Қазақ грамматикасыыыыы

Фонетика

Фонетика- тіл білімінің
дыбыстық жағын зерттейтін сала.

1.Сұраққа жауап бер.
1) Әріп дегеніміз не?

_______________________________________________________________________
2) Қазақ тіліне тән қандай дыбыстар бар?

_______________________________________________________________________
3) Дауысты дыбыстар дегеніміз не?

________________________________________________________________________
4) Дауысты дыбыстардың қандай түрлері бар?

_________________________________________________________________________
5) Дауысты дыбыстар жақтың, еріннің, тілдің қатысына қарай нешеге бөлінеді?

__________________________________________________________________________

2.Берілген сөйлемдерді көшіріп жазып, дауысты дыбыстардың астын сыз,
түрлерін ажырат.

Абайдың жүзінде ақшыл сұрғылт тартқан толқын білінді. Абай соншалық рақаттанып,
сүйсініп күлді. Ол көзінен моншақ-моншақ ыстық жасын төгіп тоқтады. Ақыл жастан,
асыл тастан шығады. Қазақ халқы үшін тілден қасиетті ештеңе жоқ.

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3.Адасқан әріптерді орнына қой.

і, м, б, л, і к, р, е, м, т, е, е к, т, е, м, е, т, е
а, л, а, д
ш, о, б, а, л, қ, а с, ұ, з, а, т

ң, а, м, р, ы, й, а р, а, т, қ, а, з, а, қ к, а, и, н, е, ф, о, т

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

4.Сөйлемдерді көшіріп, жуан және жіңішке дауысты дыбыстардың астын сыз.
Өзгелері балаларды атқа мінгізіп, ауылға алып келді. Малшылар Асан, Үсенді көріп,

олар да қатты қуанып, біреуі әке-шешесінен сүйінші сұраймыз деп, шауып кетті. Нақ
бесін мезгілінде балалар аман-есен үйлеріне келіп, әке-шешелеріне қосылыпты.

5.Өлеңді мәнерлеп оқып, мазмұнын ашып түсіндіріп, еріндік, езулік
дауыстыларды табыңдар.

Әділ іс
Әділ іс- ағын судың арнасындай,
Әділ сөз- болат семсер алмасындай.
Пайда етпе өне бойы өтірік айтып,
Жаласы қалмас бір күн жармасылмай.

Жігітке жаңғалақтық жараспайды,
Сиырдың тайында емген ардасындай.
Түпсіз ой, тұрақсыз іс, білімсіз күш
Қалбиған қарақшының қалбасындай.

Білгенге: білім-байлық, бағасы артық,
Салмағы сан жетпейтін қорғасындай.
Үйренсең өнер-білім-өшпес мұра,
Таусылмас тау кенінің қордасындай

О.Шораяқов
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________

6.Мәтінді көшіріп, білім,оқушы, күш сөздеріне дыбыстық талдау жаса.
Қазіргі кезде терең білім болмаса, елімізді өркендете алмаймыз. Әр оқушы жан-жақты

білім алуға міндетті. Білім алу ла зор күш екенін ұмытпа.

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

7.Көп нүктнің орнына тиісті дыбыстарды қойып көшір.
Б...з. Б...ген...ай. К...ше. А...ы... Ү...к...н. Ә...е. Ә...и... М...н...з. Тұр....ыс. Б...л...м.

О...ау. Ұс...аз. Қ...й...ы. Т...ғ...н. О...ан. Д...нс...у...ық.К...н...ел...к.

8.Берілген сөздерге дыбыстық талдау жаса.
Кеме. Абай. Кітап. Астық. Озат. Мереке. Атырау.

__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________

9. Мәтінді көшіріп жазып, дауыссыз дыбыстарды түрлеріне ажырат.
Құлағына бір ызың келеді. Ащы ішектен бұратылып шыққандай азалы үн. Өң мен
түстің арасындай еміс қана естіліп еді. Енді сол дауыс күшейіп барады. Қоспан селт
етіп оянғандай төбе шашы тікірейіп, бойы мұздап қоя берді. Тағы да қасқыр ұлиды.
Қойшы біткеннің қас жауы Қоспанның кеудесін сүйретіп келіп құлаған жерін аңдып
тұр екен.

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

10. Мақал-мәтелдердің мағынасын айтып, дауысты дыбыстарды түрлеріне
қарай талда.
1) Ас атасы-нан.
2) Тәуелсіз ел тірегі-білімді ұрпақ.
3) Ұстаз көрген хат таныр.
4) Тазалық- тамаша әсемдіктің басы.
5) Жақсыны арман оздырар,

Жаманды құлқын тоздырар.

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
11.Мақал-мәтелдерді көшіріп, ұяң және үнді дауыссыздардың астын сыз.

1) Малды теппейді,
Ақты төкпейді.

2) Асырауын тапса, адам болар,
Оқуын тапса, білім қонар.
3) Еңбек ширатады,
Өнер үйретеді.
4) Еңбексіз өмір- сөнген көмір.
5) Кім еңбек етсе,-сол тоқ.
6) Уәде-жанның азығы.
7) Дос сыртыңнан мақтар,
Дұшпан көзіңе мақтар.
8) Атадан бала туар,
Атасының жолын қуар.

Буын

Ашық буын : а-ға, ба-ла, қа-ла

Тұйық буын: ат, аз, ақ, өрт, ант

Бітеу буын: тал, төрт, бар, қант

1.Берілген сөйлемді көшіріп, буынның түрлеріне ажырат.

Қартқожа сенбейін десе, оның келтірген дәлелдерін күшті көрді. Олқазақ қолды
нәрсе мен қаланың нәрсесінің арзан, қымбаттығын салыстырды. Қазақ байлығы жат
саудагерлерінің қолына ауысып бара жатқанын ұқтырды.

Жолда қазақтың кедейлену себебін таба алмай келген. Қартқожаға мына сөздер
түйінді шешкендей мағлұмат болды.

Ж.Аймауытов

__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________

2.Буынның түрлеріне бөліп жаз.

Күндіз. Жапырақ. Бүркіт. Бақа. Көлеңке. Батыр.Нұрлан. Астық. От. Ғажап. Арман. Лақ.
Қарбыз. Асхат. Қала. Балмұздақ. Қолшатыр.

Ашық буын Тұйық буын Бітеу буын

3.Жұмбақтың шешуін тап, ашық буынды сөздерді буынға бөліп жаз.
Атасы қалғып-мүлгиді,
Әкесі зорға жылжиды.
Ағасы- шабан,
Өзі жорға,
Інісі - жылдам,
Баласы –жүйрік,
Зымырап тұрған.

__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________

4.Ойынның шарты:

Жоғарыдағы сөздерді осы жазылған тәртібімен оқымай, шахмат атының жүру тәртібі
бойынша оқысаңдар, ой-пікір туралы айтылған халық мақалы шығады. Сонда қай сөзден
бастап оқу керек?

