กาพย์เห่เรือด้านวรรณศิลป์ (1)

กาพย์เห่เรือ
คุณค่าด้านวรรณศิลป์

การสรรคำ
การใช้ภา
พพจน์
ลีลาการประพั นธ์

สารบัญ

เรื่อง
หน้า
การสรรคำ 1
การใช้ภาพพจน์ 5
ลีลาการประพั นธ์ 7

การสรรคำ 1

เจ้าฟ้าธรรมธิเบศรทรงมีพระปรีชาสามารถในการเลือกสรร
คำอย่างเหมาะสมกับชนิดของคำประพั นธ์และเนื้อความที่
บรรยาย มีความประณีตในกระบวนการใช้คำ สามารถเลือกใช้
คำที่ให้ความรู้สึกแก่ผู้อ่านได้ตามต้องการ ดังนี้

๑.๑) การเลือกใช้คำได้ถูกต้องตรงตามความหมายที่ต้องการ
กวีต้องการจะกล่าวถึงนางผู้เป็นที่รัก กวีจึงเลือกเฟ้นทั้งเสียง
และความหมายให้เหมาะแก่คณะและสัมผัสตามข้อบังคับของ
ฉันทลักษณ์นั้นๆ ดังบทประพั นธ์

มะลิวัลย์พั นจิกจวง ดอกเป็นพวงร่วงเรณู
หอมมาน่าเอ็นดู ชูชื่นจิตคิดวนิดา

๑.๒) การเลือกใช้คำที่เหมาะแก่เนื้อเรื่องและฐานะของบุคคลใน
เรื่อง ดังบทประพั นธ์

พระเสด็จโดยแดนชล ทรงเรือต้นงามเฉิดฉาย
กิ่งแก้วแพร้วพรรณราย พายอ่อนหยับจับงามงอน

กวีเลือกคำมาใช้ให้เหมาะสมแก่เนื้อเรื่อง เห็นได้ในสำนวนว่า
เจ้าฟ้าธรรมธิเบศรทรงพระนิพนธ์สำหรับเห่เรือพระที่นั่งในการ
ตามเสด็จทางชลมารค จากจังหวัดพระนครศรีอยุธยาเพื่ อขึ้น
ไปยังพระพุ ทธบาท จังหวัดสระบุรี ในเวลาเช้า

2

เนื้ออ่อนอ่อนแต่ชื่อ เนื้อน้องฤๅอ่อนทั้งกาย
ใครต้องข้องจิตชาย ไม่วายนึกตรึกตรึงทรวง

จากบทประพั นธ์คำว่า ต้อง เป็นคำไทย แปลว่า ถูก ในที่นี้หมาย
ถึง สัมผัส แต่เป็นสัมผัสที่แผ่วเบา ถ่ายทอดความรู้สึหวงแหน
แสดงถึงความละเมียดละไมของผู้ทำกิริยาได้ชัดเจนกาพย์เห่เรือ
ใช้คำได้เหมาะกับการชมธรรมชาติ ชมไม้ ชมนก ชมปลา ชม
กระบวนเรือโดยใช้คำไทยง่ายๆมีความหมายแจ่มแจ้งแสดง
ความรู้สึกและอารมณ์ได้ชัดเจน

๑.๓) การใช้คำโดยคำนึงถึงเสียง ดังนี้

(๑) การเล่นเสียงสัมผัส ทำให้เกิดความไพเราะ โดยใช้สัมผัสใน
ทั้งสัมผัสสระและสัมผัสพยัญชนะ ทำให้เสียงของกาพย์รื่นหู มี
สัมผัสคล้องจองกัน ให้ความรู้สึกถึงความ
ราบรื่น ไพเราะ ดังบทประพั นธ์

