiy-estetik xususiyatlari tahlilida o‘quvchilar bilan tanishmisiz, azizim?” – deydi. So‘ngra qo‘shib
ning shoir lirikasining o‘ziga xosligini tushunib yetishi qo‘yadi: “Noyob odamlardan!”
uchun uning g‘oyatda ziddiyatli kechgan umr yo‘li va u
yashagan tarixiy muhit (ijtimoiy hamda adabiy muhit) Bo‘lib o‘tgan suhbatdan so‘ng (suhbatdan poyezd
bilan yaqindan tanishtirishni taqozo qiladi. Bu borada uchun temiryo‘l yotqizilishini bilgach, Miryoqub o‘tkazil-
O.Sharafiddinov, H.Yoqubov, N.Karimov, D.Quronov, adigan yerlarni arzon narxda sotib oladi, barcha ishlarni
N.Boqiy, U.Azim kabi ijodkorlar qalamiga mansub tarixiy, hal qilib bo‘lgach, bu haqida noyib to‘raga ma’lum qiladi)
adabiy-badiiy manbalardan foydalanish ulug‘ adibning berilgan ta’rif yanada o‘z isbotini topadi: “Sen xuddi bir
shaxs va ijodkor sifatidagi qiyofasini to‘laroq tasavvur amerikalikka o‘xshaysan, Miryoqub! – dedi to‘ra. – Lekin
qilishga yordam beradi. ko‘nglingga og‘ir olma, chakki shu sartiya ichida tug‘ilib
qolgansan!”2
Ma’lumki, Cho‘lpon adabiyot tarixida buyuk shoir si-
fatidagina emas, balki ustoz nosir sifatida ham yuksak Cho‘lpon noyib to‘ra nutqi vositasida Miryoqubning
maqomda turadi. Adib qalamiga mansub “Kecha va kun- tadbirkorligiga baho beribgina qolmay, butun sarti-
duz” romanining 9-sinf adabiyot darsligidan joy olishi ya xalqiga nopisandlik bilan qaraganini mahorat bilan
ning bosh sabablaridan biri ham aynan shudir. ko‘rsatib bergan.
Amaldagi darslikdan mingboshi dodxohning za- Aslida noyib to‘ra va Miryoqub orasidagi muno
harlanib o‘lishi, Zebining kishanlanib, sudlanish jara sabatlar ajib bir mahorat bilan aks ettirilganki, ikki to-
yonlari aks etgan parcha o‘rin olgan. Darslikda ta’kidla- monning bir-biriga munosabatidan har birining xarakter
nishicha, “Romanda Zebi ishtirokidagi voqealar tasviriga xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Miryoqub navbatdagi
ko‘p o‘rin berilgan. Asar sujetida ko‘pchilik personajlar noyob sovg‘asi – qadimiy qo‘lyozmani berar ekan, noyib
shu timsolga daxldor tarzda”1 harakatlanadi. Shu tufayli to‘raning: “Limuharririhu...” Chiroylik xat... Mavlono Ado
bo‘lsa kerak, darslikda ham aynan Zebi ishtirokidagi vo- shuncha xushxat ekanmi? Sharqda, islom sharqida su-
qealar tasviriga oid parcha keltirilgan. O‘quvchilar asar ratkashlik din tomonidan man qilingani uchun rivoj top-
mutolaasi jarayonida mavjud jamiyat tanazzuli Zebi, masdan, din tomonidan tarvij etilgan bu xattotlik san’ati
Sultonxon, Poshshaxon, Xadicha, Razzoq so‘fi kabi yaxshi taraqqiy qilgan edi”, – kabi so‘zlaridan uning
obrazlar taqdirida aks etganligi bilan tanishadilar. “...yerli xalqning tili va adabiyoti, ayniqsa, fors tili va ada
biyotini juda yaxshi biladigan ma’murlardan”3 ekanligi
G‘oyaviy-estetik nuqtayi nazardan qaraganda, ro- anglashiladi.
manda mavjud jamiyat tanazzulining asl sabablari va
milliy ozodlik g‘oyasi aks etgan voqealar tasviriga ham Buning ziddi o‘laroq, nafaqat Miryoqub, balki mahal-
o‘rin berilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Zero, adabi- liy xalqqa ta’lim berayotgan domlalarning ham savodi
yot dasturida “mamlakatimiz mustaqilligi va bayramlari pastligini to‘raning: “Qozi Abdillatif... Sayyid al-muslumin
haqidagi ona-Vatanga muhabbat uyg‘otuvchi adabiy Amir Umar”...Chinakam, bu xat Umarxon davrining asari
asarlar mazmunini anglagan holda so‘zlab berish” tarzida ekani ma’lum bo‘ldi. Ammo buni yozgan Ado bo‘lmasa
qo‘yilgan talabni amalga oshirishda “Kecha va kunduz” kerak. Mavlono Adoning nomi Sultonxon bo‘lsa kerak...
romanidagi Miryoqub timsoli bilan bog‘liq voqealar tasviri Men o‘qib edim. Abdillatif emas. Shahobiddin xato qilib-
to‘laqonli manba vazifasini o‘tashi mumkin. Chunonchi, di. Sizning domlalaringiz munaqa narsalarni yaxshi bi
roman sarlavhasida nazarda tutilgan jamiyatdagi kecha lishmaydi... ”4 qabilidagi gapidan anglash qiyin emas.
va kunduz muammosi mohiyatini ochishda Miryoqub
timsoli alohida o‘rin tutadi. Noyib to‘ra tili bilan bayon etilgan, Cho‘lpon e’tibori-
dan chetda qolmagan bir hodisa ham kitobxonni xalqimiz
Miryoqub asardagi qahramonlar ichida ziddiyatli tarixining yana bir ayanchli kechmishi bilan tanishtiradi:
shaxs ekanligi bilan ajralib turadi. Cho‘lpon bu obraz tas- “...Senlarning Xudoyorxoningga “o‘ruslar Oqmachitni
virida faqat muallif nuqtayi nazaridan tashqari (“asl ming- olib qo‘ydi”, deganlar. Xudoyorxon “u yurtim necha kun-
lik yo‘lda?” deb so‘ragan, “bir oylik yo‘lda”, deganlar.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 23 2020-yil 3-son
Tahlil
“Unday bo‘lsa, menga unaqa olis joydagi yurtning ke Miryoqub o‘zini qiynagan savollarga javob izlaydi.
ragi yo‘q. Olsa, ola bersin!” degan... Bizniki ham, vallohi Alaloqibat topadi: “Bizning do‘stimiz – o‘zimiz. Bizning
a’lam, undan qolishmas”5. (148-bet) do‘stimiz – millat!”10.(200-bet)
Aslini olganda yozuvchi Miryoqubdagi har bir xis- Millat taraqqiysi uchun qayg‘urishni adib tarbiyadan
latni boshqalarning unga bo‘lgan munosabati misolida boshlash kerakligini uqtiradi. Uning fikricha, ibtidoiy
ochishga harakat qilgan. Masalan, qishloqni boshqarish (boshlang‘ich) tarbiyani milliy maktabdan boshlash
ishlari borasidagi epchilligini Akbarali mingboshi (unga lozim. Shu o‘rinda savol tug‘iladi: milliy maktab qanday
“epaqa” deb laqab qo‘yilishida), tadbirkorligini noyib maktab bo‘lishi kerak?
to‘ra, did-farosat bobida boshqalardan ustunligini ish-
ratxona egasi munosabatida ko‘rsatib beradi. Javobni Cho‘lponning o‘zidan eshitamiz: milliy mak-
tab milliy hisni o‘stirib, o‘z millatini tanitishga11(211-bet)
Miryoqub tasvirida uning o‘z shaxsiga bergan ta’ri- xizmat qiladi.
fi, ayniqsa, muhim. Uning o‘zini Akbarali mingboshidan
yuqori qo‘yishi (Miryoqub – Miryoqub, mingboshi esa – Miryoqub timsolining yana bir ko‘z ilg‘amas, lekin ni-
bir Akbarali, xolos... Akbarali degan bir odamning yoni- hoyatda bir muhim jihatini yoritish maqsadga muvofiq.
da hukumat muhridan, zoti past bir itlikdan boshqa nar- Adabiyotshunos D.Quronov o‘zining “Cho‘lpon nasri
sasi yo‘q. Miryoqubning kattakon miyasi, o‘tkir aqli bor! poetikasi” nomli risolasida Miryoqub timsoli, ko‘p jihat-
Mingboshi o‘ylaydiki, Miryoqub ishonadiki, mingboshi dan L.N.Tolstoyning “Tirilish” romani qahramoni knyaz
– tuya, burniga ip o‘tkazilgan, ipning uchi – sarbonda, Nexlyudovga yaqin turishini e’tirof etgan. Olimning bu
ya’ni tuyachida, sarbonning nomini Miryoqub qo‘ygan- fikriga qo‘shilgan holda, Miryoqubning Nexlyudovdan
lar... 6 (130-bet) yoki qilayotgan ishlaridan ilk bor o‘zi farqi faqat o‘z vijdonini tozalash emas, balki butun jami-
norozi bo‘lib ichki ovoziga quloq tutishi (“Hay Miryoqub! yat vijdonini tozalash maqsadini o‘z oldiga qo‘yganligi
Pismiq Miryoqub! Ayyor Miryoqub! Tulki Miryoqub! bilan ajralib turishi sezilib turadi. Miryoqub Maryam bi-
Shayton Miryoqub! Nafsining bandasi, buzuq, sharman- lan nikoh o‘qitgach: “...dushmanning bu fitnachi qizini
da Miryoqub!”7 (143-bet) va yoki xayolidagi sud jaray- qo‘ynimga olarkan... millatni, uning johil onalarini, be-
onida javob berishida (“Sen – bizning olamimizda ulkan chora qizim, singlim va opalarimni o‘ylashim kerak...”12
kishilardansan. O‘rislar senga o‘xshaganlarni kitoblarda deya o‘y suradi.
maqtaydilar. Sening hamma hunaring – yeng uchida ish
ko‘rib, shuncha pul topishingda”8(180-bet) inson sifatida- Asar g‘oyasi haqida gap ketganda adabiyotshunos
gi fe’l-atvori o‘zining yorqin aksini topgan. D.Quronovning quyidagi fikrini keltirib o‘tish joiz: “Ertangi
o‘quvchi, – deb yozgan edi olim, – uni (“Kecha va kun-
Miryoqub siyosiy jarayonlarni tushunmaydi. Uning duz”ni – Sh.U.) g‘oyaviy jihatdan emas, ko‘proq badiiyat
tuzukroq bilimi, savodi yo‘q. Roman davomida toshkent- nuqtayi nazaridan baholaydi, qadrlaydi.”13
lik bir ishbilarmon jadid yigit – Sharafiddin Xo‘jayev (eh-
timol, Ubaydulla Asadullaxo‘jayevning prototipi bo‘lishi Cho‘lponshunos olimning bu mulohazasiga qo‘shil-
mumkin) poyezdda ketish chog‘ida jadidchilik harakati gan holda aytish joizki, barcha zamonlarda ham vatan-
bilan tanishtirish asnosida Miryoqubning milliy, siyosiy parvarlik adabiyot va san’atning yetakchi mavzularidan
ongini tarbiya qiladi. bo‘lib kelganligi, “Kecha va kunduz” badiiyati aynan
vatan taqdiri bilan chambarchas bog‘liqligi nazarda
Roman so‘ngida Miryoqub qat’iy xulosaga kela- tutilsa, asar g‘oyasi asrlar osha o‘z dolzarbligini yo‘qot-
di: “Agar jadid shunday bo‘lsa, men ham jadidman!”9. masligi tayin. Bugungi o‘quvchi roman tahlilida uning
(198-bet) badiiyligigagina baho berib qolmay, balki ijtimoiy-tarixiy,
tarbiyaviy ahamiyati yuzasidan ham to‘g‘ri xulosa chiqa-
rishga o‘rganishi zarur. Negaki mustamlakachilik kishan-
larini parchalab tashlash maqsadida tashkil topgan milliy
uyg‘onish davridagi jadidchilik harakati dastlab xalq
maorifini milliy-ozodlik yo‘lida ishonchli qurol deb bilgan,
“qora xalqni oqartirmoq va ko‘zin ochmoq chorasiga”
(A.Avloniy) kirishgan bo‘lsa, ko‘p o‘tmay, qonsiragan qi-
zil imperiya siyosati bilan yuzma-yuz kelgach, “bolshevik
balosi”ga (Fitrat) qarshi goh oshkora, goh pinhona ha-
yot-mamot kurashiga da’vat qilishga kirishadi.
Qatag‘on yillari milliy uyg‘onish harakatida xalqni
ilm-ma’rifatli qilish diqqat markazida tutilgan bo‘lsa, hozir-
gi globallashuv sharoitida yoshlarni ona yurtga sadoqat
ruhida tarbiyalash, ularda tashabbuskorlik, fidoyilik, ax-
loqiy fazilatlarni shakllantirish – o‘ta sharafli vazifadir”14.
Bu borada, shubhasiz, bizga “Kecha va kunduz” ro-
mani mutolaasi va tahlilidan kelib chiqadigan saboqlar
yordamga keladi.
1Adabiyot. 9-sinf uchun darslik / Q.Yo‘ldoshev, V.Qodirov, J.Yo‘ldoshbekov. – Toshkent: Yangiyo‘l poligraf servis, 2014. 33-bet.
2Cho‘lpon. Kecha va kunduz. – Toshkent: Nihol media, 2019. 65-bet.
3O‘sha asar. 145-bet.
4O‘sha joy. (Ushbu manbadan olingan keyingi misollar sahifasi qavs ichida beriladi).
5D.Quronov. Cho‘lpon nashri poetikasi – Тoshkent: Sharq, 2004. 2-bet.
2020-yil 3-son 24 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Ilg‘or pedagogik texnologiyalar
Shoira SODIQOVA,
Toshkent shahar Chilonzor tumanidagi 202-maktabning
ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi
ADABIYOT DARSLARIDA INNOVATSION METODLAR
SAMARADORLIGI
Mumtoz adabiyotimiz nodir namunalarining maz- da ushbu metod o‘quvchilarning xotirasini mustahkam-
mun va mohiyatini o‘quvchilarga innovatsion metod va lash nutqiy hamda lingvistik kompetensiyalarini rivojlan-
usullar orqali tushuntirishga erishilsa, ularning ma’naviy tirishga yordam beradi. Bunda she’rdagi bir xil so‘zlar
olami boyiydi, badiiy adabiyotga qiziqishlari yanada or- bir xil rangli qog‘ozga yozib chiqiladi va o‘quvchilardan
tadi. Jumladan, Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va so‘zlarni o‘rni-o‘rniga qo‘yib, mos ravishda, misralar ho-
ijodiy merosini o‘rganish o‘quvchilarda komil shaxs si- sil qilish talab etiladi.
fatlarini shakllantirish, ona Vatanga mehr va sadoqat,
milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, ezgulik, 1234
oliyjanoblik tuyg‘ularini tarbiyalashga xizmat qiladi.
1 Yetti o‘lturg‘ali oxir hijron
Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini mani
o‘rganishda quyidagi metoddan foydalanish mumkin:
2 O‘lturg‘ali qo‘yma qutqar ey jon
“Tanla va top” o‘yini. Bu o‘yinni musobaqa tarzida mani
guruhlarda tashkil qilish mumkin. Bunda mavzu yuzasi-
dan savollar tuziladi va ular guruhlanadi. Har bir savol- 3 Oxir mani bu firoq asr-u
ga qiyinlik darajasiga ko‘ra ball belgilanadi. Guruhlar qutqar yomon
belgilangan ballarni tanlab, ular ortiga yashiringan
savollarga javob topishadi. 4 Hijron ey jon asr-u oh-u
yomon fig‘on
Hayot yo‘li Tanla va top 60 70 Tishing dur, labing marjon, xading gul, xating
Lirikasi 90 80 80 90 rayhon,
60 100 100 90
“Boburnoma” 70 80 Yuzung hur, soching anbar, so‘zung mul, menging
mo‘lton.
Bobur lirikasida g‘azal va ruboiylar yetakchi o‘rin tu
tadi. Adib ushbu janrlarning ijtimoiy motivlar bilan bo Mo‘lton menging, so‘zing mul, anbar soching,
yitilishiga katta hissa qo‘shdi. Bobur g‘azallarining kat- yuzung hur,
ta qismi 5 va 6 baytdan tashkil topgan. O‘quvchilarda
Boburning o‘ziga xos lirik merosini o‘rganish, unga Rayhon xating, xading gul, marjon labing,
qiziqish, mehr uyg‘otishda quyidagi metodlardan foyda- tishing dur.
lanish mumkin:
Bu yerda birinchi misradagi so‘zlar oxirgi misrada
“Mozaika” metodi. Boburning she’rlarini o‘rganish- o‘rinlarini deyarli to‘la tarzda almashtirgan holda tak-
rorlangan. Faqat tishing dur va xating gul takrorlarini
tashkil etuvchi so‘zlarning o‘rni almashmay qolgan, xo-
los. Ikkinchi va uchinchi misralarda ham shu usul mav-
jud. Bularning barchasi Boburning mahorati naqadar
balandligini ko‘rsatadi.
1 2 3 4 5 6 7 8
Tishing dur labing marjon xating gul xating rayhon
9 10 11 12 13 14 15 16
Yuzing hur soching anbar so‘zung mul menging mo‘lton
16 15 14 13 12 11 10 9
Mo‘lton menging so‘zing mul anbar soching yuzing hur
8 7 5 6 4 3 1 2
Rayhon xating xating gul marjon labing tishing dur
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 25 2020-yil 3-son
Ilg‘or pedagogik texnologiyalar
“Harfi jam”. Bobur qalamiga mansub ruboiy yoki g‘azali yoki ruboiysining mazmuni yuzasidan ma’lumot
g‘azalning bosh harflarigina yozilgan tarqatmalar lar e’lon qilinadi. O‘quvchilar ma’lumotlarga tayanib
tayyorlanadi. O‘quvchilar o‘sha she’rni topib, uni to‘ldi- nazarda tutilgan g‘azal yoki ruboiyni topadilar.
rishlari kerak.
Boburning nazarida olamning munavvarligi odam
H… k… v… q… v… t… ning istaklari, shu istaklarning amalga oshishi bilan
H… k… j… q… j… t… bog‘liq. Agar inson istaklari, tilak va xohishlari amalga
Y… k… k… y… h… oshsa, bu olam yanada go‘zal bo‘ladi, aksincha olam
H… k… y… b… j… t… uning ko‘zlariga tor va qorong‘i ko‘rinishi mumkin.
Unday kishi uchun olamda yashashning ma’no va maz-
Javob: muni yo‘qoladi.
Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidur,
Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidur. Javob: “Ko‘ngli tilagan murodig‘a yetsa kishi”, deb
Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlik hargiz, boshlanuvchi ruboiy.
Har kimki yomon bo‘lsa, jazo topqusidur.
Bu ruboiyda insoniy fazilatlar, o‘zaro hamjihatlik,
“Matndagi mantiq” o‘yini. Bunda Boburning biror umrning qisqaligi va uning qadriga yetish g‘oyalari
tarannum etiladi.
Javob: “Ahbob, yig‘ilmoqni farog‘at qilingiz”, deb
boshlanuvchi ruboiy.
Qo‘shimcha material
Dono ZULPIYEVA,
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti o‘qituvchisi
PRODUKTIV YONDASHUV ORQALI O‘QITISHNING
O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Ma’lumki, har qanday tilda to‘rtta asosiy ko‘nikma mavjud: to‘g‘ri javoblar yozib olinib, ular ustida talabalar bilan guruhda,
retseptiv ko‘nikmalar – o‘qish va tinglash; produktiv ko‘nik- lozim bo‘lsa yakka tartibda ishlash yaxshi samara beradi.
malar – gapirish va yozish. Bularning barchasi birdek muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, ularni darslarga tatbiq etishga harakat Gapirishdan farqli o‘laroq yozuv mahoratining bir qancha
qilish lozim. Ushbu maqolada ko‘proq produktiv ko‘nikmalar- farqli jihatlari mavjud. Bu farqlar nafaqat grammatika, so‘zlar-
ga e’tibor qaratildi, chunki gapirish va yozish ko‘p jihatdan da, balki ularning yozilishi, joylashish tartibi va talaffuzida ham
bir-biridan tubdan farq qilishiga qaramasdan, bir xil maqsad ko‘rinadi. Noto‘g‘ri talaffuz qilingan so‘zlar nafaqat tushun
– muloqotda qo‘llaniladi. movchilikka olib keladi, balki so‘zlovchining yetarli bilimga
ega emasligini ham namoyon etadi. Ingliz tilidagi so‘zlar bir xil
Yozuv darslarida, ko‘pincha, uy vazifalar berishga o‘tib ke- yozilib, turlicha talaffuz etilishi yoki, aksincha, turlicha yozilib,
tiladi, buning natijasida talabalarda muloqot mahorati deyarli bir xil talaffuz etilishi yoinki bitta tovush turli xil ko‘rinishga ega
yaxshi rivojlanmaydi. Yozish – ko‘proq aniqlikni talab etadi- bo‘lishi mumkin. Bunda o‘qituvchi talabalar e’tiborini turli talaf-
gan murakkab mahorat. Og‘zaki nutq mobaynida har qanday fuzlarga qaratishi va qoidalarni o‘rganishlari uchun mashqlar-
tushunmovchilikni “joyida” bartaraf etish mumkin, lekin yoz- ni bajarishga undashi maqsadga muvofiq.
ma nutqda buning iloji yo‘q. O‘z navbatida, gapirish ko‘proq
ravonlikni talab qiladi: Talabalarga yozish va talaffuzda yordam berishning bir
yo‘li bu extensive reading – kengaytirilgan o‘qishdir.