уайым өтесің теңіз

батасың қайық кетесің

тәуекел түбі де

мінесің да түбі

5.Жұмбақтарды буынға бөліп жаз, буын түрлерін ажырат.
1) Таудан төмен қар жауар,
Қозғай берсең, көп жауар.

_______________________________________________________________________
2)Төрт сирақ,
Бір жауырын,
Жауырында ауылым.

________________________________________________________________________
3)Көк көйлекті жеңешем,
Көлбең-көлбең етеді.
Желмен ұшып кетеді,
Жер түбіне жетеді.

_______________________________________________________________________
4)Аппақ дала, қара дән,

Сепкен дәнін түсінуге жараған.

_________________________________________________________________________

6.Буындардың басы ашық, соңы қысаң дауыстылармен жасалған әр түрлі сөздер.
Орнына қой.

а–ы–ы- -ә–і–і-

-а – ы- ы- - е- і – і- - і

-а- ы – ы - е–і--і

Үндестік
заңы

Буын үндестігі Дыбыс
үндестігі

1. Мына жұп қосымшалардың қайсысын қай сөзге жалғауға болады?

Барлығын да тұсындағы бір сөзге жалғауға бола ма? Болмаса
мәнісі қалай? Жалғап көрсет.

-лар,-лер -сың, -сің

-ға, -ге -лы, -лі

апа - сы, -сі сіңлі

2.Фамилияның соңы – ов,- ев, - ин түрінде келсе, оған қосымша қалай
жалғанады? Жуан болып жалғана ма, жіңішке болып жалғана ма?

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

3. Орнына қой.

Ше к/г ара, ба ш/с шы, сө с/з сіз, Қорға н/м бек, Жа м/н пейіс, сә н/ң қой.

1. Тап, кеп сөздеріне қосымшалар жалғанғанда табады, кебеді, табу, кебу
болып жазылады. Неге бұлай?

2. Бейімбет Майлиннің шығармаларындағы Мырқымбай, Малқамбай
сөздерінде б дыбысының алдында м жазылғанда, айранбай, Талқанбай,
Тышқанбай сөздерінде б дыбысының алдында н жазылған. Неге бұлай?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

4. Орфографиялық жұмбақтар

1) Үнемі дауысты дыбыстан соң ғана жазылатын қай әріп? Мысал
жазып көрсетіңдер.

___________________________________________________________

___________________________________________________________
2) Мына сөздерді тасымалдауға бола ма? Қуат, киін, уыс, метр, тою,

10-сынып, ҚазПИ, А.Құнанбаев, КАМАЗ.

___________________________________________________________

___________________________________________________________
3) Жалғанатын қосымша дауыстыдан басталса,

Бұлт етіп түсіп қаламын,
Егер қосымша дауыссыздан басталса,
Тапжылмай орнымда тұрып қаламын.

___________________________________________________________

___________________________________________________________
4) Қосымшалар жалғанса,

Соңғы сыңары түсіп қалады.
Ал түбір күйінде тұрғанда,
Өзгеріссіз қалады.
Олар қандай дыбыстар,
Кім оны тез таба алады?

__________________________________________________________

__________________________________________________________

5. Бұлар қандай ықпал?

боз ала
торы
қоңыр кері
сары
қызыл қой көк ат

ту

буаз

6. Жазылуын түсіндіріңдер!
Төмендегі қарамен жазылған сөздердің жазылуы неге әр түрлі?
Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын,

Ақша жүз, қызыл бет тіл байлайды.
Салбыраған аузына қонған мұрны төніңкіреп келіпті де шөгіпті. Адам

көркі – шүберек, ағаш көркі- жапырақ. Ұстаның көрігі бар.

7. Орфографиялық жаттығу
1) Г дыбысына біткен сөздер ойлап, оларға барыс септігі жалғауын
жалғап жазыңдар.
2) Ащы қуырдақ. Есікті ашшы. Таудан әрі асшы.
Сыйласпаған сыйыспайды,
Шынайы достар қиыспайды.

3) Минск, акт сөздерін септеп жазыңдар.

4) Ішінде Һ әрпі бар бірнеше сөз ойлап жазыңдар.

5) Құрамында в, щ, х әріптері келетін сөздер ойлап жазыңдар.

6) 10 сөзден мысал жаз.

а + й + ы – қайық... ұ + й + ы - тұйық...

е + й + і – мейіз... ү + й + і - үйір ...

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

Орфография
мен

орфоэпия

Орфография- сөзді Орфоэпия- ауызша
бірізді жазудың сөздің бірізді
тәсілдерін дыбысталуын
белгілейтін ереже
қамтамасыз ететін
тіл нормасының

жиынтығы

1. Қалай атаймыз?
1) Айтқанға сене салатын, еш нәрсені байыптап байқамайтын адамды...
2) Тез ұстатпайтын малды...
3) Ата-анасының бірінші баласын...
4) Білгенін дұрыстап жеткізе алмайтын, жаңыла беретін баланы...

2) Бала тілі-бал
- Папа, мысық түшкірді.
- Сен оған сау бол дедің бе?
- Жоқ.
- Неге?
- Сонан соң маған рахметті кім айтады?

** *

- Бүгін тамаша түс көрдім.

- Айтсаңшы, ендеше!

- Тілім жетер емес, сен айтшы.

Жазылуы Айтылуы
Көзілдірік Көзүлдүрүк

Өлең Жұлұн
Ағ ешкі
Қара ала Жер гөк
Бұрұс
Шекара
Өлөң
Қоян-қолтық Өнөр

Түнгі

Күрек

2.Сұрақ-жауап
1. Дәстүрлі принцип дегеніміз не?
_____________________________________________________________
2.Қай заңдылықты сақтап жазамыз?
______________________________________________________________
3.Қай заңдылық бойынша сөз қалай айтылса солай жазылады?
_______________________________________________________________
4. «Орфоэпия» сөзінің мағынасы қандай?
_______________________________________________________________
5. Қай заңдылық сөздердің дұрыс жазылуын қарастырады?
________________________________________________________________

Фонетика тарауы бойынша алған білімдерін тексеру диктанты

Құмырсқа
Баяғыда бір құмырсқа өз қандастарына өкпелеп, кетіп қалып, ара,

қоңызбен дос болады. Жем іздеп шыққан құмырсқа жол үстінен бір дән
тауып алады. Жалғыз өзі әуреленіп түк қозғалта алмайды. Енді көмек

сұрау үшін достарын іздейді. Гүлдің нәрін жинап жүрген араға
жолығып:
- Досым, маған көмектесіп жібер, жалғыз өзімнің әлім келмей жатыр,-деп

өтінді.
- Көрмей тұрсың ба? Мен де жұмыс істеп жүрмін ғой,- деп ара оған

қайырылмай қойды. Енді құмырсқа қоңызға келіп, одан көмек сұрайды.
- Сен үшін еңбегімді еш қыла алмаймын!-деп қоңыз кете береді.