สมรรถชัยไกรกาบแก้ว แสงแวววับจับสาคร
เรียบเรียงเคียงคู่จร ดั่งร่อนฟ้ามาแดนดิน

กาพย์บทนี้มีสัมผัสสระและสัมผัสพยัญชนะครบทุกวรรคในบท
เดียวกัน สัมผัสสระ
ได้แก่ ชัย-ไกร, วับ- จับ, เรียง-เดียง, ฟ้า- มา
สัมผัสพยัญชนะ ได้แก่ กาบ - แก้ว, แวว-วับ,
แสง - สา, เรียบ - เรียง, เดียง- คู่, ดั่ง- แดน- ดิน

3

(๒) การเล่นคำพ้ องเสียง เล่นคำในลักษณะพ้ องรูปพ้ องเสียง
ดังตัวอย่าง

แก้มช้ำช้ำใครต้อง อันแก้มน้องช้ำเพราะชม
ปลาทุกทุกข์อกกรม เหมือนทุกข์พี่ ที่จากนาง

กวีเล่นคำว่าช้ำ ซึ่งหมายถึงปลาชนิดหนึ่งชื่อ แก้มช้ำ พ้ องเสียง
กับคำว่า ช้ำ และพ้ องเสียงคำว่า ทุก ที่เป็นชื่อปลา กับคำว่า
ทุกข์ ซึ่งให้ความรู้สึกว่าการจากนางอันเป็นที่รักมาทำให้กวีเป็น
ทุกข์

(๓) การใช้คำเลียนเสียงธรรมชาติ เป็นการใช้คำบ่งบอกหรือ
เลียนเสียงที่เกิดขึ้นทำให้ผู้อ่านและผู้ฟังเห็นภาพและเกิดความ
รู้สึก ดังตัวอย่าง

เรือครุฑยุดนาคหิ้ว ลิ่วลอยมาพาผันผยอง

พลพายกรายพายทอง ร้องโห่เหโอ้เห่มา

ร้องโห่เห่โอ้เห่มา เป็นการเลียนเสียงการร้องเห่เรือ ซึ่งช่วยให้
บรรยากาศสมจริงราวกับว่าผู้อ่านได้เข้าไปอยู่ในเหตุการณ์
ได้ยินได้เห็นด้วยตนเอง

4

(๔) การซ้ำคำ เป็นการสร้างสุนทรียภาพให้เกิดขึ้นทั้งในด้าน
ภาพและเสียงโดยการใช้คำๆ เดียวกัน แทรกไปเป็นระยะๆ
ในช่วงที่กวีต้องการสร้างความรู้สึกชนิดใคชนิดหนึ่ง หรือ
ต้องการที่จะเนันคำๆ นั้น ดังบทประพั นธ์

โคลง อัสดง
รอนรอนสุริยโอ้ ค่ำแล้ว
นุชพี่ เพี ยงแม่
เรื่อยเรื่อยลับเมรุลง คลับคล้ายเรียมเหลียว
รอนรอนจิตจำนง
เรื่อยเรื่อยเรียมคอยแก้ว

กวีซ้ำคำขึ้นต้นคำว่า รอนรอน และ เรื่อยเรื่อย ในโคลงสี่
สุภาพ สองบาทแรกทำให้เห็นภาพพระอาทิตย์ที่กำลังอ่อน
แสงลงทีละน้อย ในบาทที่สามและสี่กวีรู้สึกใจหายและคอย
คะนึงหานางผู้เป็นที่รัก ทำให้เกิดความรู้สึกเหงาเศร้าตามกวี

5

การใช้ภาพพจน์

กาพย์เห่เรือของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศรมีความไพเราะงดงาม มี
การแสดงตามหมายได้อย่างชัดเจนลึกซึ้ง กินใจ ด้วยลัก
ษณสำคัญ ดังนี้

๒.๑) การใช้ภาพพจน์อุปมา เป็นการเปรียบเทียบสิ่งหนึ่งว่า
เหมือนอีกสิ่งหนึ่งโดยใช้คำเชื่อมที่แสดงความหมายว่า
เหมือนกัน เช่น คำว่า เหมือน ดัง เพี ยง เป็นต้น ดังบท
ประพั นธ์