Muloqot – juda murakkab va o‘zgaruvchan jarayon. Ammo
bizda tillarni o‘rganish va o‘rgatish uchun alohida ahamiyatga Talabalarni yozuvning turli ko‘rinishlari bilan tanishtirish
ega bo‘lgan umumiylik mavjud. Ikki yoki undan ortiq odam va ularga o‘z bilimlarini turli mashqlar yordamida mustahkam-
muloqotiga quyidagilardan biri sabab bo‘ladi lashga imkon berish muhim ahamiyatga ega. Biror yozma ish-
ni yakunlagach, ular grammatika, so‘z boyligi, tinish va imlo
• ular qandaydir kommunikativ maqsadga ega; qoidalarini tekshirishadi.
• ular nimadir demoqchi;
• ular nimanidir tinglashni xohlashadi; Talabalar bilan ko‘proq ijodiy yozish mashg‘ulotlarini
• ular aytilayotgan narsalarga qiziqish bildirishadi. o‘tkazish lozim. Agar ularda yozishga istak bo‘lmasa, nati-
Agar o‘qituvchi talabalarni o‘zaro muloqotga kirishtirmoq ja kutilgandan biroz kamroq bo‘lishi mumkin. Ijodiy yozishni
chi bo‘lsa, u yuqorida aytib o‘tilgan omillarni keltirishi kerak. rag‘batlantirish kerak, chunki rag‘bat o‘quvchilarni ruhlantiradi
O‘qituvchi talabalarda muloqotga kirishishga qiziqish uyg‘ot- va ularga g‘urur hissini beradi.
gandagina o‘zi kutgan muvaffaqiyatga erishishi mumkin.
Til o‘qituvchi tomonidan boshqariladi. Bunda talabalarning Odatda, ijodiy yozma vazifalar she’r, hikoya va pyesani
o‘zlashtirishlarini kuzatib turish muhim. E’tibor markazida ta- o‘z ichiga oladi. Yozuv darslari, ko‘pincha, individual bo‘lib,
labalar bajara oladigan mashqlar bajara olmaydigan mashq o‘qituvchi talabalarga juft yoki guruh bo‘lib ishlashni ham taklif
larga nisbatan ko‘proq bo‘lgani yaxshi. Ba’zida darslarni video etishi mumkin.
yoki audioga yozib olish, uni qayta ko‘rib chiqish va eshitish
ijobiy samara beradi. E’tibor xatolarga emas, to‘g‘rilash mum- Xullas, tinglash va o‘qishdan farqli o‘laroq, yozish va ga-
pirish samarali bo‘lib, ikkalasi ham har xil o‘qitish uslublarini
kin bo‘lgan jihatlarga qaratiladi. Surunkali takrorlangan no- talab qiladi va turli pedagogik qiyinchiliklarni yengib o‘tishni
taqozo etadi.
2020-yil 3-son 26 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Tarjimashunoslik
Muqaddas OQMAMATOVA,
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili
va adabiyoti universiteti magistri
BIR LAVHA TALQINI: TARJIMA VA SO‘Z
Badiiy asar tarjimasiga qo‘l urgan har qanday tarji- o‘g‘li tomonidan asar original sujeti qisqartirilib, o‘zbek
monning o‘zi ham, albatta, ijodkor bo‘lishi shart. Chunki tiliga tarjima qilingan.
tarjimada har bir millat qadriyatlari, milliy an’analari,
dunyoqarashini aks ettirish zarur bo‘ladi. Asar yozilish uslubining o‘ziga xosligi shundaki, vo-
qealar qahramon tilidan hikoya qilinadi. Asar qissa jan-
Darhaqiqat, millat ma’naviyati, milliy qadriyatlari riga mansub. Asarning tarjimasiga qo‘l urgan tarjimon
va ularning ona tilidagi jozibasini saqlagan holda tar- uning tilini, qahramonlar ruhiyatini yaxshi anglamog‘i va
jima qilingan asar tarjimon mahorati bilan asliyatidan uni boricha, kerak bo‘lsa, undan ham ta’sirliroq ifoda-
ham yaxshiroq chiqishi mumkin. Bularga Rashod lashi uning mahoratini belgilovchi omildir.
Nuri Guntekinning “Choliqushi” asari (turk tilidan mo-
hir tarjimon Mirzakalon Ismoiliy tarjimasi), Jonatan Asar katta yoshdagi o‘quvchilarga qancha manzur
Sviftning “Gulliverning sayohatlari” asari (rus tilidan bo‘lsa, bolalarga ham katta qiziqish uyg‘otishi tabiiydir.
Sotvoldi Yo‘ldoshev tarjimasi), L.N.Tolstoyning “Anna
Karenina”, N.V.Gogolning “Dikanka qishlog‘i oqsh- Asardagi eng ta’sirli sujetlardan biri Robinzonning
omlari” asari (rus tilidan Nabi Alimuhammedov tar- ekin ekish jarayoni tasvirlangan qismidir. Chunki barcha
jimasi), Stendalning “Qizil va qora” asari (rus tilidan asarlarda hatto eng sinchkov o‘quvchini ham diqqatini
Pirmat Shermuhammedov tarjimasi), Daniel Defoning o‘ziga tortadigan, qahramon ruhiyatini ochib beradigan
“Robinzon Kruzoning hayoti va ajoyib sarguzashtlari” shunday lavhalar bo‘ladiki, ular bevosita asarning badi-
va boshqalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. iy qiymatini belgilaydi. Shu bois, biz to‘liq asar tarjimasi
borasida to‘xtalmay, balki ma’lum bir lavhada tarjiman-
Aslida bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilinganda asar ing uch tildagi muqoyasasiga e’tibor qaratib, undagi yu-
g‘oyasi, sujeti saqlanib qolsa-da, badiiyatini aks ettirish tuq va kamchiliklar borasida fikr yuritamiz.
juda mushkul.
Asarning original variantida bosh qahramon
A.Qahhor so‘z haqida: “So‘z qaziga o‘xshaydi, chay- Robinzonning kimsasiz orolda och qolmaslik uchun
naganing sayin mazasi chiqaveradi”, – deganidek, tar- ozgina don bilan hayotini saqlab qolgani har qanday
jimadan tarjimaga ma’no nozikliklarini saqlab qolish o‘ta o‘quvchini ta’sirlantiradi. Shu sababli, muqoyasa uchun
mashaqqatli vazifadir. aynan shu lavhani tanlab, asli bilan rus va o‘zbek tillar-
idagi tarjimalarini baholi qudrat o‘rgandik. Xo‘sh, tarji-
Ingliz yozuvchisi Daniel Defoning mashhur monlar asarning aslidagi mazkur lavhalarni qanchalik
“Robinzon Kruzoning hayoti va ajoyib sarguzashtlari” yorita olishdi?!
[1] asari nafaqat ingliz, balki rus va o‘zbek kitobxonlari
orasida ham qiziqish bilan o‘qiladi. Bu asar o‘zbek tilida Daniel Defoning “Robinzon Kruzo” asaridagi
Yo‘ldosh Shamsharov tomonidan bir necha bor tarjima Robinzonning yashashga bo‘lgan ishtiyoqini tas-
qilinib, chop etilgan bo‘lsada, undan avval XX asr bosh- virlaydigan don ekish voqeasini tarjimon Yo‘ldosh
larida, aniqrog‘i, 1911-yilda Muhammad Fozil Otabek Shamsharov ingliz tilidan o‘zbek tiliga qanday o‘girgan-
ligini jadval asosida solishtirib ko‘ramiz:
Asliyatdagi parcha
“I have mentioned that I had saved the few ears of barley and rice, which I had so surprisingly found spring
up, as I thought, of themselves, and I believe there were about thirty stalks of rice, and about twenty of barley:
and now I thought it a proper time to sow it, after the rains, the sun being in its southern position, going from me.
Accordingly, I dug up a piece of ground as well as I could with my wooden spade, and dividing it into two parts,
I sowed my grains; but as I was sowing, it casually occurred to my thoughts that I would not sow it all at first,
because I did not know when was the proper time for it, so I sowed about two-thirds of the seed, leaving about a
handful of each. It was a great comfort to me afterwards that I did so, for not one grain of what I sowed this time
came to anything: for the dry months following, the earth having had no rain after the seed was sown, it had no
moisture to assist its growth, and never came up at all till the wet season had come again, and then it grew as
if it had been but newly sown. Finding my first seed did not grow, which I easily imagined was by the drought, I
sought for a moister piece of ground to make another trial in…” [2: 166]
O‘zbek tilida
“Yog‘inlar to‘xtab, quyosh janubiy yarim doiraga o‘tgan hamono oz-moz sholi va arpamni sepmoq uchun
qulay fursat keldi, deb o‘ylaganligim o‘quvchiga yuqorida ma’lum bo‘lgan edi. Sholi va arpani sepib qo‘yib, hosilni
kuta boshladim. Lekin quruqgarchilik oylari boshlanib ketdi, yerda bir qatra ham nam qolmadi va bitta ham don
unib chiqmadi. Yaxshiki, sholi va arpadan bir siqimdan olib qolgan ekanman...” [1: 66]
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 27 2020-yil 3-son
Tarjimashunoslik
O‘zbek tilidagi parcha rus tilidan tarjima qilingan- ga yanada aniqroq tushuntirish uchun asardan olingan
ligi sababli ingliz tilidagi asardan olingan parchaning parchani rus tilidan o‘zbek tiliga emas, balki ingliz tilidan
ayrim joylari tarjimada to‘liq aks etmaganligiga guvoh o‘zbek tiliga tarjima qilib, quyidagi uslubda bersak, ma-
bo‘lamiz. Bizningcha, qahramonning fikrlarini o‘quvchi- qsadga muvofiq bo‘lar edi:
Rus tilidan Yo‘ldosh Shamsharov tarjimasi
“Yog‘inlar to‘xtab, quyosh janubiy yarim doiraga o‘tgan hamono oz-moz sholi va arpamni sepmoq uchun
qulay fursat keldi, deb o‘ylaganligim o‘quvchiga yuqorida ma’lum bo‘lgan edi. Sholi va arpani sepib qo‘yib, hosilni
kuta boshladim. Lekin quruqgarchilik oylari boshlanib ketdi, yerda bir qatra ham nam qolmadi va bitta ham don
unib chiqmadi. Yaxshiki, sholi va arpadan bir siqimdan olib qolgan ekanman...” [1: 166]
Ingliz tilidan tarjima
Uyim yaqinida kutilmaganda bir necha boshoq arpa hamda sholi paydo bo‘lganidan qanchalik hayratda qol-
ganimni, ular o‘z-o‘zidan unib chiqqan bo‘lsa kerak deb o‘ylaganimni yuqorida ta’kidlagan edim. Eslashimcha,
u yerda o‘ttiz tupcha arpa va yigirma tupcha sholi bor edi. Endi esa yog‘inlar to‘хtab, quyosh janubiy yarim
doiraga o‘tgan hamono oz-moz sholi va arpamni sepmoq uchun qulay fursat keldi deb o‘yladim. Shundan
so‘ng yog‘och belkurak yordamida bir parcha yerni imkonim boricha ag‘darib, so‘ng uni ikki qismga bo‘ldim va
donlarimni ekdim. Lekin donlarni ekayotganimda birdan xayolimga bir fikr keldi, ya’ni men avval dehqonchilik
bilan shug‘ullanmaganligim bois, donlarimni sepmoq uchun qulay fursat qachonligini bilmas edim. Shuning
uchun donlarning uchdan ikki qismini ekib, ularning har biridan bir hovuchdan olib qo‘ydim.
Bunday ehtiyot chorasini ko‘rganimdan keyinchalik juda xursand bo‘ldim, chunki shu ekkan donlarimn-
ing birortasi ham unib chiqmadi. Bunga urug‘larni ekkanimdan keyin qurg‘oqchilik oylari boshlanib yomg‘ir
yog‘maganligi, tuproqda urug‘larning unishi uchun namlik bo‘lmaganligi sabab bo‘lgan edi. Ammo yog‘ingarch-
lik mavsumi boshlangach esa, ular go‘yo yangi ekilgandek unib chiqdi.
Men avval ekkan urug‘larim qurg‘oqchilik tufayli unib chiqmaganligini tushunib yetgach, yana tajriba qilib
ko‘rish uchun boshqa bir nam yer izlay boshladim ...
Yuqoridagi parchani asarning ingliz tilidagi bir vari- donlarning unib chiqmaganligi, namli yer qidira bosh-
antidan o‘zbek tiliga o‘girishga harakat qildik. Yo‘ldosh lashi Y.Shamsharov tomonidan talqin etilgan asar par-
Shamsharovning rus tilidan qilgan tarjimasi va biz in- chasida uchramaydi.
gliz tilidan o‘girgan variant o‘rtasida ancha farq borlig-
ini ko‘rishingiz mumkin, ya’ni asar qahramonining uyi Tarjimon asar ma’nosini saqlagan holda tarjima qil-
yaqinda paydo bo‘lgan bir necha boshoq arpa va sholi gan bo‘lsa-da, asardagi mayda detallarga e’tibor beril-
o‘z-o‘zidan unib chiqqan bo‘lsa kerak, degan xayolga magan. Holbuki, ana shunday ayrim detallar inson qa-
borgani, yog‘och belkurak yordamida yerni ikki qism- dami yetmagan orolga tushib qolgan asar qahramoni
ga bo‘lgan holda donlarini sepishi, oldin dehqonchilik uchun bir dona donning qanchalik qadrli ekanligini an-
bilan shug‘ullanmaganligi, donlarning uchdan ikki qis- glatishi mumkin.
mini sepib, har biridan bir hovuchdan olib qolganligi,
Xuddi shu parchani ingliz tilidan rus tilidagi tarjima
bilan ham solishtirib ko‘ramiz:
O‘zbek tilidagi tarjima
“Yog‘inlar to‘xtab, quyosh janubiy yarim doiraga o‘tgan hamono oz-moz sholi va arpamni sepmoq uchun
qulay fursat keldi, deb o‘ylaganligim o‘quvchiga yuqorida ma’lum bo‘lgan edi. Sholi va arpani sepib qo‘yib, hosilni
kuta boshladim. Lekin quruqgarchilik oylari boshlanib ketdi, yerda bir qatra ham nam qolmadi va bitta ham don
unib chiqmadi. Yaxshiki, sholi va arpadan bir siqimdan olib qolgan ekanman...” [1: 66]
Rus tilidagi tarjima
«Помнится, было около тридцати колосьев риса и колосьев двадцать ячменя. И вот после дождей,
когда солнце перешло в южное полушарие, я решил что наступило самое подводящее время для посе-
ва. Я вскопал, как мог, небольшой клочок земли деревянной лопатой, разделил его пополам и засеял
одну половину рисом, а другую ячменем, но во время посева мне пришло в голову, что лучше на первый
раз не высевать всех семян, так как я все таки не знаю наверно, когда нужно сеять. И я посеял около
двух третей всего запаса зерна, оставив по горсточке каждого сорта про запас. Большим было для меня
счастьем, что я принял эту предосторожность, ибо из первого моего посева ни одно зерно не взошло;
наступили сухие месяцы, и с того дня, как я засеял свое поле, влаги совсем не было, и зерно не могло
взойти. Впоследствии же, когда начались дожди, оно взошло, как будто я только что посеял его. Видя, что
мой первый посев не всходит, что я вполне естественно объяснил засухой, я стал искать другого места с
более влажной почвой, чтобы произвести новый опыт.» [3: 92–93]
Rus tiliga tarjima qilingan parchani o‘zbek tilidagi uning tarjimada katta yutuqqa erishganligini ko‘rsatadi.
tarjima bilan solishtiradigan bo‘lsak, rus tilidagi tarjima Rus tilidagi asardan olingan parchaning ma’nosi ingliz
ancha mukammal ekanligiga guvoh bo‘lamiz. Chunki tilidagi parchaning ma’nosini deyarli to‘liq ochib bergan.
rus tarjimoni asarni aynan ingliz tilidan tarjima qilganligi
Ingliz tilidan o‘zbek tiliga rus tili orqali o‘girilgan ad-
2020-yil 3-son 28 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Tarjimashunoslik
abiyotlar tarjimasida original asarning ma’nosiga pu- lari o‘zbek tilida don, g‘alla, sholi, quruqgarchilik oylari,
tur yetkazuvchi leksik va frazeologik birliklar uchraydi. belkurak, rus tilida рис, ячмень, сухие месяцы, зерно,
Yuqoridagi tarjimalarda ham ana shunday holatni kuza- деревянной лопатой kabi talqin etilgan.
tishimiz mumkin. Asardagi badiiy tarjimada ingliz tilidan
barley, rice, dry months, grain, wooden spade leksema- Quyida mazkur asarning yana bir rus tilidagi tarjima-
sidan olingan parchaga e’tibor qaratamiz:
Birinchi rus tilidagi tarjima Ikkinchi rus tilidagi tarjima
«Помнится, было около тридцати колосьев риса «Помнится, было около тридцати колосьев
и колосьев двадцать ячменя. И вот после дождей, риса и колосьев двадцать ячменя. И вот после до-
когда солнце перешло в южное полушарие, я ре- ждей, когда солнце перешло в южное полушарие,
шил что наступило самое подходящее время для я решил что наступило самое подходящее время
посева. Я вскопал, как мог, небольшой клочок зем- для посева. Я как мог вскопал небольшой клочок
ли деревянной лопатой, разделил его пополам и земли деревянной лопатой, разделил его пополам
засеял одну половину рисом, а другую ячменем, но и засеял одну половину рисом, а другую – ячме-
во время посева мне пришло в голову, что лучше нём. К счастью, мне пришло в голову, что лучше
на первый раз не высевать всех семян, так как я на первый раз не расходовать всех семян, так как
все таки не знаю наверно, когда нужно сеять. И я я всё-таки не знаю наверно, когда здесь самое
посеял около двух третей всего запаса зерна, оста- благоприятное время года для посева. И я посе-
вив по горсточке каждого сорта про запас. ял около двух третий всего запаса зерна, оставив
по горсточке каждого сорта про запас. Я хорошо
Большим было для меня счастьем, что я при- сделал, что принял эту предосторожность, потому
нял эту предосторожность, ибо из первого моего что первый мой посев оказался крайне неудачным:
посева ни одно зерно не взошло; наступили сухие наступил засушливый период, - с того дня, как я
месяцы, и с того дня, как я засеял свое поле, вла- засеял своё поле, дождей совсем не было, и зерно
ги совсем не было, и зерно не могло взойти. Впо- не могла взойти. Но впоследствии, когда снова на-
следствии же, когда начались дожди, оно взошло, чались дожди, оно взошло, как будто я только что
как будто я только что посеял его. Видя, что мой посеял его. Видя, что мой первый посев не всхо-
первый посев не всходит, что я вполне естествен- дит, что я вполне естественно объяснил засухой, я
но объяснил засухой, я стал искать другого места стал искать другого места с более влажной почвой,
с более влажной почвой, чтобы произвести новый чтобы произвести новый опыт.» [4: 83]
опыт.» [3: 92–93]
Ikkala tarjimada ham ma’no bir xil bo‘lsa-da, aynan bir 3) so‘z san’ati namunasini o‘z ona tilida qayta tiklash-
xil so‘zning ma’nosini beruvchi turli ekvivalentlardan foy- da muqobil vosita, tadbir va tadorik topa olishi”. [6: 106]
dalanilgan. Masalan, ingliz tilidagi dry months, the rains
so‘zlari ikki tarjimon tomonidan ikki xil o‘girilgan: сухие Shuningdek, tarjimonlarning so‘z qo‘llash mahorati
месяцы – засушливый период, влаги – дождей... ham tarjimada katta ahamiyatga ega. Holbuki, shun-
day tarjima asarlar borki, ular tarjimada asliyatidan
Сухие месяцы birikmasi ingliz tilida dry seasons ko‘ra mashhurroq bo‘ladi. Yuqoridagi asarning ikki til-
birikmasi bilan izohlanadi. Ammo ingliz yozuvchisi dry dagi, ya’ni ingliz tili asliyatidan rus va o‘zbek tillarida-
months, ya’ni rus tilidagi cухие месяцы birikmasiga gi tarjimalarida bu jihatlar har doim ham muvaffaqiyatli
to‘g‘ri keladigan birikma qo‘llagan va u to‘g‘ri tarjima chiqadi deyish qiyin.
qilingan.
“Tarjimon aslida kasb egasi. Mutaxassis. Tolstoy o‘zi
Влаги va дождей so‘zlari esa ingliz tilidagi the rains juda e’zozlagan yaqinlariga o‘z qo‘li bilan chiroyli pishiq
so‘zidan o‘girilgan. The rains so‘zi ingliz tilida “the large etiklar tikib bergan. Ammo kosibning choki doim bilinib
amounts of rain that fall in tropical regions during a par- turadi. Tarjimada chok bilinmay, ko‘rinmay ketishi zarur.
ticular season” [5], ya’ni “tropik mintaqalarda ma’lum bir Lekin aksar tarjimalarning choki qing‘ir-qiyshiq, ko‘zgu-
mavsumda yog‘adigan ko‘p miqdordagi yomg‘ir” tarzida ga xunuk tashlanib turadi”, degan edi buyuk adib, tarji-
izohlangan. Shu sababli, влaги so‘zi ingliz tilidagi the mon, munaqqid Ibrohim G‘ofurov.
rain so‘zini to‘liq ochib bera olgan. Bu so‘zning ingliz tilida
moisture, humidity, damp kabi sinonimlari ham mavjud. Ba’zi mumtoz asarlarni bir necha tarjimonlar o‘z
uslubida o‘giradi va, odatda, bulardan ayrimlari, ko‘pin-
Ushbu misollardan ko‘rinib turibdiki, rus tilidagi bir- cha, bittasi o‘quvchilarga manzur bo‘ladi.
inchi tarjima ikkinchi tarjimaga nisbatan mukammalroq.