Екі досынан күдер үзген құмырсқа мұңайып келе жатып, өзінің илеулес

достарымен ұшырсты. Олар мұның жабырқаңқы түрін көріп:
- Не іздеп жүрсің?-деді. Құмырсқа өз басынан кешкенін айтты. Достары

көмектесіп, дәнді бірігіп сүйрелеп алып жүрді. Ақыр соңында адасқан

құмырсқа қайта өз үйіріне қосылды.
М.Байділданов

Грамматикалық тапсырма:
1. Асты сызылған сөйлемді сөйлем мүшесіне талдау.
2. Бір сөзге фонетикалық талдау.

3. Буын түрлерін теріп жаз.

Ашық буын Тұйық буын Бітеу буын

Лексика
Жаттығулар мен тапсырмалар

1. Ерекшеленген сөздерді сөздік қор мен сөздік құрамға ажыратыңыз.
Дивизия түні бойы шегінді. Түн ортасында ізге түскен
жаудың қарқыны бәсеңдеді. Біраз бөлімдер дүшпаннан қарасын үзіп
кеткендей болды. Генерал түні бойы ұйықтамады. Лоблыған үмітпен жан
қинаған күйзеліс бірін- бірі ауыстырады. Кей полктерден хабар ала
алмай дал болды.

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

2.Жеке тұрып мағынаға ие болатын және мағынаға ие бола алмайтын
сөздерді топтастыр.

Аздан соң Оспанды ертіп, Тәкежанның үйінен Абай аттанғанда, күн
кешкіріп, екіндіге тақап қалған екен. Екі туысқан кешкі қоналқада қайда
боларын шешпесе де, атқа мінісіп, өлкені, өзенді бойлады. Осылайша атқа
мініп, оралып қайтуын Оспан тілеген соң, бағанағы сөзін айтар деп, Абай
үндемей ерген-ді.

Жеке мағынаға ие Жеке мағынаға ие емес

3.Ерекшеленген сөздерге назар аударып, төмендегі кесте бойынша
толтырыңыз.
1.Тышқан жүр сейіл құрып, ойнақ салып,
Бір уақыт жүгіріпті басқа барып.
Арыстан өлтіруге ойланыпты,

Басын басқан тышқанды ұстап алып.
2. Далада екі тышқан май тауыпты,
Шығынсыз екеуі де жай тауыпты.
Өзара қосылмаса ынтымағың,

Жем болдың көрінгенге әрбір жайда.
Нашарлар көлік үшін жүріп қойған,
Кемітіп ақысына бір-бір қойдан.

4. Көріп жүрсем күндеймін,
Көрмей жүрсем түндеймін.
Қимақ тұрсын жат жаннан
Көлеңкеңді күндеймін.

1 Омонимдер

2 Антонимдер

3 Ауыспалы мағынадағы сөздер

4.Берілген үзіндіден синонимдерді теріп жазыңыз.

1. Акбілек бейнеттен, корлыктан, күнәдан кұтылып, сонау жеті қат көктегі
ғарышка апарып, жүрегін алтын легенге сальш жуғандай, анадан жаңа
туғандай тазарды. 2. Акбілек баяғы емес. Өзгерген, өнер тапкан, жетілген,
ысылған Әйелдерге көсем болған. Бұрынғы бұйығы, ұялшақ, сызылған,
мұнайған Акбілектің ізі де жок. Акбілектің кылығьн, ісін көргенде ақсақал
таңданады: «Ер калай болып кеткен? Қаланың не касиеті бар? Жұп-жуас
ұялшақ бала емес пе еді?» – дел ойлайды. 3. Уай, дүние шіркін-ай! Анау кара
ат, торы ат, қара бие, жирен бие, әне бір кұла биелерге Шекер де, Күнікей де
мінер ме еді!

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

5.Берілген тіркестерден тура және ауыспалы мағынаны білдіруіне
қарай екі топқа бөліп жазыңыздар.

Жақсы сөз. жақсы ой, жақсы адам, жақсы бала, терең сай, терең білім, терең
өзен. терең құдык, терең сезім, долы дауыл, долы күш, долы адам, долы теңіз.
биік дәреже. биік мансап, биік тау, биік ағаш, ақ көйлек, ақ көңіл, ак тілек, ак
мата, салкын су, салкын қабак, салқын сәлем, үлкен кісі, үлкен сенім, үлкен
ұл, үлкен дәреже.

Тура мағынадағы Ауыспалы мағынадағы

6.Ерекшеленген сөздерді ажыратып жазыңыз.

Арамызда әлі де болса коғамдык пайдалы еңбектен бой тасалап жүрген ақ
саусақтар аз емес. «Қайда болдың?» дей бастап, ол мені ит терімді басыма
қаптап боғауызын араластыра біраз ұрысты. Ай, сен де
бір жылампаз екенсің!

Неге сонша зарлайсың?! – деді председатель. Бұлардың малы бай
болғанмен, бейілі кедей ….Айда жөнел, комиссарлар бүгін де қызыл
өңеш болысып жатыр деген. Ол бір оқыс сөйлейтін адам екен: – Әй, сен
шырақ, жаксы редактор болам десең, сыбырлак
сынға пысқырма! Оттай берсін! – деді. – Тоқта, қағынды!Атымды алайын,
– дегенге қаратқан жоқ. – Әтшу! Әтшу! — дел бәйбіше көшін жөнелтіп, бір
әйелге құман ұстатып. түзге жөнелді. Қарап
отырсақ,бұрынғы тірлігіміз «айдағаның бес ешкі, ысқырығың жер

жарадының» кері екен. Жаңа бұлар болса, қасқа дөнен акырға құлап, көзі
аларып,ана дүниеге кетіп бара жатады.

Эвфемизм Дисфемизм

7.Берілген тұрақты тіркестердің мағынасын өз сөзіңізбен жазыңыз.

№ Тұрақты тіркес Беретін мағынасы
1 Тілі мірдің оғындай
2 Бәйек болу
3 Жұрдай болу
4 Ұнжырғасы түсу
5 Төбе шашы тік тұрды
6 Шөп басын сындырмау

8.Төмендегі тіркестердің қайсысы еркін сөз тіркесі, қайсысы тұрақты
сөз тіркесі екенін айтыңыздар. Тұрақты тіркестердің білдіретін ұғымын
түсіндіріңіздер.

Ат ізін салмау, ат ізі, жіппен байлау, жіпсіз байланды, тізерлеп отыру, тізе
бүкпеу, тарының қауызы, бір тарының қауызына сыйдыру, қырық пышақ
алу, қабырғаңмен кеңес, үйдің қабырғасы, бас пен сирақты ұйыту, түйе
үстінен сирақ үйту, көзі ауырды, көз ілмеді, көрер таңды көзімен атырды.

Еркін тіркес Тұракты тіркес

9. Мына мақал-мәтелдерді аяқтап, қайсысы мәтел, қайсысы
мақал екенін айтыңыздар.
1. Суға кеткен … 2. айтал түгіл … 3. Батырға да …. 4. Әзіл айтсаң да,….