สุวรรณหงส์ทรงพู่ ห้อย งามชดช้อยลอยหลังสินธุ์
เพี ยงหงส์ทรงพรหมินทร์ ลินลาศเลื่อนเตือนตาชม

จากตัวอย่างเป็นการเปรียบเทียบเรือสุวรรณหงส์กับหงส์
พาหนะของพระพรหม เปรียบเทียบการเคลื่อนไหวอย่าง
งามสง่าของเรือสุวรรณหงส์กับการเคลื่อนไหวของหงส์
ซึ่งช่วยสร้างมโนภาพให้แก่ผู้อ่านได้เป็นอย่างดี

6

๒.๒) การใช้ภาพพจน์อุปลักษณ์ เป็นการเปรียบเทียบโยง
ความคิดอย่างหนึ่งไปสู่ความคิดหนึ่ง โดยใช้คำว่า คือ เป็น
อยู่ในประโยค วิธีนี้ความหมายเป็นนัยลึกซึ้งเกินธรรมดา ดัง
บทประพั นธ์

น้ำเงินคือเงินยวง ขาวพรายช่วงสีสำอาง
ไม่เทียบเปรียบโฉมนาง งามเรื่องเรื่อเนื้อสองสี

น้ำเงินคือเงินยวงเป็นการใช้อุปลักษณ์เพื่ อบอกว่าปลา
น้ำเงินนั้นมีเกล็ดเป็นสีเงินงามเช่น
เงินยวง (เงินบริสุทธิ์ที่ย้อยลงมา) การใช้อุปลักษณ์ทำให้
นึกถึงภาพว่าเกล็ดปลาน้ำเงินที่เป็นสีเงิน
บริสุทธิ์นั้น ยังเทียบไม่ได้กับผิวกายของนางที่มีผิวพรรณดู
ผุดผ่องเรื่อเรืองงามยิ่งนัก การใช้อุปลักษณ์ลักษณะนี้จึง
เป็นการเน้นว่าผิวกายของนางนั้นมีความงดงามมากเพี ยง
ใด

7

ลีลาการประพันธ์

๓.๑) เสาวรจนี บทชมความงามทางธรรมชาติ สิ่งแวดล้อม ซึ่ง
เป็นลักษณะเด่นของกาพย์เห่เรือเจ้าฟ้าธรรมธิเบศร ในเนื้อเรื่อง
มีทั้งบทเห่ชมกระบวนเรือ บทเห่ชมปลา บทเห่ชมไม้ บทเห่ชมนก
ล้วนแล้วแต่ชมความงามได้อย่างไพเราะ ดังเช่น

สุวรรณหงส์ทรงพู่ ห้อย งามชดช้อยลอยหลังสินธุ์
เพี ยงหงส์ทรงพรหมินทร์ ลินลาศเลื่อนเตือนตาชม

๓.๒) สัลลาปังคพิ สัย บทแสดงความเศร้าโศก อาลัยอาวรณ์ กวี
รำพั นความรู้สึก ความรักอาลัยที่มีต่อนางผู้เป็นที่รัก เช่น

เรียมทนทุกข์แต่เช้า ถึงเย็น
มาสู่สุขคืนเข็ญ หม่นไหม้
ชายใดจากสมรเป็น ทุกข์เท่า เรียมเลย
จากคู่วันเดียวได้ ทุกข์ปิ้ มปานปี

กวีทรงบรรยายว่าการจากนางเพี ยงวันเดียว ทำให้มีความทุกข์
เหมือนกับจากนางเป็นปี ซึ่งเป็นการย้ำว่าความทุกข์ของ
พระองค์นั้นมีมากเพี ยงใด เป็นการแสดงความรู้สึกของผู้ที่ตก
อยู่ในความทุกข์จากการพลัดพรากได้อย่างเหมาะสม

สมาชิกภายในกลุ่ม