Masalan, Pushkinning “Yevgeniy Onegin” she’riy
Gap alohida olingan biror so‘z yoki jumlani qaysi romanini Oybek domla hamda iste’dodli shoir Mirzo
tarjimon qanday o‘girganida emas. Chunki har bir tar- Kenjabek tarjimalarida o‘qiganmiz. Ularning har biri
jimaning qadr-qimmati unda ayrim lug‘aviy unsurlarning o‘ziga xos mahoratli ijodkor bo‘lishiga qaramay, asar
qanday berilgani bilan o‘lchanmaydi. shoir uslubidan kelib chiqib talqin qilinadi.
“Badiiy tarjimada baholash mezoni talqindir. Uni qa- Demak, adabiyotimizdagi eng sara asarlarni dun-
yta yaratish jarayoni esa uch bosqichda voqe bo‘ladi: yo tillariga tarjima qilishda tarjimon oldida juda katta
mas’uliyat bo‘ladi. U har ikki tilning nozik jihatlarini, mil-
1) asl (original)ni tarjimon qanday qabul qilishi (tus- latning milliy qarashlarini ham yaxshi anglamog‘i zarur.
hunishi); Bu esa tarjimonda ikki barobar ko‘proq bilim va mahorat
bo‘lishini talab etadi.
2) asarning g‘oyasi, avtorning maqsad-muddaosi va
uning tasvirda o‘ziga xos uslubini qanday talqin qilishi;
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 29 2020-yil 3-son
Tarjimashunoslik
Ozodakhon GULYAMOVA,
Tashkent State University of the Uzbek Language and
Literature named after Navoi, English teacher
SOME LEXICAL AND MORPHOLOGICAL FEATURES OF TRANSLATION
(on the example of translations of “A Farewell to Arms!” by Ernest Hemingway
into Russian and Uzbek languages)
The issue of transmitting individual identity, unique au- based on the sound and graphic proximity of the words
thor’s style, originality of the original in another language is “экстравагантный” in Russian and “extravagant” in English,
one of the main issues in the translation of fiction. Moreover, could well have made a mistake and translated as follows:
given all the critical importance and complexity, this aspect
is considered to be one of the central ones. Since the char- – Ночная сорочка довольно экстравагантна, милый,
acteristic features of fiction are the manifestation of the indi- но она действительна хороша. [6:106]
vidual artistic manner of the writer, due to his worldview, the
influence of the aesthetics of the era and the literary school, But, taking into account the character of the main charac-
the vast variety of both lexical and grammatical means of ter, as well as taking into consideration the aspect on which
the language in their various correlations with each other, the author focuses attention throughout the whole narrative,
the variety of combinations of written and spoken language and more specifically the fact that Katherine is a “simple girl”,
refracted stylistic varieties of both. This article will consider who primarily cares about others, it becomes obvious that she
examples of translation of the works of E. Hemingway, an terribly embarrassing for the large amount spent. Therefore,
American writer, twentieth-century modernist, whose work is translating the word “extravagant” is worth stopping at the
of great interest for the study of literary scholars and linguists choice of “wasteful” (“расточительная”)
around the world. This author’s style reflects a unique writ-
ing talent, which was formed under the influence of unique – Я ужасная транжирка, милый, – сказала она, – но
personal qualities and rich life experience. The originality of сорочка такая красивая. [6:106]
the writing style is determined by the individual nature of the
choice of language tools that give out his creative manner, so In the Uzbek version of the translation, the most correct
the author’s stylistic techniques are motivated by context and version is also selected:
are found in repeating stylistic schemes. Halliday considered
this motivation of stylistic devices as “a deviation that has mo- – Judayam sovurmachimanda, jonim, – dedi u, – lekin
tivation”. [2:104] ko‘ylak shunaqayam chiroyli ekanki. [7:222]
When comparing the data of the original with the means The vast majority of words in any language are more or
of reproducing them in the translation, certain patterns are less multilingual. In this regard, there is also a multiplicity of
observed. First of all, these are regularities of the general or- dictionary correspondences, both for a multi-valued and for
der, such as, for example, the constant need to deviate from a single-valued original word in other languages – corre-
literal accuracy, determine the choice of an individual element spondences used in translations depending on the context.
in a translation depending on its functions in the context, and But irrespective of this word with a relatively limited number
not on the degree of direct formal correspondence to the orig- of meanings, or even used in a context in one, well-defined
inal element. Secondly, these are the laws of a specific and meaning, it can cause several variants during translation.
private order.
The actual translation is never limited to choosing from
So, for example, when analyzing some lexical features of among those elements that are recorded in dictionaries (even
translation from English into Russian and Uzbek, the following similar ones) as matching a certain word of the original. In
patterns were identified when translating the so-called “false the practice of translation work, there are many cases where
equivalents” or “false friends of the translator” by definition of words directly not provided by the dictionary are used, be-
V. Akulenko. It should be noted that false equivalents do not cause the dictionary is not able to anticipate all the possible
represent any fundamental problem or particular difficulty of combinations that the language unit falls into, and which ex-
translation, but they deserve mention. Firstly, due to inaccura- tremely diversifies its content.
cies in existing translations of literary texts, and secondly, due
to the possibility of cases where the use of a false equivalent, For example, in the third chapter we come across the fol-
deceivingly coexisting in a specific context, does not cause lowing sentence:
self-evident contradictions.
We two stopped talking and the captain shouted, “Priest
In chapter XXIV, in the dialogue between the main char- not happy. Priest not happy without girls.” [1:14]
acters of E. Hemingway’s novel “Farewell to Arms,” the word
“extravagant” is found: Glancing at the dictionary, we will see several translation
options for the adjective “not happy”: sad, unhappy; therefore,
– I’ll be very extravagant, darling, she said, but it’s a fine we can translate the phrase “Priest not happy without girls”
nightgown. [1:157] as “священник несчастен без девочек”, or “священнику
грустно без девочек”, or “священнику печально без
An inexperienced translator, faced with this word, and, девочек”, which to a greater or lesser extent conveys the
meaning of the English version. But, given the style of this
passage, and, taking into account the context, the most accu-
rate translation, which was used by the translator:
“The priest is bored. The priest is bored without girls.”
[6:16]
2020-yil 3-son 30 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Tarjimashunoslik
In the Uzbek version of the translation, Ibrohim Gofurov iar with these names, and in the Russian language there are
not only managed to apply the word most accurately convey- their universally used equivalents. When transmitting them to
ing the adjective “unhappy”, but also retained the stylistic col- the Uzbek language, the recipient of which, most likely, is a
oring of the whole sentence: representative of a different faith, the task of the translator is
much more complicated.
“Ruhoniy zerikib qoldi. Ruhoniy oyimtillalar bo‘lmasa o‘ti-
rolmaydi.” [7:158] For example, in chapter nine we become witness to the
terrible crest of death of a young Italian and his dying prayer:
The questions of synonyms in translation also arise in re-
lation to the lexical stratum of words denoting nationally spe- He bit his arm and moaned:
cific realities of social life and material life, as well as in the – Oh mamma mia, mamma mia ... Oh Jesus shoot me ...
transfer of proper names, nicknames, etc., questions of their Christ shoot me ... mamma mia. Oh purest lovely Mary, shoot
phonetic design in translation. Although it would seem that me. [1:57]
we are talking here about concepts and things that allow an In the Russian version:
accurate description and definition, which receive an almost Он закусил свою руку и стонал:
terminological expression in one language, but when they are – O mamma mia, mamma mia …О Иисус, дай мне
transmitted by means of another language, significant fluc- умереть. Христос, дай мне умереть…mamma mia.
tuations and variations are possible. This is due to the fact Пречистая дева Мария, дай мне умереть. [6:44]
that by the frequency of use, by the role in the language, by To convey the biblical names, E. Kalashnikova used direct
the general significance of the content or by their everyday constant correspondences that were understandable and ful-
nature, the words serving as the name of such realities have ly accessible to the recipient of the Russian language. The
no terminological coloring. They do not contrast even with the Italian phrase mamma mia is preserved, as thanks to these
most mundane context in the original, do not stand out stylis- words, the dying monologue gains the maximum of sincerity
tically in it, being familiar to recipients of the original language and helps the reader’s imagination to more clearly outline the
and, therefore, constitute a particular difficulty in translation. picture of the dying Italian, to feel his suffering more deeply.
In the Uzbek version:
It goes without saying that the ability to correctly and as ac- U o‘z qo‘lini tishlab turib, ingrardi:
curately as possible convey the designation of the things dis- – Oh mamma mia, mamma mia… Yo Iso, tezroq jonimni
cussed in the original, and the images associated with them, ol … Xristos, jonimni ol, mamma mia…Bokira bibi Mariyam,
involves certain knowledge of the reality that is depicted in the jonimni ol. [7:139]
translated work (regardless of whether such knowledge is ac- Ibrohim Gofurov selected very accurately in this case
quired through direct acquaintance with her or gleaned from the names of the saints with the most widespread use in the
books or other sources). This knowledge, both in regional ge- Uzbek language: Iso, bokira bibi Mariyam, but used in English
ography and in comparative linguistics and translation theory, and Russian Christ-linked in the Uzbek translation darkens
is assigned the definition of “background knowledge”. As the the meaning, breaking out of a phonetic and lexical structure.
very meaning of the term implies, we have in mind the totality Obviously, the phrase Jesus Christ would be much more ap-
of ideas about what constitutes the real background against propriate to translate as Iso Payg‘ambar, which accurately
which the picture of the life of another country, another peo- reflects the meaning of the original.
ple unfolds. E.M. Vereshchagin and V.G. Kostomarov define At all levels of the linguistic structure, the description of
them as “common to participants in a communicative act of correspondences within the framework of the private theory
knowledge” [5:126]. Background information – sociocultural of translation does not boil down to listing the possible ways
information that is characteristic only for a particular nation or of conveying the meaning of a particular unit of the original
nationality, mastered by the mass of their representatives and language in the translation language, but sets itself the task of
reflected in the language of a given national community. [4:87] revealing typical features of creating and selecting correspon-
National-specific realities are numerous within each specific dences for a sufficiently large group of language units. The
culture and various groups of them can be established and description of the correspondence system is accompanied by
subgroups on the basis of belonging to a particular sphere the identification of conditions that determine the possibility of
of material life, social activity, natural world, spiritual life of using matches of one type or another. Thus, the concept of a
man. The closer the peoples-carriers of the original language translation correspondence system is not static, but dynamic.
of a work and the language of its translation are closer to This is not just a pair of correlated units in two languages, but
each other, the easier it is for a translator to convey a word also a system of relations between communicatively equiva-
or expression denoting a particular national-specific reality. In lent units, on which the real interchangeability of such units
Hemingway’s novel, the names of biblical characters such as depends on the translation process, as well as a set of ways
the Blessed Virgin Mary, Jesus Christ, St. Paul, etc., often fly to create occasional correspondences in cases where context
off the lips of heroes. Translating them into Russian is not dif- conditions preclude the use of standard translation methods.
ficult, because basically the Russian-speaking reader is famil-
Reference
1. Hemingway Ernest. Farewell to Arms. – Leningrad: Enlightenment, 1971.
2. Halliday, E.M. Explorations in the function soft language. – New York: Elsevier, 1979.
3. Akulenko V.V. The English-Russian and Russian-English Dictionary of the Translator’s False Friends. – Moscow, 1969.
4. Vinogradov V.S. Lexical questions of the translation of fiction. – Moscow, 1978. – p.87.
5. Orudzheva I.G. The problem of adequate transmission of the metaphor of Ernest Hemingway in Russian translations / Young scientist,
2014. – No.4. – p.1220.
6. Hemingway E. Farewell to Arms! – Tashkent: Uzbekistan, 1989.
7. Hemingway E. Alvido Qurol! – Tashkent: Uzbekistan, 1989.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 31 2020-yil 3-son
Metodik tavsiya
Nigora ABDULLAEVA,
teacher of the National University
of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek
THE ROLE OF COMMUNICATIVE LANGUAGE
TEACHING IN UZBEKISTAN
CEFR (Common European Framework of Reference) presents the core idea of CLT which is explored in the con-
is an international framework within which the language text of the author.
ability of learner is explained and assessed identically (as-
sessment). However, CEFR is not limited to assessment. According to Nivis Deda, “The study of pragmatics ex-
It is also about teaching and learning. Within CEFR, teach- plores the ability of language users to match utterances
ing and learning are based on communicative language with contexts in which they are appropriate; in Stalnaker’s
teaching (CLT) within which four competences are taught words, pragmatics is “the study of linguistic acts and the
during the lessons. contexts in which they are performed”. The teaching of
pragmatics aims to facilitate learners’ sense of being able
Communicative competence is a capability and skill to find socially appropriate language for the situations
that you get from experience or education of a language that they encounter. Within second language studies and
user about how, what and where to speak appropriately teaching, pragmatics encompasses speech acts, conver-
from the view point of culture, traditions, shared rules and sational structure, conversational implicative, conversa-
norms. It consists of four aspects: linguistic, sociolinguis- tional management, discourse organization, and sociolin-
tic, pragmatic and strategic competence. guistic aspects of language use such as choice of address
forms”.
In CLT, language learning emphasizes learning to
communicate as opposed to learning a set of grammati- Generally speaking, the role of pragmatic competence
cal rules. Most teachers acknowledge the importance of in the process of teaching and learning a second language
adopting CLT approach in the classrooms to develop stu- is very high. “We don’t learn from experience. We learn
dents’ communicative competence in English language. from reflecting on experience.” In Nivis Deda’s words,
Although there are still some who are reluctant to genu- “Dewey makes a simple but powerful point: experience is
inely practice it, there are still those who believe of the ef- not the source of learning, but rather it is reflection on this
fectiveness of CLT approach in enhancing oral competen- experience; the four skills in language learning: reading
cy amongst language receivers. This article investigates writing, listening and speaking do not occur in isolation in
the role of CLT approach in enhancing oral competencies communicative texts or activities. In order to shape a good
among second language learners. pragmatic competence for the language learner, the fol-
lowing should be taken into consideration: the goals and
The objectives of the project is to practice students’ the objectives of a language course should be designed
writing skill through authentic materials. It is after all use- to meet the needs of the language learner to help them
less if students “know” the grammar and lexis of a lan- develop and improve their communicative competence.
guage but are unable to use them. Increased pairwork Since the primary goal of learning a second language is
and/or groupwork means that more students can be prac- to provide fluency and accuracy in written and spoken
ticing their writing at the same time. Presenting language modes of communication, first, the language teacher and
in context – using a situation or a scenario, new language the learner should pay attention to design communicative
becomes more memorable than if presented randomly; a activities which would help to develop the communicative
chance for learners to personalize their interactions, there- competence. Obviously, the term competence invites both
fore making the language more relevant to themselves; the teacher and the learner to develop linguistic and socio-
creating a need to communicate: people communicate be- linguistic skills, in order to achieve complete and accurate
cause there is an information gap, i.e. there is something communication”.
we want to say that the other person does know; there is
something the other person knows that we would like to Secondly, the facilitators must plan the course program
find out about. to involve the students in the pragmatic, coherent and
functional uses of language for communicative purposes.
The aim is to develop students’ linguistic, pragmatic, The functional study of language means studying how lan-
sociolinguistic competences through authentic materials guage is used. For instance, trying to find out what the
as well as writing skills. In Uzbek educational system, specific purposes that language serves for us, and how
the EFL learners’ writing achievements are not enough. the members of a language community achieve and react
The learners can face to many problems in writing letters to these purposes through speaking, reading, writing and
or e-mails because of low experiences. According to the listening. The pragmatic competence of the student must
problem, the study is going to focus on the importance of be dramatically developed; consequently, he or she will
CLT on teaching writing through authentic materials. be able to make a communication with accuracy. The im-
provement of coherence and cohesion, the ability to react
Theoretical and practical value of the topic is to demon- in variety situations illustrate an excellent level of function-
strate how theory can be brought into practice with the al competence. The target language in grammar should
help of language tasks that illustrate how CLT can be im- not be taught in isolation with its use. The student should
plemented in classes. Theoretical value of the project work
2020-yil 3-son 32 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Metodik tavsiya
be able to use his or her skills of language into rehearsal For each lesson we try to bring authentic materials
and in social life. such as videos, tracks, articles, handouts, cards and so
on which refer to the theme in our calendar plan. These
Thirdly, there are variety of functions which are nec- materials can develop each learner’s learning style. For
essary for the improvement of pragmatic competence. In instance, visual learners while watching the video can do
addition, they should increase students’ experience of the comprehension tasks immediately, auditory learners who
significance of similar competence in the procedure of de- are keen on listening skills practice are able to do gap fill,
veloping the source language. As Mey states, “Linguistic true or false and matching tasks easily, kinesthetic learn-
behavior is social behavior. People talk because they want ers prefer movement or using their hands, touching the
to socialize, in the widest possible sense of the world: ei- things consequently; working with cards is essential for
ther for fun, or to express themselves to other humans, or them in order to achieve knowledge about specific topic.
for some “serious” purposes, such as building a house,
closing a deal, solving a problem and so on.” Now we want to share our one lesson experience from
communicative lexis with you. The participants were 2nd
We want to mention that the aim of the application of year students. Our topic was called Mass media. We stack
dissimilar training and practicing tasks is to help learners colorful stickers on the wall. When our students entered
become more efficient, eloquent and succeeding speak- the room, we invited them to collect the words which refer
ers and listeners in the source language. to only mass media. Consequently, our learners tried to
get authentic terminology cards from room walls. The next
EFL teachers need to have a strong will in teaching task was to give definition for unfamiliar words. Behind
those who are not majoring English as their main subject. their desks were hidden cards with pictures for two stu-
They often have difficulties in understanding a context dents. They worked in pairs. The task was without show-
when and where they need to apply the English. Here the ing their pictures to another group to describe the situation
ESP teachers must be creative, thoughtful and also helpful which was illustrated on their cards. When they finished we
to bridge the needs of the students toward English. Not allowed them to look at all their pictures together and gave
only good at selecting materials, but more importantly is them instruction to arrange the pictures into the correct
good and getting students take parts in the learning where sequence. The last task was, while watching the video, to
they can actually make use of the skills in English based check their answers. As a result, we achieved success in
on the major of study. Once the teachers have had good teaching new vocabulary, in order to describe the picture,
report and ability to attract and activate learners’ interest they used grammar, new words which they learned from
in learning, this is when the actual learning takes place. To the stickers. They also developed their listening skills by
sum up, willingness to teach, to deal with learners’ prob- listening each other’s situations according to the cards.
lems, and ability to get involved in the learning are the
ingredients of an ideal EFL teachers. As we know, CLT is employed within CEFR and the
approach is much dissimilar than the rule-based on lan-
During our teaching experience we tried to show our guage teaching the language teachers are accustomed to
confidence in order to build a good rapport with students. in Uzbekistan.
During teaching process, teachers overcame the obsta-
cles of choosing suitable materials for multi-level class- Klapper points out that the lack of prescribed classroom
es. Some students are extremely gifted with huge inter- techniques makes CLT “fizzy” in teacher’s understanding.
est in learning language. Instructors always consider to This “fuzziness” gave CLT flexibility and space for teacher
be empathic, authentic and confident with their listeners creativity and own interpretations. Some teachers consid-
during the lessons. Moreover, each hearer has an indi- er it “a little more than an integration of grammatical and
vidual mental ability and character. Some of them do not functional teaching” and others accept it as “procedures
hesitate to ask questions or express their viewpoints apart where learners work in pairs or groups employing available
from some of them shy and worry about embarrassing language resources in problem-solving tasks”. Larsen-
themselves in front of their groupmates due to their inac- Freeman and Anderson admit that “It is probably fair to say
curacy. Facilitators’ best possibility is that they are able to that there is no single agreed upon version of CLT”. More
memorize their learners’ name in the first lesson and they than that, Richards and Rogers also note that there is no
rely on them owning to show their confidence. Educators single text or authority on it, nor any single model that is
use body language, additionally, they are careful to ex- universally accepted as authoritative. As a result, the most
press their speech/voice which should be clear and loud. significant features of CLT are that learners can develop
Teachers believe that a teacher should know how to mo- their knowledge in communication and can use their skills
tivate his/her learners and encourage and engage their outside the classroom, in their social life.
interest in the lesson and evaluate them with high scores.
References
1. David L. Chiesa, PhD (Ed.), Ulugbek Azizov, PhD, Svetlana Khan, Klara Nazmutdinova, Komila Tangirova.
Reconceptualizing language teaching. – Baktria Press, 2019. – 19 p.
2. Larsen-Freeman and Anderson. Techniques and Principles in Language Teaching. 3rd edition, 2011. – 115 p.
3. Mey, L.Jacob. Pragmatics: an introduction. – Oxford: Blackwell Publishers, 1993. – 40 p.
4. Nivis Deda MA. Academic Journal of Interdisciplinary Studies Published by MCSER-CEMAS-Sapienza University of
Rome, May 2013. – 67 p.