5. Білгенің бір тоғыз … 6. Тұз астың дәмін келтірсе,…..7. Досы көпті жау …

8. Кең болсаң,… 9. Еңбек етсең, ерінбей,… 10. Көрмес — түйені де …

10. Төмендегі бағанды толтырыңыз. Әр бағанға бес мысалдан жазыңыз.

№ Диалект сөздер Кәсіби сөздер Термин сөздер

1

2

3

4

5

11.Мәтіннен жалпылама қолданылатын қарапайым сөздер мен
термин сөздерді ажыратыңыз. Терминдерді теріп жазып, гылымның қай
саласына қатысты екенін айтыңыз.

Үлгі: органикалық заттар – биология ғылымына қатысты термин.

К.А. Тимирязев органикалық заттар түзудегі күн жарығы мен хлорофилдің
маңызды рөлін анықтап берді. Қоректенген өсімдік өседі., гүлдейді, онда
жеміс пен тұқым пісіп-жетіледі.Бау -бақша, орман, жасыл саябақтар адамның
тіршілігі үшін өте қажет. Өсімдіктер оттегін бөліп шығарып, көмір қышқыл
газды бойына сіңіреді, ауаның ішіндегі тозаңды ұстап қалады, күшті жел мен
боранға тосқауыл болады. Ағаш бұтағының көлденең микроскоппен қарадық.
Тоз ұлпаларының қабаты өңнің астында орналасады. Өң мен тоз – жабын
ұлпалар болады.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

12. Төмендегі кәсіби сөздерді қолөнершілік және шаруашылық

байланысты бөліп жазыңыз.

Атыз, шербек, бекіре, шортан, тышуыр, қауыншек, мұрап, пәрбі, тарамыс,
шиіт, терімші, пышқы, ыңғыру, атауыз, ұлтан, қоныш, дүмбі, жәмше, қылша,
көрік, төс, балдаң, балға, жылым, өркен, қоза, таспа, тартпа, күнжара.

Қолөнершілік Шаруашылық

13.Төмендегі бағанды толтырыңыз. Әр бағанға бес мысалдан жазыңыз.

№ Көнерген сөздер Неологизм сөздер Кірме сөздер

1

2

3

4

5

Cөзжасам. Жаттығулар мен тапсырмалар

Жұрнақ

Қос Біріккен
сөз Сөзжасам сөз

Сөз
тіркесі

1. Мәтінді көшіріп жаз. Түбір сөздерді белгіле.
Өрімші

Жарты өміріне жуығы ат үстінде өткен көшпенділер үшін өрімші кәсібі өте қажет
болған. Бұл – мыңның бірінен зорға танылатын шеберлік. Қазақ өрімшілері:
таралғы, тебінгі, жүген, ноқта, айыл, құйысқан, өмілдірік, шідер, тұсамыс, тағабау,
тізгін, шылбыр,арқан, таспа, тоқым, адырна, божы, оймақ, қамшы, бишік
сияқтыларды өреді және жасайды. Бұлардың көбін таутекенің терісінен істеген. Ол
суға көп жібімеу, өңезденбеуге өте жақсы. Айыл-тұрманға өте ыңғайлы.

2. Төмендегі ребусты шешсең, бір түбір сөз шығады. Шешуімен түрлі
сөйлемдер ойлап, сол түбірдің сөзжасамға қатыстылығын айқында.

3. Түбірлері өзгермей біріккен сөздерді бір бөлек, түбірлері дыбыстық
өзгеріске ұшыраған кіріккен сөздерді бір бөлек жаз.

Есенғұл, Нұрғиса. Көкшетау. Алтыбақан. Жаздыгүні. Қосаяқ. Қазанғап.
Әнеугүні. Белбеу. Айнамкөз. Екібастұз. Есенгелді. Тайбурыл. Өмірзақ.
Сарсенбай. Бегәлі. Айғыз. Нұрғиса. Жанбай. Қарабай. Қаламқас. Бүгін. Биыл.
Қыстыгүні. Кемпірқосақ. Айгүл.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Төмендегі сөздерді қатыстырып сөйлем ойла.

Ақсүйек, беташар, тоғызқұмалақ, атқамінер, теміржолшы, шаңсорғыш,
тұйеқұс, итбалық, тоқымқағар, Оқжетпес, Темірқазық
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

5. Қос сөздердің мағыналарын айқындап, жасалу жолына қарай топ-
топқа бөліп жазыңдар.

Апалы-сіңлілі, ел-жұрт, ата-ана, ел-жұрт, ағайын-туған, апақ- сапақ, апай-
топай, әуре-сарсаң, алақ-жұлақ, ет-мет, шай-пай, аралас-құралас, апалаң-
топалаң, аңғал-саңғал, сегіз-тоғыз, қант-шай, оқта-текте, келін-кепшік,ыза-
кек, үлкен-кіші, азды-көпті, оқу-ағарту.

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

6. Қысқарған сөздерге қосымша жалғап, сөз тіркесі мен сөйлемдер
құраңдар.

Ил-62, АҚШ, ҚазПИ, медколледж, педколледж, пединститут, ҚарМУ,
колхоз, совхоз, медпункт, ТУ-104, ҚХР, БҰҰ, мм, см, кг,км, Газ-69, МТС, ҚР
ҰҒА, ГАЗ-51, ТК-154, ИЛ-86, АН-24, ХШЖК, МАИ.

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

7. Берілген мақал-мәтел сөздерін сөз құрамына талдап, мағынасын
түсіндір.
1) Ұл баланың үйкүшік болғаны жараспайды,
Қыз баланың қыдырмашы болғаны жараспайды.
2) Қыздың аңқауынан сақта,
Ұлдың жалқауынан сақта.
3) Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер.
4) Баланың бас ұстазы- ата-анасы.
5) Тентек баланы теке сүзеді.
6) Қызға қырық үйден тыю.

8.Төмендегі тірек сөздерді қатыстырып, сурет бойынша әңгіме жаз.

Тірек сөздер: ұлттық, спорт ойыны, жазық жерлерде, ат спорты,
классикалық түрі, бапкер, шабатын бала, күтім, ат айдаушы, белгі,
табандылық, батылдық, мініскер, аттарды, жылқы заводы.

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

9. Жұмбақтарды шешіп, сөздерді құрамына талда.

1) Қозғалмайды,
Үш аяқтан тұрады.
Ауыл көшсе,
Шаңыраққа шығады.

2) Кішкентай сары безер,
Жер дүниені кезер.

3) Ертеңгілік үлкен,
Кешкілік үлкен,
Талма түсте кішкентай.

4) Алты аяқты, төрт көзді,
Екі ауызды, бір сөзді,
Ынтымақпен ел кезді.

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

10.Мәтінді көшіріп жазып, заттың атын білдіретін сөздерді сөз
құрамына талда.