5. Richards, J.C. and Rodgers, T.S. Approaches and Methods in Language Teaching. 2nd edition. – Cambridge: Cambridge
University Press, 2001. – 40 p.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 33 2020-yil 3-son
Tadqiqotlar
Ra’no TOSHNIYOZOVA,
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili
va adabiyoti universiteti mustaqil tadqiqotchisi
ALISHER NAVOIY ONTOLOGIK TAFAKKURIDA VAQT KATEGORIYASI
Annotatsiya. Maqolada Alisher Аннотация. В статье дан ана- Annotation. The article contains
Navoiyning ilohiyotga oid qarashlari лиз богословских взглядов Алишера an analysis of the theological views of
tahlili o‘z aksini topgan. Vaqt konsep- Навои. Концепция времени – тема, Alisher Navai. The concept of time is
siyasi islom ilohiyotida alohida e’tibor которая была тщательно изучена a topic that has been carefully studied
bilan o‘rganilgan mavzudir. Olamdagi в исламском богословии. Каждая in Islamic theology. Every thing in the
har qanday jism o‘z mohiyati va tabiati вещь во вселенной, с точки зрения universe, from the point of view of its
nuqtayi nazaridan doimiy yangilanishi его сущности и природы, постоянно essence and nature, is constantly up-
va o‘zgarishi, takomillashishi, haraka- обновляется и трансформируется, dated and transformed and its self-im-
ti vaqt tushunchasi bilan bog‘liq. Vaqt ее самосовершенствование, движе- provement and movement are associ-
muhim ontologik xususiyat sifatida ние связано с понятием времени. ated with the concept of time. Time as
tasavvuf adabiyotining istilohlari, obra- Время как значимая онтологическая a significant ontological category clari-
zlar tizimi mazmunini aniqlashtiradi. категория уточняет сущность су- fies the essence of Sufi poetics and the
фийской поэтики, сoдержание си- content of the image system.
Kalit so‘zlar: vaqt, harakot va стемы образов.
sukunot, xalqi jadid, jabarut olami, ta- Key words: time, movement and
jalliyot. Ключевые слова: время, дви- peace, continuous new creation (khalqi
жение и покой, непрерывное новое jadid), world of power (jabarut), emana-
творение (халки жадид), мир могу- tion.
щества (жабарут), эманация.
Alisher Navoiyning ontologik tafakkuri zamirida yotgan nuqtayi nazaridan doim yangilanish va o‘zgarishda, o‘zini
Yagona borliqning bir-biridan ajralmas ikki tomoni – g‘ayb takomillashtirish harakatida. Agar moddiylikni harakatdan
va shuhud olami o‘rtasidagi vujudiy hamda irfoniy taq- ajratmoqchi bo‘lsak, moddiylikning o‘zi ham yo‘qoladi.
simot va tizimga asoslangan ichki mantig‘i, falsafiy maz- Barcha mavjud moddiy narsalar o‘zgaruvchan, ma’lum bir
mundagi intuitiv va tizimli dunyoqarashini belgilash ulug‘ nuqtada turmaydi. Vaqt jism tabiatidagi harakat chiziqlari
mutafakkirimiz badiiy tafakkurini anglashda muhimdir. majmuyi bo‘lib, shu jismlar harakatining natijasi, substan-
Borliqshunoslikda metakategoriyalar sirasidagi javhar va sial harakatining o‘lchovidir” [2: 105–112].
jarayon, harakat va moddiylik, fazo va vaqt, imkoniylik va
zaruriylik munosabatlari juftligi muhim o‘rin tutadi. Ushbu Vaqt abadiylikka qarama-qarshi qo‘yilmaydi, balki ikki
kategoriyalar Alloh va odam, ilohiy olam va kasrat olami olam almashinib turishining imkonidir. “...Agar kim vaqt
munosabatlarini aniqlashtiradi. qobig‘idan chiqa olsa, uning ko‘zidagi parda mahv etilsa,
u Borliqni yaxlit holda, (turli timsollarning) ibtidosi ham, inti-
Vaqt konsepsiyasi – Islom ilohiyotida alohida e’ti- hosi ham bo‘lmagan holda mavjudlik kasb etayotgan, vaq
bor bilan o‘rganilgan mavzu. Islom ontologik tafakkuri- tinchalik olamga bog‘lanmagan holatini ko‘radi” [3: 143].
da ko‘pchilik olimlar vaqtni javhari o‘zgarmas bir yoki bir Shu tariqa vaqt abadiylikning qanday bo‘lsa, shu holatda
nechta narsalar harakatining natijasi deb hisoblashadi. paydo bo‘lishidir.
Ilohiyotshunoslar vaqtga mavhum hodisa deb qarashadi.
O‘rta asr xristian faylasuf va ilohiyotchilarining bir qismi Mutakallimlarning atomistik nazariyasida ikki vaqt
moddiy va ruhiy vaqt haqida ta’lim berishdi. Ishroqiylar atomi oralig‘idagi vaqafot, sukunot haqida bahslar kech-
esa borliq va vaqt bir-biridan ajralmas tushunchalar deb gan. Ular narsada bir vaqtda ham harakat, ham sukunot
hisoblashdi. Barcha vaqt doirasidagi narsalar moddiy mo- mavjud degan to‘xtamga kelishdi [1: 191–192]. Alisher
hiyatlar bo‘lib, ularda harakat mavjud. Nomoddiy mohiyat- Navoiy “Hayrat ul-abror”ning birinchi bobida ushbu g‘oya-
lar vaqtni qabul qilmaydi, ular vaqtdan tashqari olamga ga alohida to‘xtalib o‘tadi.
tegishli. “Islom falsafasining muhim mavzularidan biri bu
vaqtdan tashqari olamdir. Islom ontologik qarashlariga Ham harakotidin ionat etib,
ko‘ra yaratilmish olam vaqtinchalik, o‘zgaruvchan hamda Etgali maqsudqa tahrik etib.
vaqtdan tashqari, o‘zgarmasga bo‘linadi. Vaqt tomirida Ham sakanoti qilib ifshosukun,
mavjud vaqtinchalik mohiyatlarning o‘ziga xos xususiya- Anda tavaqqufqa bo‘lub rahnamun. [4: 1-bob]
ti bu – ularning o‘z kamolotiga erishish yo‘lidagi o‘zga- Moddiy olamning uzluksizligi g‘oyasi uzluksiz tajalliy
ruvchan va bir taraflama harakatidir. Kasratda miqdor nazariyasi asosidir. Alloh tajalliyda ilohiy olamni lahzada
va sifat kabi kategoriyalar narsalar mohiyatida, tabiatida (vaqt, on), mulk olamini esa davomiy (zamon) yaratdi.
mavjud, ya’ni namlik suvning o‘ziga xos xususiyati bo‘lga- Nomoddiy mavjudliklar Allohning yaxlit holda to‘liq o‘z-o‘zi-
nidek, harakat mavjud mohiyatlarning ontologik xususiya ni namoyon etishi bo‘lsa, moddiy olam adadsiz davo
tidir. Shuning uchun har qanday jism, mohiyati va tabiati miy hamda takroriy tajalliydir (fayz). Birinchi tajalliy vaqt,
harakat doirasidan tashqarida, o‘zgarmas xususiyatga ega
bo‘lsa, ikkinchi tajalliyda narsalar o‘z haqiqiy manziliga ye-
2020-yil 3-son 34 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Tadqiqotlar
tishi uchun davomiy, uzluksiz harakatlanib, vaqt tomirida Chunki jahon bog‘i vafosiz durur,
bir qancha maqomotlarni bosib o‘tishi lozim. Kamolotning Umr guli anda baqosiz durur.
har bir darajasida solikning borlig‘ida bir xususiyat ortib Bog‘ki, vardig‘a baqo bo‘lmag‘ay,
boradi. Kamolot sayridagi muttasil, doimiy o‘zgarish va Vardki bog‘ig‘a vafo bo‘lmag‘ay. [4: 121]
yangilanish (tajaddud) kasrat tabiatiga xos xususiyatdir. Demak, vaqt kategoriyasi hamda tajalliyot (xalqi jadid)
O‘z-o‘zini yangilash, poklash, takomillashtirish jarayoni va Alisher Navoiy badiiy tafakkurida asosiy g‘oyalardandir.
narsalar substansial harakatining mahsuli bo‘lgan vaqtni Husnung aylab o‘kush sifot ichra,
davomiy ilohiy tajalliyning o‘lchovi deb hisoblash mum- Har zamon jilva koinot ichra.
kin. Alloh ilmi va irodasi, Uning mutlaq cheksiz borlig‘idan Barqi husnung chu har nafas choqilib,
taralayotgan tajalliyotni moddiy borliqning “hayot tomiri, G‘ayr o‘shul barq o‘tig‘a yoqilib. [6: 5]
pulsi” bilan qiyoslash mumkin. Olam – Xoliqning (Mutlaq Me’roj kechasida bo‘lib o‘tgan voqealar, Muhammad
Borliqning) uzluksiz tajalliysi, vaqt esa – ushbu tajalliyning (s.a.v.)ning ikki olam o‘rtasida vositachi sifatida namoy-
moddiy va miqdoriy ifodasi. Ushbu nazariyaga ko‘ra butun on bo‘lishi vaqt nuqtayi nazaridan ikki vaqt atomi orasida
olamning bir chiziqli va bir tomonlama harakati natijasida kechgani ta’kidlanadi:
har bir vaqt atomi (on) bir hodisani yaratadi. Vaqt kategori- Bormog‘u kelmagi bo‘lubiki dam,
yasi abadiylik va vaqtinchalikning o‘zaro bir-biriga o‘tishini Qaysi dam burna erkani mubham. [6: 18]
bildiradi. Yonib gulshan agarchi g‘uncha borib,
Ko‘z ochquncha kelib, yumg‘uncha borib.
Har nafasing javhari erur nafis, Borib kelmoqligi darki qilinmay,
Kim sanga ul bir nafas erur anis. Burunmu bordi yo keldi bilinmay. [5: 15]
Dema nafas, javhari zot ushbudir, “Hayrat ul-abror”dagi vaqt xususidagi (o‘n sakkizinchi)
Javhari yo‘q, obi hayot ushbudir. maqolat e’tiborga molik. Chin mulkidagi husnda tengsiz
Bas muni anfosi muqaddas degil, nozanin ishqida kuygan oshiq yigit va boshqa mazlum
Balki muqaddas dema, aqdas degil. [4: 222] asirlar u tomon nazar solgani uchun o‘sha podshohlik xoni
Ibn Arabiy ijodi tadqiqotchisi T.Isutsu ilmiy izlanish- ularni paxsaning orasiga olib, devor qilishni hukm etadi.
larida ulug‘ shayx zotiy tajalliyni fayzi aqdas hamda vuju- Bu azobga sabr qilgan, yordan boshqani tilga olmagan
diy-shuhudiy tajalliyni fayzi muqaddas deb atagani aytil- oshiq yigitgina maqsadiga yetdi, qat’iyati sabab ozod qilin-
gan. Alisher Navoiy esa ism va sifatlar tajalliyoti mistik di, yorning haramiga xos mahram bo‘ldi. Maqolotdagi
mushohadasi jarayonini “anfosi aqdas” (zotiy tajalliy) va devor – vaqt timsoli ikki olam munosabatlari ta’minoti, vah-
anfosi muqaddas (shuhudiy tajalliy) deb ifodalaydi va dat uchun imkon bo‘lgan vaqt kategoriyasidir. “Farhod va
davom etadi: Shirin”dan:
Ondin o‘lub sayr-u saboting sening, Dedi Shopur: “Kel, ey farxunda yovar,
Sayr-u saboting ne, hayoting sening. Budur sen tushta ko‘rgan mulk-u kishvar.
Kirmagi bir ne’mat erur mug‘tanam, Tamosho ayla-yu bo‘lsun xiroming,
O‘ylaki kirmakligi chiqmog‘i ham. [4: 223] Yo‘luqquncha talab qilg‘on maqoming.
“Birinchi bosqichda Haq a’yoni sobita shaklida O‘z “Bu yanglig‘kim sanga men hamdam o‘ldum,
ilmida zuhur etadi. Ikkinchisi birinchi bosqichning davomi Bori maxfiy ishingga mahram o‘ldum.” (5: 170-bet)
bo‘lib, unda Haq a’yoni sobitaning ko‘rinishga ega bo‘lgan Islom ilohiyotshunosligidagi vaqt konsepsiyasi, uning
belgilari va sifatlari borliqdagi mavjudotlarda tajalliy etadi” ontologik poetikasi muxtasar tahliliga xulosa qilib aytish
[7: 73]. Insondagi hol va sifat (a’roz) o‘zgarishlari, kamolot mumkinki, Alisher Navoiyning uzluksiz tajalliy nazariyasi
har bir vaqt atomida kasratdagi xalqi jadid, doimiy tajalliy bilan birgalikda vaqt va vaqtinchalik narsalar muammo-
tufaylidir. Shuning uchun “kirmagi-yu chiqmog‘i” baxt va siga munosabati, kechinmalarining badiiy in’ikosi ulug‘
ruhiy quvvat bilan ta’minlab turadi, har nafasning holidan mutafakkirimizning taxayyul sarhadlarini anglash, asar-
ogoh bo‘lishga, hush ila hamroh bo‘lishga chaqiradi: lari majoziy qatlami ostidagi ontologik ilmini talqin etishga
Biri erur quti hayoting seni, chorlaydi. Tahlilda vaqt konsepsiyasi harakot va sukunot,
Yana biri quvvati zoting seni. [4: 56-bob] mahrumlik va vasl kabi juft tushunchalar asosida talqin
Xalqi jadid tufayli, moddiy va ruhoniy (ilohiy) olamdagi etildi. Vaqt muhim ontologik xususiyat sifatida tasavvuf
muttasil o‘zgarish tufayli boqiylik yo‘q:
adabiyoti istilohlari mohiyatini aniqlashtiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ибрагим Т.К. Религиозная философия ислама: калам. Казань. – Казан. унив-т, 2013. – C. 191–192.
2. Саййид Муҳаммад Хаменеū. Инсан дар гузаргах-и хаст (маджмуъа-и мақолот), жилд-и аввал. Техрон. Бунйод-и
хикмат-и исломи Садри. 1386 с. х. С. 89–98 / Форс тилидан таржима / Ишрак: ежегодник исламской философии. –
Москва: 2010. №1. – С. 105–113.
3. Ибн Арабий. Ал‑Футуҳот ал‑маккиййа./ Перевод с арабского, вводная статья и комментарии И.Р.Насырова. –
Москва: Языки славянской культуры: ООО «Садра», 2013. – C. 216. Философская мысль исламского мира: Переводы.
Т. 1.
4. Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror. MAT. 20 jildlik. – Toshkent: Fan, 1991. 7-jild. 392-bet.
5. Alisher Navoiy. Farhod va Shirin. MAT. 20 jildlik. – Toshkent: Fan, 1991. 8-jild. 544-bet.
6. Alisher Navoiy. Layli va Majnun. MAT. 20 jildlik. – Toshkent: Fan, 1992. 9-jild. 356-bet.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 35 2020-yil 3-son
Tadqiqotlar
Gulnoza QURBONOVA,
Buxoro tibbiyot instituti Pedagogika, psixologiya va tillar
kafedrasi mudiri, pedagogika fanlari nomzodi, dotsent
BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNING KASBIY-OPERATIV
TAFAKKURINI RIVOJLANTIRISH
Annotatsiya. Maqola ta’lim ja- Аннотация. Статья посвяще- Annotation. The article is devoted
rayonida bo‘lajak mutaxassislar kas- на изучению развития профес to the study of the development of pro-
biy-operativ tafakkurini rivojlantirishni сионально-оперативного мышления fessional and operative thinking of fu-
o‘rganishga bag‘ishlangan hamda tib- будущих специалистов в образова- ture specialists in the educational pro-
biy pedagogika ta’lim yo‘nalishi talaba- тельном процессе и направлена на cess and is aimed at solving the peda-
lari kasbiy-operativ tafakkurining peda- решение педагогико-психологиче- gogical and psychological problems of
gogik-psixologik vazifalarni yechishga ских задач профессионально-опе- professional and operative thinking of
yo‘naltirilgan. ративного мышления студентов students of the educational direction of
образовательного направления ме- medical pedagogy.
Kalit so‘zlar: tafakkur, kasb, opera- дицинской педагогики.
tiv, muloqot, bo‘lajak o‘qituvchi, rivojlan- Key words: thinking, profession,
ish, vazifa, vaziyat, yechim. Ключевые слова: мышление, operative, communication, future
профессия, оперативный, общение, teacher, development, task, situation,
будущий учитель, развитие, задача, solution.
ситуация, решение.
Talabalarning kasbiy tafakkurini shakllantirish zaruri- Amaliy tafakkur muammosi rus olimlari
yati bir qator obyektiv holatlar bilan bog‘liq. Zamonaviy F.N.Gonobolin, N.V.Kuzmina hamda B.M.Teplov tad-
ta’lim muassasasi, avvalo, talabalar o‘quv-biluv faoliya- qiqotlarida o‘z yechimini birmuncha topgan. Chunonchi,
ti samaradorligini ta’minlaydigan, shaxsning individu- B.M.Teplov fikricha, amaliy tafakkur yaxlit tafakkur
al-psixologik xususiyatlari, qobiliyat va iste’dodini rivoj mexanizmlari (analiz, sintez, taqqoslash, tizimlashti
lantiradigan mustaqil ijodiy tafakkur maktabi hisoblanadi. rish, abstraksiya va aniqlashtirish) birligi asosida namo
yon bo‘ladi hamda u tafakkur faoliyatining alohida shak-
Ko‘pgina olimlar (V.S.Ilina, N.V.Kuzmina, li hisoblanib, uning o‘ziga xosligi amaliy faoliyatda inson
Y.N.Kulyutkin, O.Roziqov, B.Adizov va boshqalar) fikri- tomonidan u yoki bu vazifalar yechimini topishga qara-
cha, zamonaviy oliy ta’limning salbiy tomonlaridan biri tiladi. “Inson intellekti va tafakkur mexanizmlari yagona,
unda ijodiy hamda kasbiy tafakkur o‘rniga verbal-man- ammo tafakkur shakllari turlicha, chunki u yoki bu holat-
tiqiy tafakkurni rivojlantirish ustuvor vazifa sifatida e’tirof da inson aqli tomonidan yechimini topishi kerak bo‘lgan
etiladi. O‘qituvchining kasbiy tafakkurini rivojlantirish vazifalar har xildir” [4: 224].
muammosi amaliy tafakkurni tadqiq etish doirasida
amalga oshiriladi. Amaliy aql – amaliy faoliyatning tarkibiy qismi sifa-
tida xususiy va aniq vazifalar maqsadini amalga oshi
Muammo bo‘yicha dastlabki tadqiqotlar rishga qaratiladi. Kasban yetuk amaliyotchi aqli ushbu
E.N.Torndayk, V.Keller, K.Byuler, K.Kofka, N.A.Ruger, vazifalarni doimiy ravishda izlaydi va yechimini topish-
M.Y.Basov, S.L.Rubinshteyn tomonidan amalga os- ga harakat qiladi. O‘z navbatida, o‘qituvchi ham doimiy
hirilgan ilmiy ishlarda o‘z aksini topgan. Ular kasbiy ravishda o‘z faoliyatida axborotni yig‘ish va qayta ish-
tafakkur namoyon bo‘lishini amaliy faoliyat nuqtayi lash, tahlil qilish, umumlashtirish kabi kasbiy vazifalarni
nazaridan o‘rgangan bo‘lsalar, S.L.Rubinshteyn birin- izlaydi va yechishga harakat qiladi.
chilardan bo‘lib kasbiy tafakkurning sinchkovlik asosida
kuzatuvchanlik, ma’lum muammoli vaziyatlarda o‘ziga Yechim natijasi – amalga oshirishga tayyor bo‘lgan
xos va yagona qaror qabul qila olish, qisqa vaqtda ta- harakat rejalari hisoblanadi. O‘qituvchi aqli doimiy ra
fakkur qilishdan amaliy faoliyatga o‘tish kabi o‘ziga xos vishda rejalashtirish bilan band bo‘ladi. Shu sababli re-
xususiyatlarini ajratib ko‘rsatgan. jalar oddiyligi, aniqligi bilan ajralib turishi, amalga oshirib
bo‘lmaydigan, keng ko‘lamli va uzoq muddatli bo‘lmasli-
O‘z navbatida, amaliy tafakkur muammosi tad- gi lozim. Ular tirik organizmga o‘xshab har daqiqada
qiqotchilar tomonidan yaqin vaqtlardan boshlab vaqti-vaqti bilan o‘zgaruvchan va yangilanuvchan, shu
o‘rganila boshlandi. G‘arb psixologiyasida amaliy sababli ishchanligi va hayotchanligini saqlab qolishi bi-
faoliyatga yo‘naltirilgan tafakkur elementar noijodiy hi lan ajralib turishi kerak.
soblanib, nazariy tafakkurga nisbatan ikkilamchi shakl
sifatida qarab kelingan. Shu nuqtayi nazardan tur- O‘qituvchi tafakkuri murakkab hamda tizimli bilimlar-
li kasblarda tafakkurning murakkab shakllari hamda ga asoslanadi va kasbiy nuqtayi nazardan bu bilimlar
ko‘rgazmali-faoliyatli komponentlari namoyon bo‘lishi tarkibiga quyidagilar kiradi:
mumkin emas, deb hisoblangan.
2020-yil 3-son 36 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Tadqiqotlar
– jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida ta’lim EMPATIK – adekvat persepsiya;
METODOLOGIK – bilish faoliyatidagi
muassasalari rivojlanishini belgilaydigan davlat ta’lim BASHORATLOVCHI
standartlarini bilish; muvaffaqiyatlarga erishishga
REFLEKSIV ko‘maklashish;
– barcha fanlarning metodologik asosini tashkil
etuvc hi nazariy konsepsiyalar mazmunini tushunish va BOSHQARUVCHI – qadriyatli yondashuv.
bilish;
– kasbiy faoliyatning
– ta’lim-tarbiya jarayonining nazariy asoslarini bilish; umumiy holati;
– ta’lim jarayoni
– ta’lim-tarbiya jarayonining metodologik hamda
pedagogik-psixologik asoslarini bilish; konsepsiyasining
shakllanganligi.
– tahsil oluvchilarning anatomik-fiziologik, yosh
hamda psixologik xususiyatlarini bilish; – maqsadni anglash;
– bashoratlash, loyihalash;
– ta’lim-tarbiya jarayonining mohiyati, mazmuni,
o‘quvchilar faoliyatini boshqarish shakllari, metodlari va – ta’lim jarayonini
usullarini bilish; modellashtirish.
– mutaxassislik fanini bilish; – maqsadni tushunish;
– faoliyatga motivatsiya;
– mutaxassislik fanini o‘qitish metodikasini bilish;
o‘zi va o‘quvchilar ish faoliyati natijalarini hisobga – tahlilga intilish;
olish va tahlil qilish metodikasi va metodlarini bilish; – o‘z-o‘zini tanqidiy
– ta’lim va tarbiya jarayoniga zamonaviy innovat- baholash;
siyalar, pedagogik hamda axborot texnologiyalarini – mukammallikka intilish.
qo‘llay olish.
– faoliyatning maqsadli
O‘qituvchi kasbiy faoliyatida operativ tafakkur alohi- yo‘nalganligi;
da ahamiyatga ega. Bunda amaliy masalalar, jumladan,
boshqarish masalalarini hal qilish natijasida qo‘yilgan – emotsional-irodaviy
masalaning hal qilinishini ta’minlaydigan, harakatlar holatning shakllanganligi;
(operatsiyalar)ning taxmin qilinayotgan jamlanmasining – masalalar tahlili uchun
subyektiv modeli shakllanadi.
ijobiy muhit yaratish;
Rus olimi V.N.Pushkin “Katta tizimlarda ope – ta’lim jarayonini
rativ tafakkur”, nemis tadqiqotchisi Ditrix Derner
“Muvaffaqiyatsizlik mantig‘i” asarlarida operativ tafak- boshqarish bo‘yicha
kurning inson faoliyatidagi ta’siri, uning amalga oshish ko‘nikmalar hosil bo‘lishi.
jarayoni, mexanimzlari to‘g‘risida fikr yuritib, turli vazi-
yatlarda uning namoyon bo‘lishini eksperimental tadqiq Shu o‘rinda pedagogik jarayonda yuzaga keladigan
etganlar. keskin vaziyatlarni bartaraf etish bo‘yicha vazifalarni
yechishga e’tibor qaratsak. Muammoli masalalar ijodiy
Haqiqatan ham o‘qituvchining mehnat faoliya- xarakterga ega bo‘ladi. Ularni yechish uchun standart
ti uni tez hamda samarali tashkil etish va amalga algoritm mavjud emas, balki operativ tafakkur zarur
oshirishga yuqori talablar qo‘yilishi bilan xarakterlanadi. bo‘ladi. O‘qituvchi mehnat faoliyatida shunday vazi-
O‘qituvchining operativ tafakkuri tizim boshqaruvchisi yatlar yuzaga kelishi mumkinki, birinchidan, pedagogik
sifatida rejalashtirish, tadbirlarni ishlab chiqish va bosh- jarayonda rejalashtirilgan va amaldagi holat o‘rtasida
qarish, pedagogik jarayonda yuzaga keladigan keskin nomuvofiqlik kelib chiqishi; ikkinchidan, o‘qituvchida bu
vaziyatlarni bartaraf etish bo‘yicha vazifalarni amalga nomuvofiqlikni bartaraf etish bo‘yicha aniq reja, tasav-
oshirish operatsiyalaridan iborat bo‘ladi. Bu operatsi- vur va faoliyat usulining yo‘qligi kuzatiladi. Bu vaziyatda
yalarni amalga oshirishda operativ tafakkur funksiyala- 2 xil variant yuzaga keladi: a) o‘qituvchida yechim usuli
rini amalga oshirish mexanizmi quyidagi jadvalda o‘z yo‘q, chunki bu vaziyatni u hozirgi kunga qadar shax-
aksini topgan: siy tajribasida uchratmagan va yo‘riqnomalarda yechim
to‘g‘risida axborot yo‘q; b) bunday vaziyat ilgari uchra-
TAFAKKUR MOHIYATI maganiga qaramasdan o‘qituvchi tasarrufida alohida
FUNKSIYALARI bartaraf etish usullari mavjud bo‘lib, ularning o‘zaro
uyg‘unlikda qo‘llanishi vazifani yechish imkonini beradi.
ANGLASH-BILISH – pedagogik-psixologik Shu sababdan ta’lim muassasalaridagi amaliy muam
kategoriyalar mohiyatini molar bilan ishlab chiqilgan nazariy ishlanmalar o‘rta-
anglash va tushunish; sidagi nomuvofiqliklarni bartaraf etish masalasi dolzarb
pedagogik muammo hisoblanadi. Bu esa, o‘z navbati-
– aql mahsuldorligi; da, pedagogik-psixologik vazifalarni yechishda bo‘lajak
– tafakkur operatsiyalari o‘qituvchilarning kasbiy-operativ tafakkurini rivojlanti
rishga e’tibor qaratilishi lozimligini keltirib chiqaradi.
shakllanganligi;
– ma’lumotlarni tez tahlil Tajriba-sinov ishlari ko‘rsatishicha, talabalarning
kasbiy-operativ tafakkuri xotira, diqqat, oliy nerv faoliya-
qilish;
– murakkab hamda qarama-
qarshi hodisalar mohiyatini
tushunish.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 37 2020-yil 3-son
Tadqiqotlar
ti, sensomotor reaksiyalar kabi psixik xususiyatlar bilan qiyinchilik darajalariga ega bo‘lgan vaziyatlarda kas-
chambarchas bog‘liq. Bu esa o‘rganilayotgan hodisa biy-operativ tafakkurni qo‘llagan holda adekvat, tez va
ning inson rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy-bio ratsional yechimlarni topish vazifasi qo‘yiladi.
logik xususiyatini isbotlaydi.
Xullas, kasbiy-operativ tafakkurni rivojlantirish
Bizning fikrimizcha, talabalarning kasbiy-operativ bo‘lajak o‘qituvchilarda har xil vaziyatlarda turli peda-
tafakkuri rivojlanishi bo‘lajak o‘qituvchilar shaxsi xu- gogik-psixologik vazifalarni yechish imkonini beradi,
susiyatlarini namoyon qiladigan 3 bosqichda amalga ular ongida shakllangan bilim, malaka va ko‘nikmalar-
oshadi. Birinchi bosqichda gumanitar, tabiiy-ilmiy ni tez vaqt ichida xotirada tiklab, samarali natijalarga
hamda maxsus fanlar blokidan tegishli bilim, malaka erishish mumkin bo‘ladi. Kasbiy-operativ tafakkurni
va ko‘nikmalar fondi shakllanadi. Ikkinchi bosqichda rivojlantirish orqali bo‘lajak o‘qituvchilarda real peda-
shakllangan bilimlar fondini nazorat qilish va undan gogik jarayonda yuz beradigan muammoli vaziyatlar,
foydalanish koeffitsiyenti ko‘tariladi. Ya’ni talabalar to- stress holatlarining oldini olish, vaqt tanqisligi hamda
monidan o‘zlashtirilgan bilimlar, malaka va ko‘nikmalar zamonaviy o‘quvchilarning intellektini rivojlantirish im-
pedagogik-psixologik vazifalarni yechish imkonini be- koniyati yaratiladi.
radi. Uchinchi bosqichda talabalar oldiga “maxsus”
Foydalanilgan adabiyotlar
1. B.Karimov, A.Qalandarov. Ong va ruhiyat falsafasi. – Buxoro: Durdona. 624-bet.
2. Мышление учителя: Личностные механизмы и понятийный аппарат / Под ред. Ю.Н.Кулюткина, Г.С.Сухобской. –
Москва: Педагогика, 1990. – C. 104.
3. Рубинштейн С.Л. Принципы детерминизма и психологическая теория мышления. – Москва: Наука, 1959. – C. 203.
4. Теплов Б.М. Практическое мышление / Б.М. Теплов. – Москва. // Психология мышления: хрестоматия / – Издание
2-е, переработанное и дополненное. – Москва: АСТ: Астрель, 2008. – С. 224.
5. E.G‘oziyev. Shaxs psixologiyasi va kasb tanlash. – Toshkent, 1987.
Jumanazar ESHONQULOV,
Samarqand davlat universiteti mustaqil tadqiqotchisi;
Ilhom ESHONQULOV,
filologiya fanlari nomzodi
MUHAMMADSIDDIQ HAYRAT BUXORIY
TAZKIRANAVISLAR NAZDIDA
(XIX–XX asrlardagi tazkiralar asosida)
Muhammadsiddiq Hayrat Buxoriy XIX oxiri va XX asr Manbalarda keltirilishicha, Muhammadsiddiq Hayrat
avvalidagi tojik adabiyotining taniqli vakili bo‘lib, uning bilan ko‘plab tazkiranavislar o‘rtasida uzviy ma’naviy
she’rlari o‘z davridagi tazkiranavislar tomonidan so‘z aloqalar mavjud bo‘lgan. Masalan, Sadriddin Ayniy shoir
san’atining oliy namunasi sifatida e’tirof etilgan. Hayratni eng yaqin do‘sti va mehribon shaxs sifatida
muhabbat bilan shunday xotirlaydi: “Men bilan Hayrat
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yozilgan barcha oramizdagi muloqot yaqin do‘st yanglig‘ nihoyatda issiq
tazkiralarda Muhammadsiddiq Hayratning shoirlik munosabatda davom etdi, u mendan o‘zim ijod qilgan
mahorati va shaxsiyati to‘g‘risida diqqatga sazovor she’rimni so‘radi. Men ham ibo qilmasdan, darhol unga
ma’lumotlar keltirilgan. Aytish joizki, bu davrgacha “Ayniy” taxallusi bilan ijod qilgan she’rimni ko‘rsatdim.
Buxoroda yettita tazkira yozilgan bo‘lib, ular Qori Men bu she’rni ijod qilganimdanoq, Sharifjon maxdum
Rahmatulla Vozeh, Mirsiddiqxon Hashmat, Afzal huzurida o‘qib, uning maqtoviga sazovor bo‘lgan edim,
maxdum Pirmastiy, Abdulloxo‘ja Abdiy, Hoji Ne’matullo, hatto u bu she’r meniki ekanligidan shubhalangan edi.
Sharifjon maxdum Sadri Ziyo, Sadriddin Ayniy qalamiga
mansub. Hayrat u she’rni o‘qib eshittirganimdan so‘ng,
musavvadani qo‘limdan olib, uni qaytadan uzun va
Muhammadsiddiq Hayratning eng yaqin do‘stlari – uzoq mulohaza bilan ichida mutolaa qilib, keyin menga
tojik adabiyotining mohir shoir va yozuvchilari Sadriddin baland ovoz bilan o‘qib, kamchiligini ko‘rsatib, (she’rni)
Ayniy va Mirzo Abdulvohid Munzim shoirning asarlari qayta ishlab chiqishimni maslahat berdi”. [1: 207–209]
va “Ash’ori muntaxab” (“Saylanma she’rlari”)ning kitob
holida nashr etilishiga munosib hissa qo‘shganlar.
2020-yil 3-son 38 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Kichik tadqiqot
Shu tariqa S.Ayniy “Namunayi adabiyoti tojik” asari- diiy did va xarakter asosida yondashilgan holda talqin
da Hayratning 1905-yilda 27 yoshida vafot etganini qilingan. Muallif o‘zining “Tazkirat ush-shuaro” asarida,
yozadi va shoir ijodidan 4 ta g‘azal (26 bayt atrofida), 1 avvalo, Muhammadsiddiq Hayratning tug‘ilgan joyi,
ta musaddas (15 bayt va 5 banddan iborat), 1 ta qasida uning adabiyotdagi o‘rni haqida mulohaza yuritib, unda
(24 bayt), 1 ta qit’a (4 bayt), tarkibbanddan 1 band (8 o‘zi va Hayrat o‘rtasidagi mushoiralar va ma’naviy mu-
bayt), 1 ta musaddas (6 bayt), 3 ta ruboiy (6 bayt), 6 nosabatlar to‘g‘risida ma’lumot yozib qoldirgan. [3] U
ta fardiyot (12 bayt) va bolalar she’riyatidan bir band (2 Hayrat ijodidan 1 ta qasida (33 bayt atrofida), 5 ta g‘azal
bayt) keltiradi. (34 bayt), 1 ta muxammas (25 misra atrofida), 1 ta qit’a
(2 bayt) va 2 ta fard (2 bayt)dan iborat she’riy namu-
Adib bu haqida: “Hayrat faqirning sabaqdoshlaridan nalar keltirgan.
edi, ammo iste’dod kamoloti hamda adabiyotga muhab-
bat bog‘lash bobida, bolalik davridan ustozlik marta- XIX oxiri hamda XX asr boshidagi tazkiranavislardan
basiga yetishgan edi... Sochilgan varaqlar yaqin orada Hoji Ne’matullo Muhtaram, Sadri Ziyo va Sadriddin
nashr qilinishi ko‘zda tutilmaganligi sababli, uning asar- Ayniy Hayratning shoirlik qobiliyati, she’riyatining o‘ziga
laridan ko‘proq namunalar saylandi”, – deb ta’kidlaydi. xosligi to‘g‘risida ilmiy ahamiyatga molik ma’lumotlar
[2: 182–189] keltirgan bo‘lsalar-da, biroq uning she’riy devoni
mavjudligi haqida yozishmagan. SadriddinAyniy o‘zining
Tazkiranavislardan biri Sharifjon maxdum Sadri Ziyo “Esdaliklar” asarida shoirning “Ash’ori muntaxab” asari
ham “Tazkori ash’or” asarida Muhammadsiddiq Hayrat mavjudligidan xabar bergan bo‘lsa ham, bu Hayratning
haqida aniq va muhim ma’lumotlar keltirgan. Uning mukammal she’riy devoni borligini anglatmaydi.
ta’kidlashicha, shoir Hayrat o‘z davrining “yetuk da-
rajadagi fikr egasi”, “yuqori badiiy tab” va “bilimdonlar “Ash’ori muntaxab”ning nisbatan to‘liq va ishonchli
maydonining yetuk kishisi” sifatida tanilgan. nusxasi bugungi kunda Tojikiston Respublikasi Fanlar
akademiyasining Sharq qo‘lyozmalari zaxirasi ro‘yxati-
Manbalarda yozilishicha, Muhammadsiddiq Hayrat da 1247-raqami bilan saqlangan bo‘lib, mazkur qo‘l
va Sharifjon maxdum Sadri Ziyo o‘rtalarida ma’naviy yozma Sadriddin Ayniy topshirig‘iga ko‘ra Mirzo Ab-
yaqinlik va mustahkam hamkorlik mavjud bo‘lgan. Sha dulvohid Munzim tomonidan kitob holida ko‘chirilgan.
rifjon maxdum Sadri Ziyo shoir Hayrat va Ustoz Ayniy Adabiyotshunos olim Rasulxon Hodizodaning ta’kidla
hamda Abdulvohid Munzimlar o‘rtasidagi do‘stlik va shicha, “Ushbu devon nihoyatda a’losifat bo‘lgan daftar
ma’naviy munosabatlar haqida xabar berib, shunday varaqlarida, nasta’liq yozuvida kitobat qilingan. She’rlar
yozgan: sarlavhalari qizil bo‘yoq, matnlari esa qora rangda yo-
zilgan bo‘lib, she’rlar matni har bir betda ikki qatorda
... Hamesha ba Aynivu Munzim ba ham joylashgan. Ba’zi betlarning hoshiyalarida Hayratning
Budandi ba shodivu bo ham ba ham. ilova tariqasidagi she’rlari qora va jo‘sha (qizil bo‘yoq)
Ba darsu ba she’ru ba digar hunar, rangida yozilgan”. [6: 34–35]
Shariku rafiqand bo hamdigar. [4]
Tazkiralarda keltirilgan ma’lumotlar nihoyatda bahsli
She’r mazmuni: U shodlig-u qayg‘ularda Ayniy va va munozarali bo‘lib, shoir devonining mavjudligini aniq
Munzim bilan doimiy tarzda birga bo‘lgan, ular dars-u, ko‘rsata olmaydi. Shu sababdan bu masala alohida
she’r-u hunar sohasida bir-birlari bilan hamjihat-u o‘rtoq ilmiy tadqiqotni taqozo etadi.
edilar.
Xulosa qilib aytganda, Hoji Ne’matullo Muhtaram
Sharifjon maxdum Sadri Ziyo shoir Hayrat ijodidan ning “Tazkirat ush-shuaro” asari, Sharifjon maxdum
2 ta qit’a (35 bayt atrofida), 1 ta tarjimayi hol xarakteri- Sadri Ziyoning “Tazkori ash’or” asari hamda Sadriddin
ga ega bo‘lgan qasida (33 bayt) hamda Sadriddin Ayniy Ayniyning “Namunai adabiyoti tojik” (“Tojik adabiyoti
tomonidan shoirning vafotiga bag‘ishlangan 1 ta tarixiy namunasi”) asarida keltirilgan ma’lumotlar adabiy-tari
qit’ani keltirgan bo‘lib, mazkur manba shoirning hayoti xiy va ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, Muhammad-
va ijodini o‘rganishda muhim ahamiyatga molik. siddiq Hayratning she’riyat dunyosidagi nufuzi hamda
yuqori darajadagi shoirlik mahoratidan darak beradi.
Hayrat Buxoriyning shaxsiyati va shoirlik iste’do-
di shu davrdagi boshqa tazkiranavislardan biri Hoji
Ne’matullo Muhtaram tomonidan yanada yangicha ba-
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ayniy Sadriddin. Yoddoshtho. Qismhoi 3–4. – Stalinobod: Nashriyoti davlatii Tojikiston, 1957.
2. Ayniy Sadriddin. Namunai adabiyoti tojik. Az xati forsi tahiya va tas’hehi Mubashshiri Akbarzod. – Dushanbe: Adib, 2010.
438-s.
3. Muhtaram, Hoji Ne’matullo. Tazkirat ush-shuaro. Bo tas’heh va muqaddimai Asg‘ari Jonfido. Zeri nazari Kamol Ayniy. –
Dushanbe: Donish, 1975. 399-s.
4. Sadri Ziyo, Sharifjon maxdum. Tazkori ash’or. Sharhi holi barxe az shoironi muosiri Tojikiston va namunahoe az ash’ori
onon. Bo tas’hehi Sahobiddini Siddiq. Bo ko‘shishi Muhammadjon Shakurii Buxoroiy. Chopi avval. – Tehron: Surush, 1380–
2001. 428-s.
5. Hayrat. Ash’ori muntaxab. – Dushanbe: Kombinati Poligrafii Davlati Soveti vazironi Respublikai Tojikiston oid ba matbuot,
1964.
6. Hodizoda Rasul. Adabiyoti tojik dar nimmai duvvumi asri XIX. – Dushanbe: Donish, 1968. 291-s.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 39 2020-yil 3-son
Kichik tadqiqot
Dilorom KAMALOVA,
Nazokat SAMINOVA,
Toshkent farmatsevtika instituti
Ijtimoiy fanlar kafedrasi o‘qituvchilari
BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA PEDAGOGIK MADANIYATNI
RIVOJLANTIRISHNING O‘ZIGA XOS USULLARI
Sharqda ustoz-shogirdlik an’analari chuqur rivojlan- O‘qituvchidan madaniyatli pedagog darajasiga eri
gan. Buyuk ajdodlarimiz tomonidan yozib qoldirilgan shishda quyidagi bir qancha vazifalarni bajarish ta’lab
manbalarda ustozlarga ehtirom haqida alohida o‘rin etiladi: o‘z bilimini to‘g‘ri yetkaza olish; o‘z bilimini
ajratilgan. Jumladan, Burhoniddin Marg‘inoniyning “Hi- shakllantirish va dunyoqarashini kengaytirish; intellek-
doya” asarida shunday hikoya keltirilgan: bir kuni Bu tual kuch va qobiliyatini rivojlantirish; ish-faoliyatida
xoroning olimlaridan biri ilm dargohida shogirdlariga his-tuyg‘ularini boshqara olish; bolalar sog‘lig‘ini mus-
dars berib o‘tirar ekan, dars asnosida goh-goh o‘rnidan tahkamlash, ularning jismoniy kuch va qobiliyatlarini
turib, so‘ng yana o‘tirardi. Bu hol bir necha bor qaytaril- rivojlantira olish.
gandan so‘ng, shogirdlari sababini so‘rashdi. U zot:
“Ustozimn ing kichik o‘g‘li bolalar bilan ko‘chada o‘ynab O‘qituvchining o‘z pedagogik “men”ini shakllantirish
yuribdi, gohida eshik oldiga kelyapti, har kelganida orqali quyidagi kasbiy sifatlarning rivojlanishi kuzatiladi:
ustozimga hurmat o‘laroq o‘rnimdan turyapman”, deb umumta’lim fanlarini atroflicha, o‘z fanini chuqur bilish;
javob bergan ekan. Mazkur hikoyadan ota-bobolarim- har bir ishga rasolik, mukammallik bilan yondashish;
izning ustozlarga mehri, hurmati, itoatkorligi, har bir doimiy ravishda pedagogik bilim va tushunchalarni
vazifani sidqidildan sabr ila bajarishi kabi axloqiy muno- o‘rganib, takomillashtirib borish; pedagoglik kasbini se-
sabatlarini ko‘rishimiz mumkin. vish; haqqoniylik, ziyraklik, e’tiborlilik kabi sifatlarga ega
bo‘lish.