18 май. Біздің аялдаған жеріміздің оң қол жағында Шелек ағып жатты. Бұл
алқапта жирен деген атпен белгілі антилопалар мыңғырап жүреді. Қырғыздар
оны қарақұйрық деп атайды. Кавказ бен Даурияда мұны дайран дейді. Тау
қырғыздары мен Іле қалмақтарынша-жирен. Олар сәуір, мамырда лақтайды.
Қырғыздар бірнеше лағын ұстап алды.

Ш.Уәлиханов
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

11.Кім тез табар екен? Әріптерді жүйелі қолдансаң, мақал шығады.

ҰН Ы ДА
ЙА Ұ ТҚ
ДС А ЫМ

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

12.Төмендегі сөйлемдерден күрделі сөздерді тауып, кестеге толтырып
жаз.

Көкшетау-Сарыарқаның солтүстік бөлігінде оқшау жатқан қырат. Ол
батыстан шығысқа қарай 400-500 км-ге созылып жатыр. Таудың бергі
баурайында беті айнадай мөлдіреген Бурабай көлі көрінеді. Көлде ақтабан,
алабұға, шабақ, сазан, шортандар бар. Көлге сұғына енген әсем Қызылтас
сияқты мүйістер, сыңсыған қарағайлы-қайыңды ормандар Бурабайға ерекше
көрік береді. Бурабайдың солтүстік бөлігінде жартасты-жарқабақты келген
«Жұмбақтас» аралы орналасқан. Оқжетпес-Бурабай көлінің солтүстік
жағалауындағы биік келген конус пішіндес жартас. Құртқашаш, қаражидек,
қияқөлең, мыңжапырақ,көкшағыр - Көкшетау өңірінде өсетін өсімдіктер.
Ақжон, аққанат, көксала құстары Көкшетау қыраттарында кездеседі.
Көкшетау жеріндегі Майлысор, Айдабол, Көлшүмек- тұйық, тұзды көлдер.

Қос сөз Біріккен сөз Қысқарған сөз

13. «Бурабай- жердің жұмағы» тақырыбына ой толғау жаз.

Тірек сөздер: жер жаннаты, табиғи сауықтыру орман кешені, байлықты
қорғау, шұрайлы, шүйгін шөптер, табиғат мұражайы, Қазақстан
Швейцариясы.

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

14.«Антоним» атты сөзжұмбақты шешу.
1А

2Н
3Т
4О
5Н

6И
М

1.Белгілі бір тілдегі сөздердің жиынтығы.
2. «Бағалы» сөзінің синонимі.
3. «Байланысу, бірігу» деген мағынаны білдіретін сөз.
4. «Айналайын, қарағым, бетіңе келмес,қарағым» деген өлең шумағында

қандай сөздер тобы бар?
5. «Бала» сөзінің синонимі.
6. Бір ғана сөз табына қатысты сөздер қалай аталады?
7. Біледі иесі бағасын,

Көргенде таң қаласың.
Сүтсіз-ақ асырар
Қырық-отыз баласын.

Морфология тарауына арналған жаттығулар

Морфология туралы жалпы мәлімет Морфологиялық талдау үлгісі

1.Тиісті баяндауышты қойып жаз.
1.Бастауыштың ісін, қимылын білдіретін баяндауышты қойып жаз.

Мен сізбен әлі . . . . . . /сөйлесемін/.
Өзен суы айнадай мөлдір боп . . . /ағады/.
2. Заттық мағынадағы баяндауыш.
Білім берген, нәр берген - . . . /мектебім/.
3. Көсемше тұлғалы баяндауыш.
Әбдірахманның қаладан келгенін естіп, үй-іші . . . . /қуанып
отыр екен/.
4. Сын есімнен жасалған баяндауыш.
Шіркін, туған жерімнің табиғаты . . . / сұлу , көркем/.
5. Сан есімнен жасалған баяндауыш.
Ұлпан биыл . . . /жетіде/.
6. Есімше тұлғалы баяндауыш.
Жұрттың айдаған малы былтырғыдан гөрі . . . /көбейген,
азайған/.
7. Есімдіктен жасалған баяндауыш.
Барым да, нарым да бір . . . /өзің/.
8. Тұйық етістігінен жасалған баяндауыш.
Менің арманым - қалай да осы мақсатыма . . . /жету/.

2.Септік жалғауын жалғаңдар.

Мен кинотеатр...отырмын. Сен кітапхана... бара жатырсың. Сіз емхана...
келесіз бе? Ол кітап... алды ма ? Біз дүкен... нан әкеле жатырмыз. Сіз Арман...
қарындасысыз ба? Сіздер Әлия... келіңдер. Олар Орбита ықшамауданы... бара
жатыр.

3. Берілген есімдіктерді топтарға бөліңдер.

12345 6 7

Жіктеу Өздік Сілтеу Сұрау Жалпылау Болымсыздық Белгісіздік

есімдік есімдік есімдік есімдік Есімдік есімдік есімдік

Сен, оған, өзім, ешкім, неге, осы, бәрі, бұлар, қанша, бұл, анау, кімдер, әр,
әрқашан, маған, барлық, бізді, олар

4. Сөздерді екі бағанға жіктеп жазыңыз.

Бала, ана, адам, кітап, мысық, мәтін, күн, кісі, кәсіпкер,ағай, азамат,

тапсырыс, бөле, мырза, қызметкер, терезе, жылқы, құдағи, жолаушы,

құжаттар, маман, күртеше, әріптес, бор, білім, абонент, демалушы, алма,

тақта, көйлек, жол, Алматы, құрылысшы, жаттығу, есепші, дәрігер, сатушы,

балықшы,

Кім? Не?

Адам Мысық

5. Сөздермен сөйлемдер құраңыз.
1. Қызметкер
..............................................................................................................
2. Жолаушы
..................................................................................................................
3. Маман
.......................................................................................................................
4. Жаттығу
.......................................................................................................................
5.Жылқы
.....................................................................................................................

6. Сөйлемдерді( ма ,ме, ба, бе, па, пе) шылауы арқылы сұраулы сөйлемдерге
айналдырып жазыңыз.
Бұл кісі Мараттың әкесі. Анау жатқан кітап менікі. Мамандығы – тарихшы.
Жазда Алматыға бармайсың. Ол менің қызым. Ол кісі оқиды, жұмыс істейді.
Бұл жақсы жұмыс. Біз ертең келеміз. Бұл ең танымал университет.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
7.Сөйлемдерді ма (ме, ба, бе, па, пе) сұраулық шылауымен аяқтаңыз,
сөйлем құрап үйреніңіз.
Үлгі: Менің отбасым бар, ал сіздің отбасыңыз бар ма?
1. Менің отбасым бар, ал ...
2. Менің ата-анам ауылда тұрады, ...
3. Менің әжем бар,...
4. Оның атасы жоқ,...
5. Мен мектепте оқимын,...
6.Олардың інілері студенттер,...
7. Оның нағашылары Өскеменде тұрады, ..