Bugungi kunda ham, bizningcha, yosh-u tajribali pe
dagoglarga birdek zarur bo‘lgan pedagogik madaniyat- Pedagogik madaniyatni rivojlantirishda pedagogik
ni rivojlantirish ta’lim jarayonidagi ayrim munosabatlarni ziddiyatlarni oqilona bartaraf qilishning turli usullaridan
hal etuvchi muhim kasbiy vazifalardandir. Pedagogika foydalaniladi. O‘qituvchi kasbiy-pedagogik madaniyati
sohasida yangi tushunchalardan bo‘lgan pedagogik shakllanishi va rivojlanishida ziddiyatlarning uch guruhi-
madaniyat tushunchasi o‘qituvchi (tarbiyachi) shaxsiy ni ajratish mumkin: ijtimoiy-madaniy, umumpedagogik
sifatlarining o‘quv-tarbiyaviy jarayonda aks etishi bo‘lib, va shaxsiy-ijodiy. [1]
uning shaxsiy sifatlarida pedagogik madaniyatga xos,
ya’ni puxta egallangan bilim, pedagogik salohiyat, har Biz ajratgan ichki (shaxsiy-ijodiy) va tashqi (ijti-
bir ishga kreativ yondashish, samimiylik va, eng aso- moiy-madaniy va umumpedagogik) ziddiyatlar o‘zaro
siysi, yon-atrofdagilar fikrini tinglab, ularga hurmat bog‘langan bo‘lib, ular oliy ta’lim muassasasi o‘qituv
ko‘rsata olish kabi fazilatlar mavjud bo‘lsagina o‘zining chisining kasbiy-pedagogik madaniyati rivojlanishida
ijobiy natijasini ko‘rsatadi, aks holda bir qator oqsashlar, harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi. Ushbu ziddiyatlar-
ko‘ngilsiz holatlarga olib kelishi ehtimoldan xoli emas. ni bartaraf etish oliy ta’lim muassasasi kasbiy-peda-
gogik madaniyati o‘qituvchisi rivojlanish tendensiyala-
Oliy ta’lim muassasalarida pedagogik madaniyat- rini o‘rganishga imkon beradi. [2]
ni tarbiyalashning an’anaviy shakllari, asosan, bilim
o‘zlashtirishning reproduktiv usullariga qaratilgan Pedagogik madaniyatni o‘lchash muammosi uning
bo‘lib, bir paytning o‘zida shaxsiy pedagogik malakani shakllanganlik mezonlari va darajalari muammosi bilan
anglash va qayta ko‘rib chiqish, pedagogik yangiliklarni bog‘liq. Mezon bu – uning asosida baholash, mulohaza
yaratish, shaxsiy pedagogik tizimni rivojlantirish, peda- amalga oshiriladigan belgi. Pedagogik madaniyat me-
gogik faoliyatning individual uslubi va kasbiy “men”ga zonlari madaniyatni tizimli tushunish, uning tizimli va
yo‘naltiruvchi pedagogik madaniyatning individual, in- funksional komponentlarini ajratish, madaniyatni ijodiy
novatsion-refleksiv shakllarini ishlab chiqishga zarurat o‘zlashtirish jarayoni va natijasi sifatida tushunish peda
tug‘ilmoqda. Shunday qilib, o‘qituvchining kasbiy-peda gogik qadriyatlar, texnologiyalarni yaratishdan kelib
gogik madaniyatini takomillashtirish bu – pedagogik chiqqan holda aniqlanadi. Bo‘lajak pedagoglarda peda
faoliyat va muloqotning mavjud stereotiplaridan voz gogik madaniyatning shakllanganlik darajasi ko‘rsatki-
kechish va kasbiy o‘zini o‘zi namoyon etishning yangi chi quyidagi mezonlar orqali belgilanadi:
usullariga ega bo‘lish demakdir.
1) pedagogik faoliyatga nisbatan qadriyatli muno
sabat;
2) texnologik-pedagogik tayyorgarlik;
2020-yil 3-son 40 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Kichik tadqiqot
3) talaba shaxsining ijodiy faolligi, intellektual faollik; muvofiq. Bunda o‘qituvchilar, talabalar faoliyatini be
4) pedagogik fikrlashning rivojlanganligi; vosita va bilvosita psixologik-pedagogik kuzatish, ular
5) pedagogik takomillashishga intilish. ishtirokida pedagogik madaniyatni shakllantirishga qa-
Bo‘lajak pedagoglarda pedagogik madaniyat- ratilgan psixologik treninglar, davra suhbatlari, amaliy
ni shakllantirish texnologiyasi hamda mazkur tex- mashg‘ulotlar, anketa-so‘rovnomalari, testlar, keys top-
nologiya asosida maxsus “Zamonaviy pedagog” shiriqlar o‘tkazish ularning mustaqil hayotga madani-
psixologik-pedagogik dasturi ishlab chiqilib, unga bi- yatli shaxs sifatida munosabatda bo‘lishlari uchun
noan amaliy-metodik faoliyat tashkil etilishi maqsadga zamin yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Джураева Б.Р. Формирование педагогической культуры у будущих учителей в процессе профессиональной
подготовки при изучении дисциплин педагогического цикла: Автореф. дис... канд. пед. наук. – Тaшкент, 2002. – C. 22.
2. N.Azizxo’jayeva. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar
uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006. 160-bet.
Sayyora HALIMOVA,
O‘zbekiston jurnalistika va ommaviy
kommunikatsiyalar universiteti katta o‘qituvchisi,
filologiya fanlari nomzodi
“SADOYI TURKISTON” GAZETASIDA
MILLIY TIL VA IMLO MUAMMOLARI
Har bir tarixiy jarayon o‘zbek adabiy tiliga kuchli ta’sir lasidan bir jumla keltiraylik: “Ishta, bu so‘zlardan shoyad
etgan. Bu XX asrning boshlarida chop etilgan milliy bizim yuqorida yozgan “Maqsad va maslak”imizdan
matbuotimiz nashrlarida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. anglashilg‘on bo‘lsa kerak”1.
Jumladan, istiqlol fidoyilarining chinakam so‘z minbari-
ga aylangan “Sadoyi Turkiston” gazetasi chop etilgan Rauf Muzaffarzodaning “Turkistonda tijorat va ziroat”
1914–1915-yillarda Turkistonning ijtimoiy hayotida bir maqolasidagi: “Chet mamlakatlaridan meva olishqa eh-
qator o‘zgarishlar yuz berdi, savdo va sanoat, temiryo‘l, tiyoj qolmayajaq va millionlarcha pullar o‘z kissamizg‘a
pochta-telegraf tashkil topdi, matbuot, nashriyot ishlari, kirajakdur”2 jumlalari o‘sha davr tili va uslubini yaqqol
teatr truppalari taraqqiy etdi. Bu jarayon tabiiyki, o‘zbek ko‘rsatadi.
adabiy tilining yangi so‘z va iboralar bilan boyishiga
olib keldi. Shu bilan birga ruscha, tatarcha, turkcha, Gazetada g‘arbiy turk tili shakli “o‘l” bilan o‘zbekcha
ozarbayjoncha til unsurlari mahalliy matbuot tiliga kirib “bo‘l” fe’li parallel ishlatilgan. Abdulla Avloniyning “O‘z
bordi. “Sadoyi Turkiston”ning butun faoliyati davomida maishatimizdan” she’rida fikrimiz isbotini ko‘ramiz:
80 dan ortiq ruscha so‘zlar ishlatilgan. Jumladan, polit-
siya, ko‘piya, zagranitsya, zakun, ukaz, siezd, nolug, Gar faqir o‘lsa, ochligidan kim,
otsinka, uchitel va hakozo. Bo‘lmag‘ay boyni zarra parvosi,
To‘y qilib osh berur g‘aniylarga,
Turkistonda matbuot, teatr tashkil qilish, yangi usul Kambag‘al kirsa, hayda-haydosi.3
maktablari ochishda tatarlarning bevosita ishtiroki o‘sha Gazetada o‘g‘iz tiliga xos so‘zlar, grammatik shakl-
davr adabiy tiliga ham kuchli ta’sir qilgan. “Sadoyi Tur lar ham ko‘p uchraydi. Masalan, cho‘juq (bola):
kiston” gazetasining eng faol muharrirlaridan biri Rauf Yotma emdi, millatim, ko‘ngil taraqqiyga qadam,
Muzaffarzoda tatar millatiga mansub bo‘lgan. Uning Bil, g‘animatdur nafas, o‘tkazmagil damni bu dam.
maqolalarida o‘z ona tilining unsurlari ko‘p uchraydi. Ey, cho‘juqlar, ilm o‘qung bizlarni qilmay muttaham.
Hatto gazetada bosilgan maqolalarning sarlavhalarida Bir muammodur tiriklik, o‘z yukingdan urma dam.
ham buni aniq ko‘rish mumkin. Masalan, “Hozirgi mad
rasalarimizda o‘quv” (20-son), “Bizda o‘quv va o‘qituv” Tavallo Toshkandiy 4
(8-son), “Milliy tashbishlar” (7-son), “To‘y” masalasina” Yana bir e’tiborli jihati, “Sadoyi Turkiston” gazetasi-
(6-son) va boshqalar. Shu o‘rinda gazetaning bosh mu- da neologizmlar – yangi so‘zlar ham uchraydi. Masalan,
harriri Ubaydulla Asadullaxo‘jayevning (gazeta Ubay- jadalgoh so‘zi dunyo ma’nosida ishlatilgan (2-son).
dulla Xo‘jayev deb bergan) “Maqsad va maslak” maqo- Sanoatxona – korxona ma’nosida kelgan (3-son).
“Sadoyi Turkiston” gazetasida har bir yangi so‘zning
o‘quvchiga tushunarli bo‘lishi uchun harakat qilingan.
Shu bois boshqa tillardan kirgan so‘zlarga izoh berib
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 41 2020-yil 3-son
Kichik tadqiqot
o‘tilgan. Jumladan, novometodniy – usuli jadida shak olish uchun yozilayotgan asarlar, chop etilayotgan mat-
lida, amala – ishchi shaklida izohlangan (3-son). O‘zbek buot nashrlari sodda va tushunarli bo‘lishi lozim degan
so‘zlarining ruscha muqobillari yonma-yon keltirilgan. talabni qo‘yadi. Ikki qismdan iborat maqolaning davomi
Anglashiladiki, gazeta o‘zbek tili taraqqiyotida yuz be- gazeta yopilgani sababli e’lon qilinmay qolgan. Gazeta
rayotgan o‘zgarishlardan o‘quvchilarini doimo xabardor xodimlarining ona tili muammolari yuzasidan chiqishla
etib borgan. “Xalq o‘z foydasin anglab milliy maktab va ridan keyin Turkistonning ko‘pgina shaharlaridan tahriri-
madrasalar ochsa, Ovrupo dorulfununlariga bolalarin yatga ushbu masalaga munosabat bildirilgan maktublar
yuborsalar, duxtur, advokat, muharrir va hunarmand, kelgan. Jumladan, Muharram Namangoniy qalami-
savdogar va muhandis (injener)lar chiqsa, bularning ga mansub “Til masalasi”8 sarlavhali maktubda “lison
har biri o‘z vazifasida turub ishlarini tartib ila yurguzsal- masalasi hayot va mamot masalasi” deb ta’riflanadi.
ar va xalqimizning foydasini kuzatsalar, na qadar oliy va Maktub muallifining fikricha, turkiy qavmlar tushunadi-
na qadar go‘zal bo‘lur edi”5. gan o‘rta (umumiy) bir tilning bo‘lishi foydalidir. Shun
dagina ular bir-birlarining matbuoti va adabiyotidan be-
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, “Sadoyi Turkiston”- malol bahramand bo‘ladi. Taraqqiy etgan mamlakatlar
da mumtoz adabiyotimiz tiliga xos so‘z va birikmalar matbuoti, adabiyoti bir tilda chop etilishi millat uchun
bilan birga oddiy so‘zlashuvga xos so‘z va birikmalar zarur ekanligini ta’kidlaydi. “O‘rta shevada, butun mil-
ham uchraydi: lat ifrodi tushunarlik qilub, lisoni milliyamizga bir “qoida”
yozmoqingizni butun millat ifrodi tarafidan o‘tinaman”.
Yetubdur vaqt biza xatlar yozishmoq,
Yetar bizga bu kun yo‘ldin ozishmoq. “Rus lisonining ahamiyati” deb nomlangan maqola-
Jaridaga maqolalar yozingiz, da milliy til va rus lisonining ahamiyati jamiyatning mav-
Kerakdur bir-birimizni tonishmoq. jud ehtiyojlaridan kelib chiqib belgilangan. Hukumat
ishlariga aralashish, umumaloqada qiynalmaslik uchun
Tavallo6 mahalliy aholining rus tilini bilishi foydadan xoli emas.
“Sadoyi Turkiston” gazetasi milliy til va imlo masala- Savdogarlar ish usullarida doimo tarjimonlarga muhtoj,
siga jiddiy e’tibor qaratdi. Gazetaning 1914-yil 28-may barcha mahkamalarda tarjimon orqali musulmonlar o‘z
sonida Abdulla Avloniyning “Hifzi lison” sarlavhali katta maqsadlarini hukumatga tushuntiradilar. Davlat duma-
maqolasi bosiladi. “Hifzi lison deb – deydi muallif, – har siga saylangan vakillar o‘z ehtiyojlarini rus tilida tushun-
bir millat o‘z ona til va adabiyotining saqlamagini ayti- tira olmaganlari uchun “hukumat turkistonlilarni saylov
lur. Har bir millatning dunyoda borlig‘in ko‘rsatadurg‘on huquqidan mahrum qildi”. Demak, turkistonlilar uchun
oyinayi, hayoti til va adabiyotidur”. Bu mulohazalarda rus tilini bilish boshqa millat bilan aloqada qiynalmaslik
mustamlaka qilingan millatning yeri, boyligigina emas, uchun ham zarur. “Buning chorasi, – deb ta’kidlaydi mu-
tili ham tortib olinayotgani o‘ziga xos ifodasini topgan. allif, – bolalarini o‘z maktablarida milliy va diniy tarbiya
Tarixning bu og‘ir qismati “Sadoyi Turkiston” tevaragiga berganlari so‘ngida ularni rus maktablariga, gimnaziya
yig‘ilgan millat fidoyilarini alam va iztirobga soladi. Hu- va tijorat maktablariga berub o‘qutmak va shul soyasida
kumatga yozma va og‘zaki arz faqat davlat tili – rus tili- millatga foydali ziyoli yetushdirmak lozimdur”.
da qabul qilinardi. “Durust, bizlarg‘a hukumatimiz o‘lan
rus lisonini bilmak hayot va saodatimiz uchun osh va Xulosa qilib aytganda, “Sadoyi Turkiston” gazetasi
non kabi keraklik narsadur. Lekin o‘z yerinda ishlatmak “Milliy tilni asrash – millatni asrash demakdir” degan
va so‘zlamak lozimdur. Yevropo qalpog‘ini kiyub kulku yuksak g‘oyani o‘rtaga tashladi. O‘zbek adabiy tili eng
bo‘lmak zo‘r ayb va uyatdur”, – deydi Avloniy. murakkab tarixiy jarayonda ham til va imlo sofligi uchun
Gazeta til va imlo masalalariga doimo rivojlanish- kurashdi. Keltirilgan manbalarga tayangan holda shun-
dagi, taraqqiyotdagi hodisa deb qaraydi. Bu jarayon- day xulosa qilish mumkin:
da ijobiy hodisalar bo‘lganidek, salbiy voqealarning
uchrashi ham tabiiy. “Til va imlosi isloh etilgan millatning 1. “Sadoyi Turkiston” gazetasi o‘zbek adabiy tili
matbuoti, adabiyoti asrlarcha aralashub kelgan kirlari-la taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shdi.
qoralong‘on holda bo‘lur”7, – deydi Rauf Muzaffarzoda
“Til va imlo masalasi” sarlavhali maqolasida. Buni to‘g‘ri 2. U tilining sodda va ravonligi bilan o‘z davri nashr-
anglagan gazeta ziyolilarni sof adabiy tilda yozishga lari orasida alohida ajralib turdi.
chaqiradi. “Bu ishni qachon bo‘lsa ham avom qilub ber-
mas”, deydi. Gazeta faoliyat ko‘rsatgan paytlari turkiy 3. Gazeta mustabidlik asoratiga tushgan mahalliy
tilga e’tibor yetarli darajada emas edi. Ko‘pgina turkiy xalqning milliy adabiy tilini saqlab qolishga harakat qildi.
so‘zlar o‘rniga ajnabiy so‘zlar qo‘llanilardi. “So‘zlagan-
da, yozganda ajnabiy so‘zlarni aralashtirish – bu jaho- 4. “Sadoyi Turkiston” matbuot – millatning tili, umum-
latdur”, – deb yozadi muallif. U xalq ruhiyatini uyg‘otib darsxonasi degan qat’iy xulosaga keldi.
5. U matbuot nafaqat xabar beruvchi vosita, balki
milliy til va imlo masalasida bosh islohotchi, degan ilg‘or
g‘oyani ilgari surdi.
1“Sadoyi Turkiston” gazetasi. 1914-yil 4-aprel. 42 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
2O‘sha manba. 1914-yil 13-iyun.
3O‘sha manba. 1914-yil 20-iyun.
4O‘sha manba. 1914-yil 11-may.
5O‘sha manba. 1914-yil 24-oktabr.
6O‘sha manba. 1914-yil 4-iyul.
7O‘sha manba. 1915-yil 23-fevral.
8O‘sha manba. 1915-yil 20-mart.
2020-yil 3-son
Kichik tadqiqot
Аziza RAХМАNOVA,
O‘zbekiston Milliy universiteti
ingliz tili o‘qituvchisi
PARALLEL MATNLAR KORPUSINING MILLIY TIL XUSUSIYATLARINI
YORITISHDAGI AHAMIYATI
Kompyuter lingvistikasi taraqqiyotini ta’minlovchi terminlar, argo va jargonlar, nutq uslubi xususiyatlarini
asosiy lingvistik omil elektron matnlar korpusi yoki pa ham ajratib olish imkonini beradi. Korpuslar lug‘at fon-
rallel matnlar korpuslaridir. “Korpus so‘z, so‘z birikmasi, dini aks ettiruvchi manba bo‘lishi bilan bir qatorda nutq
grammatik shakllarni, so‘z ma’nosini muayyan qidiruv jarayonigacha bo‘lgan leksik birliklar, leksemalar, gram-
tizimi orqali topishni anglatuvchi elektron ko‘rinishdagi matik shakllar, grammatik vositalar haqida ham axborot
matnlar jamlanmasidir”. [1] beradi.
Kompyuter lingvistikasida “korpus” tushuncha- “Korpusning boshqa vazifasi leksika, grammatika,
si “matnlar korpusi” termini keng qo‘llaniladi. “Matnlar aksentologiya, til tarixi sohalarining barcha imkoniyat-
korpusi – elektron holda saqlanadigan ma’lum til bir- larini namoyon qilishdir. Avvallari mutaxassislar matn-
liklari bo‘lib, ular tilshunoslar uchun turli muammolarni ni qarab chiqib, undan zarur misollarni qo‘lda ko‘chirib
hal etish maqsadida va turli yo‘nalishdagi tadqiqotlar yozar edi: bu faoliyat ko‘p mehnatni talab qilar va katta
uchun zaruratga qarab turli shakllarda tuziladi. Bular hajmdagi materialni ishlashga imkon bermas edi. Endi
fonema, grafema, morfemalardan tortib undan katta- esa o‘rganilayotgan material hajmi va axborot qidirish
roq birliklar – leksema, gap va matnlar (badiiy yoki ilmiy tezligi cheklanmaydi, bu esa olim yoki o‘qituvchining har
asar, gazeta va jurnal matnlari)dan tashkil topishi mum- xil tipdagi matnlar ko‘lami bilan ishlashiga imkon bera-
kin. Ularning qay tarzda saqlanishiga qarab, maxsus di. Korpus foydalanuvchilari cheklanmagan. Muayyan
dasturlar yordamida har bir kerakli so‘z yoki so‘z birik- davr yoki yozuvchi uslubi haqidagi ishonchli statistik
masining misollari, imlo bo‘yicha variantlari, sinonimik ma’lumotlar adabiyotshunоslarni, tarixchi va boshqa
qatorlari topilishi mumkin. Matnlar korpusiga oid ilmiy gumanitar soha vakillarini qiziqtiradi”. [1]
tadqiqotlar salmog‘ining ko‘payishi natijasida tilshunos-
likda korpus lingvistikasi yo‘nalishi shakllandi”. [2] Korpusning bir necha jihatlari mavjud bo‘lib, ularning
xususiyati ma’lum bir tilning muammolarini to‘liq qam
Tadqiqotlarda korpus kompyuter lingvistikasidan alo- rab oladi.
hida yo‘nalish sifatida qaralmoqda. Biz korpus, korpus
yaratish muammolarining maqsadi, vazifalarini nazarda Milliy korpus shu millat tilida yaratilgan korpuslar
tutib, uni kompyuter lingvistikasi yo‘nalishi sifatida talqin ning barcha turini o‘zida jamlaydi. Natijada muayyan til-
qiluvchi qarashlarni quvvatlaymiz. Kompyuter lingvisti- da shu tilning barcha imkoniyatlarini o‘zida aks ettirgan
kasi tabiiy tilni qayta ishlash, til masalalarini kompyuter ma’lumotlar bazasi shakllanadi. Milliy korpusni shakl-
tizimi orqali hal qilish, til o‘rgatish, matnni tahrir qilish, lantiruvchi har bir korpus o‘zining xususiyatlariga ko‘ra
tarjima qilish muammolari bilan shug‘ullanar ekan, ahamiyatlidir.
korpuslar ham bevosita til birliklari, til boyligini aks et-
tiradigan katta hajmdagi butunlik, lingvistik tadqiqotlar Korpus lingvistikasida parallel matnlar korpusi ham
uchun ma’lumotlar bazasi hisoblanadi. Shu bois kor- muhim ahamiyat kasb etadi. Parallel matnlar korpusi
pusni kompyuter lingvistikasi yo‘nalishi sifatida, korpus badiiy asar, qo‘llanma, ommaviy axborot vositalari, turli
lingvistikasini esa korpus turlari, korpus yaratish tamo xil hujjatlarning ikki yoki undan ko‘p tillardagi elektron
yillari, kompyuter usullari, muammolari bilan shug‘ul- ko‘rinishlaridir. Parallel korpuslar yordamida bir so‘z,
lanuvchi alohida soha sifatida talqin qilish o‘rinli bo‘ladi. jumla, xatboshi, supersintaktik butunliklarning turli til-
lardagi variantlarini bilish mumkin. Parallel korpuslar
Korpuslarning bir qator turlari bor: bir muallif korpusi, madaniyatlararo muloqot keng yoyilgan hozirgi davr
bir kitob korpusi, milliy korpus. Milliy korpus til taraqqi- uchun muhim voqelik hisoblanadi. Parallel korpuslar
yotining ma’lum bir davridagi janrlar, uslublar, hududiy orqali turli til muhitidagi, madaniyatlardagi universali-
va sotsial variantlar – barcha jihatlarni qamragan hol- yalar hamda tillarning o‘ziga xos mental xususiyatlari,
da namoyon etishdir. Rus tilining milliy korpusi Internet realiya va lakunar birliklarni ham aniqlash mumkin
tizimida 2003-yildan beri amal qilib kelmoqda va hozirgi bo‘ladi. Parallel matnlar korpusi avtomatik tarjima rivoji
vaqtda 140 million so‘z qo‘llanishiga ega bo‘lgan har xil uchun ham xizmat qiladi, kompyuter leksikografiyasi-
ruscha matnlarni o‘z ichiga olgan. Istiqbolda rus tilining ning taraqqiyotini ta’minlaydi. Parallel matnlar korpusi
milliy korpusi 200 million so‘z qo‘llanishini o‘z ichiga ol- yordamida maxsus dasturlar ishlab chiqiladi va turli xil
gan matnlardan iborat bo‘lishi ko‘zda tutilgan. [1] ixtisoslik lug‘atlari tuzish imkoniyati yuzaga keladi.
Korpuslar adabiy til va jonli muloqot nutqining aso- Badiiy asar bo‘yicha parallel matnlar korpusi, avva-
siy jihatlarini qamrab olar ekan, so‘zlarning tarixiyligiga lo, ikki yoki bir necha tillar grammatikasidagi o‘xshash
ko‘ra turlari: arxaizm, istorizm, neologizm; so‘zlarning va farqli jihatlarni tahlil qilish imkonini beradi. Parallel
qo‘llanish doirasiga ko‘ra ko‘rinishlari: dialektal so‘zlar, matnlar korpusi har ikki tildagi badiiy uslub xususiyat-
larini qiyoslashda ahamiyatlidir. Badiiy uslubda tasvir
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 43 2020-yil 3-son
Kichik tadqiqot
vositalari, ko‘chimlar, obrazli ifodalar har bir til an’anasi- shakllantirishda to‘g‘ridan to‘g‘ri mashina tarjimasidan
ga mos ravishda aks etadi. Masalan, “mushk” (qora foydalanilsa, semantikani to‘g‘ri yoritishda muammolar
rangli xushbo‘y modda)ning qoshga, sochga, “lola”, kelib chiqadi. Frazemalar tarjimasida, albatta, mutaxas-
“yoqut”ning labga, egik qomatning “yoy” yoki “kamon”- sis nazorati kerak bo‘ladi.
ga nisbat berilishi, tuya, karvon, rabot, ot, it kabilar
ning badiiy timsollar sifatida ishlatilishi o‘zbek mumtoz Qo‘llanma, o‘quv adabiyotlari matni bo‘yicha tuzilgan
matnlariga xos tasvir uslubini namoyon etadi. Muallif korpuslar ilmiy uslub xususiyatlarini yoritish, muayyan
nutqida tillarning grammatik xususiyatlari o‘z ifodasini soha bo‘yicha nazariy ma’lumot berishga mo‘ljallangan.
topsa, qahramonlar nutqida adabiy til va sheva so‘zla- Ommaviy axborot vositalari doirasida tuzilgan parallel
rining uyg‘un ravishda qo‘llanilishi obrazli tasvir maho- matnlar korpusi ommaviy nashrlarning turi, mazmu-
ratini yoritishga xizmat qiladi. Badiiy matnlar asosidagi ni haqida to‘liq ma’lumot beradi; matbuot nashrlarida
korpus muayyan tillarga xos birliklar – realiya birliklarni yoritilayotgan masalalar mazmunini o‘zlashtirishga yor-
ham o‘z ichiga oladi. dam beradi. Parallel matnlar korpusiga televideniye va
radiomatnlarning og‘zaki varianti (audiomatnlar)ni joy-
Parallel matnlar korpusi realiya birliklar tarjimasida- lashtirish ma’lumotlar bazasining illustrativligini oshiradi.
gi tamoyillarni ham aniqlashga imkon beradi. Realiya
birliklarning kalkalash, semantik kalkalash, ekvivalent Rasmiy ish yuritish hujjatlariga oid parallel matn-
so‘zni tanlash kabi usullardagi tarjimasi borasida ma’lu- lar turli tillardagi rasmiy ish yuritish uslubi, me’yoriy-
motlar olish mumkin bo‘ladi. Badiiy asarlar asosida- huquqiy hujjatlar qolipini aniqlashga yordam beradi.
gi parallel matnlar korpusida frazemalar bilan bog‘liq
muammolar bo‘lishi aniq. O‘zbek tilidagi frazemalar ikki Parallel matnlar korpusidan til ta’limi, til o‘qitish
yoki undan ortiq so‘zdan tuzilib, shu so‘zlar semantika- tizimida lingvistik ma’lumotlar bazasi sifatida foydala-
si asosida yangi ko‘chma lug‘aviy ma’noni shakllanti nish mumkin. Badiiy asarlar mazmunini o‘zlashtirish,
rishga xizmat qiladi. Shu bois parallel matnlar korpusini konseptual tahlil qilish, matn lingvistikasi asoslari, tur-
li tillarga xos matn xususiyatlarini o‘rganishda parallel
matnlar korpusining ahamiyati katta.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. http://ruscorpora.ru; http://ruscorpora.ru.
2. Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику. – Москва: Эдиториал УРСС, 2001. – С. 61.
Visola TASHPULATOVA,
O‘zbekiston Milliy universiteti katta o‘qituvchisi
BADIIY ASARLARDA ANTROPONIMLAR TARJIMASI
Tilshunoslikda antroponim tushunchasi turlicha talqin etadi va turdosh so‘zlardan farqli o‘laroq, ulardan
qilinadi. Antroponim bu – shaxsga berilgan shaxsiy ism universal foydalanishga moyillik kuzatiladi. Odamning
(turdosh ot), uning otasining ismi (patronim), oilasining ismi har qanday tilda bir xil talaffuzga ega va to‘siqqa
ismi (familiya), uning ijtimoiy holatidan kelib chiqqan uchramaydi, shuning uchun ism va nomlar tarjima
taxallusi yoki laqabi, uni muayyan bir guruhdan ajratib jarayonida alohida yondashuvni talab etmaydi, degan
olish uchun ishlatiladigan rasmiy hamda norasmiy tushuncha mutlaqo noto‘g‘ri. Dastlabki lisoniy muhitda
nomlanishidir. Har bir millat barcha davrlarda o‘zining antroponimlar murakkab semantik tuzilish, shakl va
antroponimikoni, ya’ni shaxsiy ismlar reyestriga ega etimologiyaning o‘ziga xos xususiyatlariga, so‘zlarni
bo‘lgan. Antroponimlar majmuasi antroponimiya deb shakllantirish va o‘zgartirish qobiliyatiga, tilning boshqa
ataladi. Aynan bu shaxslarni individuallashtirib, bir- birliklar va toifalari bilan ko‘p sonli munosabatlarga
biridan ajratib olishga yordam beradi. Ammo ismlar ega. Ismlarni boshqa tilga tarjima qilish jarayonida bu
reyestri cheklangan bo‘lib, ular takrorlanib keladi, bu xususiyatlarning aksariyati yo‘qoladi.1
esa ismga qo‘shimcha ism qo‘shishni taqozo etadi.
Atoqli otlarni o‘rganishga bo‘lgan alohida qiziqish
Tarjimonlar xorijiy adabiyotlarni tarjima qilish bizni Joan Rouling asarlari tarjimasi bilan yaqindan
jarayonida, ko‘pincha, antroponimlarda muammoga tanishishga undadi. Atoqli otlarga boy Rouling asarlari
duch keladilar. Asar qahramoni ismi yoki familiyasida tarjimasida tarjimonlarning atoqli otlarni tarjima qilish
yashiringan ma’no, mazmun original tilga maksimal borasidagi qarashlari xilma-xil. Bu ushbu toifadagi
darajada yaqin hamda jarangdor talaffuzga ega bo‘lishi antroponimlarni tarjima qilishning ko‘p jihatlari hali ham
kerak. to‘liq o‘rganilmaganligi, tarjima jarayonida ularning asl
ma’nosi o‘zgarib ketishi va, shubhasiz, tarjima sifatiga
Antroponimlar muloqot va odamlar o‘rtasidagi o‘z ta’sirini ko‘rsatishi bilan bog‘liq.
o‘zaro hamfikrlikni anglashda muhim ahamiyat kasb
2020-yil 3-son 44 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Kichik tadqiqot
S.I.Zinin, O.I.Fonyakova, A.V.Fedorov kabi ko‘plab an’anaviy ismlar+familiyalar konstruksiyalari ustunlik
olimlar tomonidan atoqli otlar tarjimasi masalasi qiladi (Bill Weasly / Bill Weasly, Persi Weasly / Pery
atroflicha o‘rganib chiqilgan bo‘lsa-da, badiiy asarlardagi Weasley);
shaxsiy ismlar va realiyalarni turli tillarga tarjima qilish
borasidagi muammolar hanuzgacha o‘z yechimini to‘liq 3) ism+taxallus uch hadli model (SIR NICHOLAS
topmasdan qolmoqda.2 DE MIMSY-PORPINGTON/ser Nikolas de Mimsi-
Porpington/janob Nikolas de Myumzi-Porpington/
Tabiiyki, har bir yozuvchi ism tanlashda ekspressiv ser Nikolas de Mimsi-Porpinon), Nearly Headless
ohangni ifodalovchi fonemika, morfemikaga e’tibor Nick (Deyarli Boshsiz Nik). Qahramonga taxallus
qaratadi. Badiiy adabiyotda mohirlik bilan tanlangan ism muvaffaqiyatsiz qatl ijrosi natijasida berilgan.3
nafaqat asar qahramoni, balki u asardagi voqelikning
yorqin ifodalangan mazmuni, yashiringan muhit, milliy, Yuqorida aytib o‘tilganidek, Rouling asarlari
mahalliy va ijtimoiy xususiyat, tarixiy davrni ifodalab qahramonlarining ismlarida, asosan, ularning kasbi,
kelishi mumkin. Matndagi atoqli otlarning funksiyasi faoliyati, ijtimoiy mavqeyi va ularning xarakteri aks etgan.
o‘ziga xos xususiyatlarga ega, shuning uchun ism va Masalan: Argus Filch/Argus Filch – Xogvarts qo‘riqchisi.
nomlar badiiy asar shakllarining ajralmas elementi, Dadli Dursli/Dadli Dursli – “dud”, ya’ni “a boring person”
yozuvchi uslubining tarkibiy qismi, badiiy tasvirni zerikarli odam degan ma’noni anglatadi; Drako Malfoy/
yaratuvchi vositalardan biri sanaladi. Ular fonida Drako Malfoy (fransuz tilida “Mal foi” = yomon niyat,
g‘ayrioddiy tovush jarangi, yashirin, ko‘chma va aniq ya’ni yomon imon degani; The Sorting Hat/Tartiblash
ifodalangan ma’no yetkazilishi namoyon bo‘ladi. Atoqli shlapasi, shlapa boshga kiyilgan paytda insonning
otlar uslub jihatidan to‘g‘ri va aniq bo‘lishi, o‘zida fikri, idrokini o‘qiy oladi va shu bilan Hogwart/Xogvars,
madaniy uyg‘unlikni ifoda etishi, ba’zan o‘ziga xos Xogvarts fakultetlariga mos keluvchi talabalarni ajratib
maxsus ma’noni ham anglatishi talab etiladi. beradi. Bu yerda “sorting” so‘zi shlapaning maqsadini
anglatadi: “to sort” fe’li “ajratish”, “tarqatish” ma’nolarini
Roulingning Garri Potter seriyasidagi asarlari bildiradi.4
personajlar turli nomlar bilan, ba’zan ismlari bir nechta
variantda keltirilgan. Masalan: Xullas, Rouling asarlari janr xususiyatlari, muallif
uslubining o‘ziga xosligi va antroponimlarning qiyosiy
1.Voldemort (Volan-de-Mort/Voldemort). tahlili nafaqat tarjima usullari nuqtayi nazaridan, balki
2. You-Know-Who (Siz-Bilasiz-Kim) forenizatsiya asosida tarjima tadqiqotlarining global
Asarda so‘z birikmalari kategoriyalarini ham ko‘rish strategiyasini ishlab chiqish, ona tilining lingvistik
mumkin: nomlari, chet tilning lingvistik va madaniy me’yorlari
1) bir hadli so‘z birliklari (Nott/Not, Moon/Mun); yaqinlashish usuli nuqtayi nazaridan ham ko‘rib
2) familiya, ism va taxallus tuzilmalari bilan chiqilishi zarurligi to‘g‘risida xulosa chiqarish imkonini
ifodalangan ikki hadli model mavjud bo‘lib, ular orasida beradi.
1Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений: Оценка. Событие. Факт. – Москва, 1988. – С. 72.
2Влахов С.Н., Флорин С.В. Непереводимое в переводе. – Москва, 1986. – С. 42.
r and the Philosopher’s Stone. – London: Bloomsbury, 2001. – P. 46.
3Rowling J.K. Harry Potte
4Галинская И.Л. Добро и зло в романах Джоан Роулинг о Гарри Поттере // Исторические и литературные источники
романов о Гарри Поттере, 2011. – С. 54.
Dildora TASHMUXAMEDOVA,
Toshkent davlat sharqshunoslik instituti 3-bosqich talabasi
XITOY TILIDA UNDOV SO‘ZLARNING TURKUMLANISHI
Har bir tilda insonning gapga munosabatini bildiruvchi So‘zni turkumlarga ajratib o‘rganish ularning xususiyatla-
tovushlarning yozuvdagi aksi borki, ular o‘zbek tilida undov rini yaxshi anglash, vazifalarini aniq belgilab berishda muhim
so‘zlar deb ataladi. Undov so‘zlar insonning turli kayfiyat, ahamiyat kasb etadi. Li Jinxi o‘zining 新著国语文法 “xīnzhe
vaziyat va holatga munosabatini aks ettiradi. Til o‘rganishda guóyǔ wénfǎ” asarida so‘z turkumlarini ma’lum bir so‘zning
grammatika eng muhim vositalardan biri hisoblanadi, lekin tabiatini ko‘rsatib beruvchi sinf sifatida tavsiflaydi. Tilshunos
har bir tilning o‘ziga xos grammatik tuzilishi, turli yondashuvlar his-hayajonni ifodalovchi so‘zlarni ham 9 kichik so‘z turkum-
asosida tasniflanishi mavjud. Xitoy tili nisbatan murakkab tillar lari guruhiga kiritadi, lekin umumiy olib qaraganda, his-hay-
oilasiga kirgani bois so‘z turkumlari, xususan, his-hayajonni ajon so‘zlar ham beshta katta turkumning biri bo‘lgan emot-
ifodalovchi so‘zlarning turkumlanishi olimlar tomonidan turli- sional so‘zlarning bir qismi sifatida talqin etiladi. Li Jinxining
cha tavsiflangan. XX asr o‘rtalarida yashagan xitoy tilshunos grammatik qarashlariga ko‘ra, inson ongiga singa oladigan,
olimi Li Jinxi va Wang Li izlanishlari natijasida yuzaga kelgan ko‘z oldida gavdalanadigan tushunchalar uch jihatiga ko‘ra 5
nazariyalar orasida ba’zi farqlar mavjudki, quyida ularning ta katta guruhga bo‘linadi, ularning har birini soddalashtirgan-
o‘xshash va farqli jihatlarini ko‘rib chiqamiz. da esa 9 ta so‘z turkumi hosil bo‘ladi.1
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 45 2020-yil 3-son
Kichik tadqiqot Li Jinxi his-hayajonni ifodalovchi so‘zlarni ma’nosiga ko‘ra
quyidagi turlarga bo‘ladi:
Birinchi guruh 实体词shítǐ cí (mustaqil so‘z turkumi) bo‘lib,
moddiy olamdagi mavjud so‘zlarni jamlaydi. Bu katta guruhga 1. Ajablanish va hayrat undovlari.
olim ot (名词míngcí) va olmosh (代词dàicí) so‘z turkumlar- 2. G‘am-qayg‘u undovlari.
ini kiritadi. Ikkinchi guruh 述说词shùshuō cí (tavsiflovchi tu 3. Xursandchilik undovlari.
shunchalar) bo‘lib, unga turli harakatni bildiruvchi so‘zlar kirit- 4. G‘azab undovlari.
iladi va bu aynan fe’l (动词dòngcí) turkumidir. Uchinchi guruh 5. Savol-javob undovlari.
esa 区别词qūbié cí (farqlarni bildiruvchi tushunchalar) bo‘lib, Xitoyning yana bir mashhur tilshunos olimi Wang Li
unda, asosan, tushunchaning belgi va xususiyatlari aks etadi. so‘zlovchining gapga nisbatan munosabatini bildiruvchi
Bu guruhga sifat (形容词xíngróngcí) (narsa-buyum belgisini so‘zlarni 呼声hūshēng (tovushni ifodalovchi) deb ataydi va
bildiradi) va ravish (副词fùcí) (harakat belgisini bildiradi) kiradi. bunga ikkita sabab keltiradi.2 Avvalo, biz doimiy ravishda
ataydigan his-hayajon so‘zlar faqatgina hayajonni emas, bal-
Li Jinxi bir-biriga bog‘lovchi, qo‘shimcha emotsional ma’no ki qo‘rquv, hayronlik, hatto tan olish, mamnunlik va qoniqish
beruvchi va faqat grammatik vazifaga xoslangan so‘zlar- tuyg‘ularini ham bildiradi. Ingliz tilida undov so‘zlarni bildiruv-
ni ham so‘z turkumlarining kichik guruhi sifatida ta’kidlaydi. chi “interjection” so‘zi etimologik tomondan olib qaralganda,
To‘rtinchi guruh 关系词guānxì cí (bog‘lovchi turkum) bo‘lib, “orasida”, “o‘rtasida” degan ma’noni bildiradi. Lekin xitoy ti
unga predlog (介词jiècí) va bog‘lovchilar (连词liáncí) kiradi. lida tovushni anglatuvchi so‘zlarning gapga sintaktik bog‘lan-
Beshinchi katta guruh esa 形态词xíngtài cí (so‘zlovchining masligini, asosan, gap boshida kelib, gapdan alohida ajrati
munosabati, hissiyotlarini anglatuvchi guruh) bo‘lib, unga lishini hisobga olsak, “interjection” atamasi ham inson tovush-
yordamchi so‘zlar (助词zhùcí) va his-hayajonni ifodalovchi larini bildiruvchi so‘zlarni to‘liq ochib berolmaydi.
so‘zlar (叹词tàn cí) kiritiladi. Ikkinchidan, tovushni bildiruvchi so‘zlarning xususiyatlari
aslida “so‘z” deb atalishga kamlik qiladi. Bu esa xitoy tilida
His-hayajonni anglatuvchi so‘zlarni yordamchi so‘zlar ( so‘zlar va ularni tashkil qiluvchi belgilar (iyeroglif) bilan bog‘liq.