9. Сөйлемдерді қалпына келтіріңіз.
1. аты, менің атым, Әлімжан, әкемнің, Кәмил
2. оқимын, мен, ұлттық атындағы, әл-фараби, университетте.
3. мектепте, ол, қаласындағы, №12, пәнінің, Астана, дене шынықтыру,
мұғалімі.
4. ауылда, зейнеткерлер, әке мен шешем, істейді, ағаларым, жұмыс.
5. анасы, кісі, Жұлдыздың, бұл.
6. шағын, емес, отбасым, үлкен, менің

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

10. Сөйлемдерді толықтырыңыз:
Әріптесімнің аты- ........ Ол ......... жаста. Оның ...... бар. Ол ..... көшесінде
тұрады. Мінезі ........................ Оның көзі ......., шашы........, бойы......... Ол
.................... адам.

11. Сөздерді жекеше, көпше түрінде үш жақта тәуелдеңіз.
әке, іні, апа, қарындас.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

12. Бағандандардағы сөздерді сәйкестендіріңіз.

1. Менің аталары

2. Сенің анамыз

3. Сіздің қарындастарың

4. Оның інілеріңіз

5. Біздің ата-анаңыз

6. Сендердің отбасым

7. Сіздердің пәтерің

8. Олардың баласы

13. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз, тәуелдік жалғауымен
тұрған сөздерді көшіріп жазыңыз.

Менің аты-жөнім... . Жасым... . Ұлтым... . ... қаласында тұрамын. ... інілерім,

ағаларым, қарындастарым бар. Мен оларды жақсы көремін, сыйлаймын.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

14. Төмендегі сөздерге ІІІ жақта тәуелдік жалғауларын жалғап
шығыңыз.

Ата-ана. Ата -әже. Әке.Ана.Бала. Күйеу бала. Қыз. Ұл. Тұңғыш. Ортаншы.

Кенже.Ата. Апа. Келін .Жеңге. Жезде. Немере.Сіңлі. Қарындас. Іні. Аға.

Жиен. Бөле. Нағашы.Ағайын. Бауыр.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

15. Тәуелдік жалғауларын жалғаңыз

Бала... Апа...

Ата-ана... Ата...

Менің Ата... Біздің Сіңлі...

Сенің Әже... Сендердің Жұбай...

Сіздің Бауыр... Сіздердің Нағашы...

Оның Қарындас... Олардың Дос...

Әйел... Көрші...

Іні... Отбасы...

16. Тиісті сөздерді қойыңыз.
... балам. Менің ...әжең
... қыздары Сенің ...сіңлісі
... ұлдарың Сіздің ...ағаңыз
... отбасымыз Оның ...бауырларыңыз
Біздің
Сендердің
Сіздердің
Оладың
17. Тиісті жалғауларды жалғаңыз.
Мен мұғалім... , сен дәрігер..., сіз озат студент..., ол жақсы әріптес..., біз
еңбекқор құрылысшылар..., сендер тәжірибелі спортшы..., сіздер білікті
маман..., олар атақты ғалымдар... .
18. Сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз.
Ертерек кетпекші, бармақ емессің, қолөнер үйренбек, мал шашпақ, айтып
қоймақ, өнер шашпақ.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

19. Берілген етістіктерден мақсатты келер шақ жасап, әрқайсысымен
сөйлем құраңыз.
Үлгі: Аш-ашпақ. Наданның көңілін қойып, көзін ашпақ. (Абай)
Шаш, үйрен, қой, сөйле.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

20. Етістіктерді салыстырыңыз, шақтарын анықтаңыз.
Ол университетте оқиды. Ол болашақта осы университетте оқиды.
Жұмыскерлер бастыққа барады. Күте тұрса, бастық та келеді.
Ол Алматыға барады. Ол есейгенде Алматыға барады.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

21. Сөздерді жіктеңіз. Жіктік жалғаулары жекеше және көпше түрде
Жіктеу ес-рі

Мен Оқушы+... Суретші+ Мұғалім+... Студент+.. Дәрігер +... Аспаз+.
... ..

Сен

Сіз

Ол

Біз
Сендер

Сіздер

Олар

22. Етістіктерді болжалды келер шақ формасында жазыңыз.

Жіктеу есімдіктері Бару Келу Сөйлеу Қарау

Мен Барармын Қарармын

Сен

Сіз

Ол Сөйлер

Біз

Сендер

Сіздер

Олар Келер

23. Сұраулы сөйлемге айналдырыңыз. Үлгі. Күн ыстық – күн ыстық па?

Күн ыстық, жылы көктем, күз салқын, аспан ашық, қаңтар аяз, күн суық,

биыл жылы, түрлі көбелек, қазір жаз.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

24. Әр сөзбен сөйлем құраңыз. Үлгі: Былтыр қыс суық болды.

суық салқын

жылы Қыс ыстық

желді Көктем болды

келесі Жаз жаңа

ашық Күз биыл

бүгін Күн кеше

түн Жыл былтыр

Ай

25. Даталардың екінші нұсқасын жазыңыз.

1.Бесінші тамыз Тамыздың бесі

2. Жиырмасыншы қаңтар

3. Он тоғызыншы мамыр

4. Төртінші ақпан

5. Отызыншы шілде

6. Екінші желтоқсан

7. Он екінші сәуір

26. Күрделі сан есімдерді оқып, жазумен жазыңдар.

1956, 1234, 982, 3597, 799, 4702, 642, 1008, 9531, 7894.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
27. Көп нүктенің орнына берілген сөздерді қойыңыз:
тағамдар, тәбетіңді,ет, турайды, қонақтар,дастарханға.
Кешке біздің үйге ... келеді. Анамның дайындаған тамақтары ... ашады.
Сыйлы қонақтарға әрине ... асылады. Піскен соң етті ... қояды

28. Жақшаның ішіндегі сөздердің дұрыс нұсқасын жазыңыз

Мен асханадан (алманың, қуырдақтың, алманың) шырынын іштім. Бұл

асхананының (тағамдарының, асыдың, судың) дәмі ерекше жақсы. (кофе,

шайдың, сорпаның) түсі қызыл. Ана отырған (Әсетнің, Әсеттердің, Әсеттің)

жолдасы ма? (тамақдың, асның, тамақтың) қандай түрлерін ұнатасыз?