助词zhùcí) bilan bir qatorda holat turkumi (形态词xíngtài cí) Xitoy tilida undov so‘zlar yozuvda, asosan, bitta belgi (iyerog-
ga kiritadi. Buning sababi esa xitoy tilida 助词zhùcí, ya’ni lif), mukammal so‘zlar esa ikki va undan ko‘p iyeroglifdan ibo-
yordamchi so‘zlar tarkibiga gapning grammatik shakllan- rat bo‘ladi. Shuning uchun ham xitoy tilida insonga xos his-
ishida ahamiyatli so‘zlardan tashqari, gap mazmuniga ta’sir siyot tovushlari so‘z darajasigacha o‘sib chiqmaydi. Bundan
ko‘rsatmaydigan, faqatgina uslubiy bo‘yoqdorlikni oshirish- tashqari so‘zlar aniq ma’noga ega bo‘lib, gapda biror sintaktik
ga xizmat qilib, hech qanday ma’no anglatmaydigan so‘zlar vazifa bajaradi va gap bo‘lagi bo‘lib keladi yoki gap bo‘lakla-
ham qo‘shiladi. Umuman, undov so‘zlar va yordamchi so‘zlar rini bog‘lashga xizmat qiladi. Wang Li nazarda tutgan undov
so‘zlovchining holati va gapga munosabatini bildiruvchi 形态 so‘zlar esa hech qachon gapga bog‘lanmaydi va vazifa ba-
词xíngtài cí turkumiga kiradi. jarmaydi. Wang Li aytgan his-hayajonni ifodalovchi tovushlar
faqatgina qo‘shimcha emotsional ma’no berishga xoslangan.
Li Jinxining bunday turkumlashi biroz noaniq bo‘lib, yor- Tilshunos hissiyot tovushlarining oddiy so‘zlardan farqini
damchi so‘zlar va his-hayajonni ifodalovchi so‘zlar turkum- fransuz olimi Ferdinand Brunot3 fikrlariga tayanib asoslaydi.
lanishiga ko‘ra bir xil nisbatda olingan. Ammo hech qanday Brunot fikricha, inson o‘z munosabatini xuddi hayvonlardek
ma’no anglatmaydigan, birorta so‘roqqa javob bo‘la olmay- tovushlarda (ah, eh, oh, hm kabi) aks ettira oladi, lekin bu
digan, gapga faqatgina uslubiy bo‘yoqdorlik berib, kuchay- faqatgina hissiyotlari aksi bo‘lib hisoblanadi. Ammo ba’zi
tirish ma’nolarini ifodalagan qo‘shimchalar insonning bu- so‘zlar o‘z vazifasidan chekinib, undov so‘z vazifasiga o‘tadi
tun vaziyatga nisbatan tuyg‘ularini o‘zida jamlagan birgina (xitoy tilidagi 好Hǎo kabi). Bu esa oddiy so‘z va tovush o‘rtasi-
so‘zdan farq qiladi. Buni quyidagi gap orqali yaxshiroq tu dagi farqlarni aniq ochib beradi.
shunib olish mumkin: Wang Li so‘z turkumlarini ikki katta guruhga bo‘ladi. Biri
实词shící (moddiy so‘zlar) va 半荡bàn dàngni o‘z ichiga ol-
1. 太阳要到什么时候才出来“呢”？Quyosh qachon chiqadi? gan 理解成分lǐjiě chéngfèn (mustaqil so‘zlar), 半虚词bàn xūcí
2. 唉，太阳怎么还不出来？Eh, nega quyosh hali ham (yarim yordamchi so‘zlar) va 虚词xūcí (yordamchi so‘zlar)ni
chiqmadi? o‘z ichiga olgan 语法成分yǔfǎ chéngfèn (grammatik vazifa
1-gapda 呢 yuklamasi faqatgina qo‘shimcha, u bir inson- bajaruvchi so‘zlar)dir. Undov so‘zlarni 呼声hūshēng nomi bi-
ning quyosh chiqishini kutayotganligini bildirsa ham, hissiyot- lan yordamchi so‘zlar tarkibiga kiritadi va ularning o‘zini ham
lari (xursand yoki xafaligi)ni ochib berolmaydi. Gapni uslubiy ikki turga ajratadi: 情绪的呼声qíngxù de hūshēng (kayfiyatni
jihatdan boyitib bergan. 2-gapda 唉 so‘zi orqali so‘zlovchi ifodalovchi undovlar) va 意义的呼声yìyì de hūshēng (ma’no-
ning biroz ma’yus tortgani yaqqol sezilgan. Bundan tashqari ga ega his-hayajonni ifodalovchi so‘zlar).
his-hayajon so‘zlar barcha tillarda mavjud bo‘lgani uchun ham Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, xitoy tilida his-hayajonni
ma’nosiga ko‘ra turli tillarga tarjima qilinadi, biroq yordamchi ifodalovchi so‘zlar so‘zlovchining vaziyat va holatga munosa-
qo‘shimchalar deyarli tarjima qilinmaydi. batini ifodalaydi. His-hayajonni ifodalovchi so‘zlar ham ma’no
Li Jinxi his-hayajon so‘zlar ta’rifiga to‘xtalib, nutq vaqti- anglatib, o‘z ichida ma’nolariga ko‘ra turlarga ajratilishi ular
da biror holatga nisbatan so‘zlovchida paydo bo‘lgan, vazi- ning alohida so‘z turkumi bo‘la olishi uchun yetarli asosga
yatdan xursand yoki xafalik, hayron bo‘lish va qo‘rquv kabi ega.
o‘z tuyg‘ularini aks ettirgan so‘zlar (so‘zlovchidan chiqqan
ovoz)ni his-hayajonni bildiruvchi so‘zlar sifatida ta’riflaydi.
His-hayajon so‘zlar mustaqil bo‘lib, gap yoki gapdagi boshqa
so‘zlar bilan aloqaga kirishmaydi, tub mohiyatan hech qanday
ma’no anglatmaydi.
1新著国语文法Xīnzhe guóyǔ wénfǎ黎锦熙Líjǐn xī. – 湖南教育出版社húnán jiàoyù chūbǎn shè, 2007, 17 – 18.
2中国语法理论Zhōngguó yǔfǎ lǐlùn（第一卷）yī juàn王力文集Wáng lì Wénjí dì. – 山东教育出版社出版Shāndōng jiàoyù chūbǎn shè chūbǎn, 1984年.
424–432.
3La pensée et la langue: mèthode, principes et plan d’une théorie nouvelle du langage appliquée au français. Ferdinand Brunot, Troisième édition revue
Masson et cie, Éditeurs 120, Boulevard Saint-germain, Paris-vie.1936, 3. 1040
2020-yil 3-son 46 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
Tavsiya
Dilnoza QURBONOVA,
Jizzax politexnika instituti assistenti,
Qori Niyoziy nomidagi ilmiy tadqiqot instituti tayanch doktoranti
O‘QUVCHILARDA MADANIYATLARARO BAG‘RIKENGLIKNI
SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK IMKONIYATLARI
Jamiyat turli ijtimoiy qatlamlar, etnik, madaniy, lisoniy, tolerantlik tarbiyasi jamiyat talab qilayotgan mantiq asosi-
konfessional guruhlardan iborat bo‘lgan hozirgi davrda da amalga oshirilmayapti. Bu esa o‘quvchilarning imkoni-
bag‘rikenglik o‘zaro muloqotning hurmat va eng yuksak yatlarini pasaytiradi. Afsuski, o‘qituvchilarning o‘zlari ham
insoniy qadriyatlarga asoslanishini, jamiyatda totuvlik va ba’zi hollarda o‘quvchilarga nisbatan beqaror, sabrsizlik
hamjihatlik, barqarorlik va taraqqiyotni ta’minlashning bilan munosabatda bo‘ladilar. Ayniqsa, ko‘p millatli o‘quv
muhim omili hisoblanadi1. chilar tahsil olayotgan maktablarda o‘quvchilararo hamda
o‘qituvchi va o‘quvchilar orasida kamsitishlar, o‘zga millat
Yoshlar ongiga bag‘rikenglik g‘oyalarini singdirishda va din madaniyatini pisand qilmaslik hollari ham uchrab
ta’lim tizimi alohida ahamiyatga ega. Sababi inson farzand turadi. Ular, ko‘p hollarda, bir-birlariga toqat qila olmay-
lari aynan ta’lim muassasalarida to‘plangan ijtimoiy tajriba dilar. Maktabda beriladigan tolerantlik tarbiyasi, birinchi
va qadriyatlarni ilmiy asosda va tizimli tarzda o‘zlashtirib navbatda, o‘quv jarayoni mazmuniga mos ravishda amal-
boradi. Qolaversa, ta’lim tizimi bosqichlari o‘rtasidagi ga oshirilishi lozim. Pedagoglardan talab qilinadigani esa,
o‘zaro bog‘liqlik tufayli tarbiya jarayonida tadrijiylik ta’min- o‘quvchilarga tolerantlikka oid birlamchi tajribalarni yet-
lanadi. Shuning uchun ham xalqaro hujjatlarda masala- kazishdir. Bu harakat, asosan, o‘quv-tarbiya jarayonida
ning bu jihatiga doimo alohida e’tibor beriladi. Xususan, amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Bu holat ingliz
“Bag‘rikenglik tamoyillari Deklaratsiyasi”da tarbiya mu tili darslarida osonroq kechadi. O‘qituvchi o‘zga xalq tili-
rosasizlikning oldini oladigan eng samarali vositalardan ni o‘quvchilarga o‘rgatar ekan, o‘sha xalq madaniyati va
biri ekani, “Ta’lim sohasidagi siyosat va dasturlar alohida urf-odatlarini chetlab o‘tmaydi. U bu harakati bilan o‘quv
odamlar, etnik, ijtimoiy, madaniy, diniy va til jihatidan alo- chilarda madaniyatlararo bag‘rikenglik tuyg‘usini shakllan-
hida guruhlar, shuningdek, millatlar o‘rtasida tushunishni tiradi.
yaxshilash, o‘zaro hamjihatlikni va bag‘rikenglikni mustah-
kamlashga yordam berishi lozim”ligi qayd etib o‘tilgan2. O‘quvchi ongida tolerantlikni shakllantirishda indivi
dual ishlar bilan birga guruhli mashg‘ulotlardan ham keng
Ma’lumki, tarbiya o‘sib kelayotgan yosh avlodda foydalanish talab qilinadi. Bu jarayonda o‘quvchilar gu-
bag‘rikenglik madaniyatini shakllantirishning muhim vosi- ruhining jamoa sifatidagi fikri shakllanib boradi. Bunda har
talaridan biri hisoblanadi, o‘z navbatida, tarbiya oila ins bir o‘quvchi o‘z atrofida uni qo‘llab-quvvatlovchi yaqinlari
tituti bilan uzviy aloqador bo‘lgan ma’naviy-axloqiy hodi- borligini his etadi. Biroq butun sinf o‘quvchilari bilan maj
sadir. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, tarbiya ijtimoiy muaviy tarzda tolerantlik tarbiyasini amalga oshirishning
bag‘rikenglik madaniyatini kamol toptirishning asosiy mazmuni va shakllari shu kungacha aniqlanmagan. Atrof-
shartlaridan biri sifatida insonni hayotga tayyorlash maq muhitdagilar, tengdoshlar bilan yaqin muloqotda bo‘lish
sadidan kelib chiqadigan uni har tomonlama rivojlanti natijasida o‘quvchi shaxsi rivojlanib boradi. Chunki jamiyat
rishga qaratilgan maqsadga muvofiq xatti-harakat va cho- a’zolarining o‘zaro muloqoti shaxs rivojlanishiga yordam
ra-tadbirlar tizimini anglatadi.3 beruvchi muhim manba sanaladi. Shuningdek, o‘quvchi
shaxsi uning istiqboldagi rivoji uchun yo‘naltiruvchi omil
Shuni aytish joizki, ta’limning amaldagi mazmunida bo‘lib xizmat qila oladi.
tolerantlik tushunchasini o‘quvchi ongiga singdirib bo
rishga yetarlicha e’tibor berilmagan. O‘quvchining hayotiy Xulosa qilganda, shaxslararo tolerantlikni shakllantir-
nuqtayi nazarini axloqiy me’yorlar doirasida shakllantirish masdan turib millatlararo etnik va ijtimoiy qadriyat sifa-
alohida ijtimoiy pedagogik ahamiyat kasb etadi. O‘quvchi tidagi tolerantlikni ifoda eta olmaymiz. Chunki inson o‘zini
yoshlarni tarbiyalashda tolerantlikni rivojlantirish har bir o‘rab turgan kishilar bilan tolerantlik munosabatlari asosi-
pedagogning asosiy maqsadiga aylanishi lozim. Chunki da shirinso‘z, sabr-toqatli bo‘lishi uning kelajakdagi muvaf-
jamiyatda insonlar orasidagi anglashilmovchiliklarning faqqiyatlariga asos bo‘ladi.4
aksariyat qismi ularda tolerantlikka oid bilimning yetarli
darajada shakllanmaganligi natijasida vujudga kelmoqda. Kognitiv yondashuv nuqtayi nazaridan tolerantlik o‘zi-
Tolerantlikning yetarlicha tarkib topmaganligi uchun ham da ko‘p o‘lchamli, xilma-xil bilim va tafakkur natijalarini aks
odamlar qalbida qo‘rquv paydo qilish, ularni vahimaga so ettiradi. Olam manzarasi murakkab ko‘rinishga ega bo‘lib,
lish, turli diniy ekstremistik oqimlarga tortish, diniy nizolarni turli-tuman qarashlardan yagona haqiqatga kelish oson
keltirib chiqarish, u yoki bu millatga xos bo‘lgan madaniy emas.
obidalarni buzish, xalqning faxri, iftixori, g‘ururi, milliy boy-
liklariga daxl qilish holatlari tez-tez uchrab turmoqda. Bixevioristik yondashuv tolerantlikni insonning “bosh-
qalar” bilan konstruktiv o‘zaro harakatiga yo‘nalgan xulq-at-
Bugungi kunda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida olib vori, boshqa insonlarni o‘zi bilan teng ko‘rish, ularni shaxs
borgan kuzatishlarimiz asosida aytish mumkinki, darslarda sifatida e’tirof etishini tavsiflovchi sifat deb sharhlaydi.
veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 47 2020-yil 3-son
Tavsiya
Dialogli yondashuv tolerantlikning muhim turi sifatida turli-tuman suhbatlarda muzokara va munozaralarga qat
boshqa kishilar bilan o‘zaro munosabat, shaxslararo o‘za-
ro harakat va muloqotni yo‘lga qo‘yishning muhim usuli – nashish imkoniyati kengayadi.
shaxslararo tolerantlikni taqozo etadi. Aynan tolerantlik Tolerantlikni tarbiyalash uchun quyidagi vazifalarni
ning mazkur turida tolerantlik muammosining barcha
(uni ham o‘rganish, ham o‘rgatish va rivojlantirish nuqtayi amalga oshirish zarur:
nazaridan) jihatlari yorqin namoyon bo‘ladi. 1) boshlang‘ich sinfdan boshlab o‘quvchilarga odam-
Fasilitativ yondashuvda tolerantlikni rivojlantirishning lar har-xil bo‘lishi, ular bilan yaxshi muomala qilib yashash
adekvat psixologik-pedagogik taktikasini izlash, tolerant- kerakligini tushuntirish;
likning tabiiy, refleksiv va individual shakllanishi uchun har
bir subyektda shaxsiy, mustaqil va erkin nuqtayi nazarni 2) har bir narsa takrorlanmas, qadrli xususiyatlarga
ishlab chiqish, ko‘proq ijobiy shart-sharoitni yaratishga egaligi, shuning uchun bunga ehtiyotkorlik bilan munosa-
asosiy e’tibor qaratiladi. batda bo‘lish kerakligini tushuntirish;
Ijtimoiy-madaniy yondashuv tolerantlikni hayotiy faoli- 3) o‘z xalqining madaniyati, hayot tarzini boshqalarni-
yat strategiyasida namoyon bo‘luvchi shaxs fazilati sifati- kidan ustun deb hisoblamaslikka o‘rgatish.
da ko‘rib chiqishni talab etadi. Aynan mazkur yondashuv
shaxsda etnik tolerantlikni shakllantirishda, ayniqsa, Yosh avlodda tolerantlikni tarbiyalash quyidagilarni o‘z
muhim ahamiyat kasb etadi5. ichiga oladi:
Mazkur yondashuvlarga asoslangan holda o‘quvchi- 1) dunyodagi barcha narsalarning (materiklar, davlat-
larda tolerant ong va xulq-atvorni shakllantirishga oid qa- lar, ularda yashovchi xalqlar, hayvonlar, o‘simliklar va b.)
tor modellar ishlab chiqilgan bo‘lib, ular orasida, asosan, turlicha ekanligini tushuntirish;
integratsion, institutsional, modulli va fanlararo modellar
keng tarqalgan. 2) millatlarning irqi, dini, hayot-tarzi har xil ekanligini
tushuntirish;
Tolerant ong va xulq-atvorni shakllantirishning fanlara-
ro modeli, mazmuni va yo‘nalganligidan qat’i nazar, tole 3) millatlar bir-biridan farq qilishini tushuntirish;
rantlik madaniyatini shakllantirishning barcha pedagogik 4) kishilardagi o‘zgachalikka bag‘rikenglik va sabr bilan
metod va usullarini o‘zida birlashtirishni talab etadi. Har bir munosabatda bo‘lish;
ta’lim muassasasi o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqib, labora- 5) fuqarolarni o‘zaro tinch-totuvlikda yashashga
toriyalar tashkil etishi va tolerantlik madaniyatini shakllanti- o‘rgatish;
rish metodikalarini ishlab chiqishi yo‘lga qo‘yiladi6. 6) yoshlarga, mas’uliyatni sezgan holda, javobgarlikni
oshirish yo‘nalishida tarbiya berish;
G.N.Serikov ta’limotiga ko‘ra ta’lim-tarbiya tizimi muhit- 7) yosh avlodda vazminlikni kuchaytirish, bag‘rikenglik,
ida tolerantlik uchun makon yaratishda quyidagi omillar sabrlilik, chidamlilik kabi xususiyatlarni tarbiyalash.7
bo‘lishi talab etiladi: 1) har bir pedagogning tolerantligi; Bag‘rikenglik madaniyatining ikkinchi asosiy unsuri
2) rahbariyatning tolerantligi; 3) pedagogik jamoaning to muayyan bilimlar zamirida shakllanadigan qadriyatlar, ba-
lerantligi; 4) o‘quvchilarning tolerantligi; 5) o‘quvchilarning holar tizimidir. Bilimlar qanchalik obyektiv va chuqur bo‘lsa,
ota-onalari tolerantligi. Bu omillarning o‘zaro hamkorlik- uning zamirida yuzaga keladigan qadriyatlar, baholar ham
dagi faoliyati natijasidagina o‘quvchilarda qat’iy tizimning shunchalik mustahkam bo‘ladi. Sababi bilimsiz, malakasiz
ishlashi kuzatilgan. insonlar o‘rtasida mehr-oqibat yo‘qolib, tushunmovchiliklar
yuzaga kelishi juda ko‘p kuzatiladi. Shu nuqtayi nazardan
G.Tillayevaning ta’riflashicha, “Tolerantlik shaxs shakl qaraganda, buyuk ajdodimiz Abu Rayhon Beruniyning
lanishining asosiy omillaridan bo‘lib, u millatlararo totuvlik “odamlar bilmagan narsalariga dushmanlik ko‘zi bilan qa-
ni ta’minlash, sivilizatsiyalar almashinuvi davrida yuz raydilar”8, degan fikri chuqur mazmunga ega ekanligini
beradigan ziddiyatli vaziyatlarda jamiyatga munosabat, alohida ta’kidlab o‘tish lozim.
uning barqarorligini ta’minlashning asosiy omilidir”. Chunki, Shunday qilib, bizning ta’lim tizimimiz uchun bugun-
o‘quvchi va talabalarda shaxslararo tolerantlikni rivojlanti- gi kunda tolerantlik tafakkurini shakllantirish bo‘yicha
rish natijasida ularning ijtimoiy hayotga munosabati o‘zga- zamonaviy, demokratik va fuqarolik jamiyati talablariga
radi; ularning modellashtirish, turli proyektlarni yaratish, javob bera oladigan pedagogik tavsiyalarga ehtiyoj mavjud.
Shuningdek, pedagogik jarayonni yangi g‘oyalar bilan bo
yitish va qurollantirish talab etiladi. Oilada yoshlar tolerantlik
tafakkurini shakllantirishda ota-ona, maktab, nodavlat tash-
kilotlarining faolligi va strategik sa’y-harakatlari ta’lim jara
yonining samaradorligiga asos bo‘lib xizmat qiladi.
1O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Toshkent islom universiteti. Bag‘rikenglik – barqarorlik va taraqqiyot omili.
– Toshkent: Toshkent islom universiteti, 2007.
2Bag‘rikenglik tamoyillari deklaratsiyasi // UNESCO Xalqaro me’yoriy hujjatlari. – Toshkent: Adolat, 2004.
3U.R.Qo‘shayev. “Ijtimoiy bag‘rikenglikning namoyon bo‘lish shakllari va darajalari. The culture of tolerance in a context of globalization:
methodology of research, reality and prospect” mavzusidagi 4-Xalqaro ilmiy anjuman to‘plami, 13–14-may, 2017-yil.
4U.Kudratova. “Ta’lim-tarbiya jarayonida shaxslararo tolerantlikni shakllantirish omillari va unda pedagog-o‘qituvchilar faoliyati”. library.
ziyonet.uz
5Кабылбекова З. К изучению современных педагогических условий для развития толерантных качеств личности учащегося //
J. Falsafa va huquq. №1. – Toshkent, 2010. 107–108-betlar.
6Миротворская И.В. Формирование толерантности у учащихся старших классов общеобразовательных школ в процессе
правового образования: Дисс. … канд.пед.наук. – Чебоксары, 2004. – С. 82–84.
7T.X.Akbarov, U.B.Orunboyev. “Ta’lim jarayonida tolerantlikni shakllantirish muammolari” library.ziyonet.uz
8Abu Rayhon Beruniy. Tarvihalar. – Toshkent: Meros, 1991.
2020-yil 3-son 48 e-mail: til_adabiyot@umail.uz
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Til va adabiyot 3-son 2020
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search