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

29. Ілік септігінің жалғауларын қойыңыз

Асхана... тағамдары, сорпа... дәмі, ас... тұзы, палау... сәбізі, ет... сорпасы,

шай... түсі, мәнті... түрлері, үй... дастарханы, тағам... мерзімі

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

Синтаксис тарауына арналған жаттығулар

1 . Көп нүктенің орнына жақшада берілген сөзді сабақтас құрмалас
сөйлемге айналдыру керек.
1.Мақтаны көтерген нәзік қыз алаңқайлау аралықпен зыр (жүгіру, келу)...,
жаңа терген мақтасын атып ұрды.
2.Бетіндегі шып-шып теріне мақтаның ұсақ ұлпалары (жабысу)..., беті де
мақта сияқты болып кетіпті.
3.Түнде мылтық (атылу)..., дауысы қатты естілді.
4. Кеше кешке уақытым (болмау)..., сүйікті телехикаямды көре алмадым.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Көп нүктенің орнына салалас құрмалас сөйлем болатындай
етіп толықтыр.
1.Бұрын мұрны шолақтау (болу)..., биыл біраз ұзарып қалыпты.
2.Онда талай жастар білім (алу)..., еліміздің әр жерінде еңбекке араласуда.
3. Қыз кітапты партаға (қою)..., оны оқуға кірісті.
4. Болат қарындасына сыйлық (әперу, келу)..., бірақ ақшасы жетпеді.
«Аралас» тобының тапсырмасы.
1.Абай үйге (кіру).., Әбіш конверттегі бар қағазды оқып шыққан еді.
2.Күн (шығу)..., ел тұра (бастау)..., - Нұрлан әлі жоқ.
3.Амантай Серғазыларға (ақылдасу еді)..., Жамантайдың науқасының түрі
жаман (болу)... , олар ырық бере қоймады.
4.Білмегенін (білу деп)..., оқушылар ынтығар.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

3. Мәтінді оқып шығып, сөз тіркестерін тауып, оларды байланысу
түрлеріне қарай талдаңдар.

«Менің ауылым - «Ақбота» колхозы темір жолдан тоғыз шақырымдай
жерде болатын. Ауылдың өкпе тұсында «Оныншы» деп аталатын разъезд
бар-ды. Ауыл поселкеге айналып, поселке қала болып үлкейіп жатады. Бұл
дүниеде өспейтін разъездер екен ғой. «Оныншы» біздің бала күнімізде
разъезд еді. Жігіт болып, соғыстан келгенімде де сол разъезд қалпында
алдымнан шықты. Бірақ ол маған шетелдің сәнді қалаларынан әлдеқайда
қымбат, әлдеқайда артық еді.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

4.Төмендегі нақыл сөздердің мағынасын түсіндір. Мазмұнын қара сөзбен
жаз. Бұйрықты сөйлемдерге синтаксистік талдау жасаңдар.

1. Ақ көңіл мен адал ниеттен туған іс әсем болмаса да сүйкімді. Айла мен
арамдықтан туған іс, әдемі болса-жиіркенішті.

2. Кей адам кілт етпе келеді. Бірақ ол мінез жас балаға, сұлу әйелге ұлы
адамға жарасады. Бұл үшеуінен басқаға біткен қыңырлық-қырсықпен тең.

3. Өзің жақсы болсаң- айналаңда досың көп; жаман болсаң- жалғыз жүресің;
орташа болсаң-сен де бір жақсының жанын жағалайсың.

4. Досты сырттан іздеме, жақыннан ізде, өзіңнің ішіңнен, ішкі дүниеңнен
ізде. Жаның жақсы, жүрегің жылы, ақылың парасатты болса- іздеген досың
алыстан өзі келеді.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

5. Мәтіндегі толықтауыштарды тауып, құрамына, тұлғасына, сөз
табына қарай талдаңдар.

Өз басынан кешкен оқиғаларды да мүдірмей, жақсы әңгімелейді. 2. Он
үшінші номерлі штурмовикпен Талғат тапсырма орындай бастады. 3. Оған
қарай совет самолетінен оқ атылмады. 4. Авиацияда қалыптасқан бұл
қағиданы Талғат бірінші боп бұзды. 5. Ол штурмовикпен истребительге
шабуыл жасады. 6. Бірақ мұны Талғат ешкімге айтып жатпады. 7. Кешікпей
оған мені шақырды. 8. Корпус командирі менімен амандасқан соң, «отыр»
деді. 9. –Бұл дивизияның атақты мергені Төлеуғали Әбдібековке берген
кеңесі.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

6. Өздерің ойлап табыңдар.

Берілген баяндауыш бойынша сұрақ орнына тиісті толықтауыш тауып,
сөйлем құраңдар.

(кімге?) көмектесемін.

(нені?) орындадым.

(неде?) бар.

(неден?) түстік.

(немен?) таныстық.

7. Мәтінді түсініп оқыңдар. Анықтауыш қызметін атқарып тұрған сөз
таптарын ажыратыңдар.

1. Сөйтіп менің студенттік дәуірімнің алғашқы күндері өте бастады. 2.
Университетке, оның биік-биік аудиторияларына бойым үйреніп,
оқушылардың аты-жөнін біліп, біртіндеп көшелі студент қатарына қосылып
келе жаттым. 3. Өстіп отырғанымызда бірнеше минут өтті. 4. Осындай ойлар
жалғаса береді. 5. Соғыста жеңіл нәрсе, жұмсақ зат ұстап көрмегендіктен
аудиторияда қолыма ілінгеннің бәрі жеп-жеңіл көрініп, не құлатып, не
қиратып алатын әдетімнен де айыға түстім. 6. Меңтай үйреткен осы әдіс
өмірлік әдет болып кетті. 7. Туған елдің дәмін татқаныма қуандым. 8.
Кеудемді лапылдаған бір қуаныш кернеді.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

8. Қалай? Қайтіп? Сұрауларына жауап болатын пысықтауыш мүшесі
бар 5 мысал ойлап айтыңдар.

Ол пысықтауыштар:

а) көсемшеден, ә) есімшеден, б) септік жалғаулы есімдерден, в) –дай, дей
жұрнағы жалғанған сөз тізбектерінен және еліктеуіш сөздерден болсын.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

9. Берілген сөйлемдерді жай сөйлем түрлеріне ажыратып, синтаксистік
талдау жасаңдар.

Оқытушы келе жатыр. 2. Айнала жым-жырт. 3. Қыздың не сұрағалы
отырғанын сезгендей, жүрегім су ете қалды. 4. Бар дәлелімен тайға басқандай
етіп көрсетіп отырған бұл кемшіліктерді еріксіз мойындауға тура келеді. 5.
Аудитория сілтідей тынып қалған еді. 6. Мен оқып болдым. 7. Біз бұған ішек-
сілеміз қата күліп жатырмыз. 8. Екеуінен де маған үзбей келіп тұратын үшкіл
хаттар пышақ кескендей тыйылып қалды.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

10.Мәтінді түсініп оқы. Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық,
морфологиялық талдау жаса. Берілген сөйлемдерді жай сөйлем
түрлеріне ажыратып, синтаксистік талдау жасаңдар.

Мұнда шешемнің айтқан бірсыпыра сөздері жазылған. Шешем бастауыш
мектепте мұғалімдік қызмет атқарған, сауатты кісі болатын. Оқыған
кітаптарының ақ бетіне өз ойларын жазып, тастай салатын. Менің он жасыма
дейін біз ауылда тұрдық. Одан соң Риддер деген қалаға көшіп барып, әкем
жұмысшы болды. Былтыр ауылға барғанда (әкемнің інісі ауылда тұрады)
апам оқыған кітаптардың беттерін бір- бірлеп ақтарып отырып, оның өз
қолымен жазған жазуларын мына дәптерге көшіріп алған едім.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

11.Мәтінді түсініп оқы. Жай сөйлемдерді бір бөлек, құрмалас
сөйлемдерді бір бөлек жаз. Құрмалас сөйлемдерді жасалу жолына
және түрлеріне қарай ажырат.

Оны мен де сездім. 2. Өстіп отырғанымызда бірнеше минут өтті. 3. Шошып
тұрмын, алайда ілгері қарай ұмтыла бердім. 4. Меңтайдың алдында жатқан

сиясауытты көргенде осы оқиға есіме түсті. 5. Ол қорқып кетті, сондықтан
артқа қарай шегіншектеді. 6. Ми айналып жерге түсердей ыстық. 7. Жігіттің

қызды жақсы көруінің себептері көп, бірақ оның бәрін ауыз шіркін айтып
жеткізе ала ма? 8. Біз кейде қызықты әңгімелер айтып күлеміз, кейде соғыста

мерт болған достарымызды ойлап жылаймыз. 9. Басқа қыздар мырс ете
қалды. 10. Хатымды бүктедім де, тез почташыға бердім.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

12.Төменде берілген кестені дұрыс шешсеңдер, құрмалас сөйлемнің
түрлері шығады.

СА Қ Т АҮ ТЛ

ЫБ АССС ГІ
ҢҒ ААНІ ЗЕ

РА ЙЛДҚ АМ
АЛ С Е МЕ РС

КА СТЛЫ ЛЫ

ЕЗ Е К І Л ЫҚ

ТА ЛҒ АУ ЫТ

13. Берілген сөйлемдерді сабақтас құрмалас сөйлемдердің түрлеріне
ажырат. Синтаксистік талдау жаса, бағыныңқы, басыңқы сыңарларын
ажыратып көрсет.

Бірақ солардың ішінде өз көңіліңе өте ұнап, өзгелерден ыстық болып
танылғандары бар. 2. Ал енді ол кітап дүкенге келіп түскенде, сенің
қуанышыңда шек болмайды. 3. Оқушы ретінде менің де жан-тәніммен жақсы
көрер, өзгелерден ерекше бағалар кітаптарым бар. 4. Отан үшін өз басымды
өлімге байлай отырып, мен оларды ажалмен алысуға жұмсадым. 5.
Бүркітбаймен қосылып, біржола қалып қояды. 6. Оның ашулы жүзін
көрмейін деп, төмен тұқырып алғанмын. 7. Осы кезде үзіліс бітіп, профессор
аудиторияға қайта кірді. 8. Меңтайдың ұрыспасына анық көзім жеткеннен
кейін, бағана өзі айтқан қызыл көрпенің тарихын білгім келді.

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

14.Жалаң сөйлемдерді бір бөлек, жайылма сөйлемдерді бір бір бөлек
көшіріп жазыңдар.

Екеyі жүгіріп ала жүгірді.Күн жылынды. Қар еріді. Сейтен үйде жоқ болып
шықты.Жұлдыздар көрінбейді.Әлдеқайдан поезд айқайлайды.Поезд
жақындады.Станцияның басы олай-бұлай жүгірген адамдарға толған. Поезд
кілт тоқтады. Поездан адамдар түсе бастады. Есігі жабық тұр.Дәулет
кітаптарды әсіресе көркем әдебиетті көп оқитын.

Жалаң сөйлем Жайылма сөйлем

15.Жақты және жақсыз сөйлемдерді теріп жазыңыздар.

Бұланбай қозғалған жоқ.Жолшыбай қалың нөсерге тап болдық. Досанның
қайтадан тауға барғысы келді. Сені сынайтын жердің орайы жаңа
келді.Абайдың да шек сілесі қатты. Әлден уақыттан кейін жұрт аяғы
басылды. Үш аттыға көзі тұсті. Қыран балапаны екеуі ұшып жүреді. Бұл
екеуі де кішкентай балалар.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

16.Толымды ,толымсыз және атаулы сөйлемдерді ажыратыңыз.

Мен күндіз екі кітап алған едім. Мынауың қандай кітап? Сүйіншіні бізге сіз
беріңіз. Ал сүйіншіні өздерің қалаңдар.Бізге сіз күй тартып беріңіз.Мен
әуелде айдың туғанын байқамай қалдым. Түн. Бұлт астында жылжыған ай.
Жаз. Түн.Айсыз ашық аспан.Қажырлы еңбек етуге тура келеді. Онысына
Есенай да ыразылық білдірген жоқ. Шыңболаттың өзі жүйрік қасқа айғырға
мінбек екен.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

17.Төмендегі сызбаларға сәйкес көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас
сөйлем жазыңдар.

Б

а

ғ

ы

н

ы

ң

қ Басыңқы сөйлем
ы

с
ө
й
л
е
м
д

18.Төл сөз бен автор сөзіне байланысты тыныс белгілерін қой. Қарамен
жазылған сөйлемге морфологиялық талдау жаса, қалаған 3 сөйлемге
синтаксистік талдау жаса.

1. Аға сержант, қайда жол тартып барасың деді. 2. Орта жолдан қайтып
келдім, жолдас лейтенант. 3. Шынымды айтайын ба деді оған Бауыржан. 4.
Рас, мүңкіп тұр деді оқ-дәрі иісінің қандай болатынын білмесе де. 5. Өзімше
орындадым, Мұхит аға деп орнымнан тұрдым. 6. Қызық екен –ау өзі де деп
әркімдер осы тұста сүйсіне үн қатысып қалады. 7. Ендеше мұны газетке
басудың керегі жоқ деді әдеби қызметкер. 8. Неге дедім мен абыржып. 9.
Жоқ, соны айт деді Зайкүл тақымдап. 10. Жиналыстан неге кетіп
қалдыңыздар дедім мен Сәукенге.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

19.Берілген төл сөздерді төлеу сөзге айналдырыңдар.

1. –Лашын өліп қалды, -деді тәтем менің сұрағыма жауап беріп. 2. –
Бүркітбай сол үш түлкінің ең қызылын басына тымақ қып киді,- деп тәтем
сөзін аяқтады. 3. –Өзің сәлемдесуге шебер екенсің ғой,- дедім Танаға әзілдеп.
4. –Бір ұрыста жау қолына түсіп қалдым,- деп бастапты батыр. 5. –Студент
болсам да, жұмыс істесем болатын емес, тұрмыс қиын боп барады,- деп
шынымды айттым. 6. –Бұл өлең жаза алушы ма еді?-деді Бәкеңнің сөзіне
сенбегендей. 7. –Бұл сенің нешінші қаламақың? -деді Шалдуар ақшаны өзіме
қайтарып беріп жатып. 8. –Қыздар, маған бір ой келіп отыр, -деді Меңтай бір
үзілістің кезінде.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________