อารยธรรมตะวันตกสมัยโบราณ

อารยธรรมตะวัน วั ตก ในสมัย มั โบราณ วิชวิาประวัติวั ติศาสตร์ 4 ส32102 กลุ่มลุ่สาระสังสัคมศึกษา ศาสนา และวัฒวันธรรม โรงเรียรีนวังวัน้ำ เย็นย็วิทวิยาคม By Sontinee Piwkaew Ancient Western Civilizations

อารยธรรมเมโสโปเตเมียมี อารยธรรมอียิปยิต์ อารยธรรมกรีกรี อารยธรรมโรมันมั อารยธรรมตะวัน วั ตกในสมัย มั โบราณ (Western Civilization : 3,500 BC - 476 CE) อารยธรรมตะวันตกสมัยโบราณ อยู่ในช่วง 3500 ปีก่อนคริสต์ศักราช ถึง ค.ศ.476 โรมันตะวันตกล่มสลาย ได้แก่ อารยธรรมเมโสโปเตเมีย อารยธรรมอียิปต์ อารยธรรมกรีก อารยธรรมโรมัน อักษรคูนิฟอร์ม อักษรแรกของโลก โดยชาวสุเมเรียน อารยธรรมเมโสโปเตเมีย พีรมิด สฟริงค์ อารยธรรมเมโสโปเตเมีย วิหารพาร์เธนอน บูชาเทพีอธีนา เทพีแห่งสติปัญญา อารยธรรมกรีก โคลอสเซียม สนามกีฬากลางแจ้ง อารยธรรมโรมัน อารยธรรมตะวันตก

ภาพ: https://www.gettyimages.com สภาพที่ตั้งภูมิภูศมิาสตร์ อารยธรรมเมโสโปเตเมีย มี (Mesopotamia Civilization: 3,500-600 BC) เมโสโปเตเมีย คือ “ดินแดนระหว่างแม่น้ำ ” (land between the rivers) แม่น้ำ ไทกริสยูเฟรติส หรือ "ดินแดนพระจันทร์เสี้ยวอันอุดมสมบูรณ์" ปัจจุบันประเทศอิรัก ในเอเชียตะวันตก เฉียงใต้ เมโสโปเตเมียเป็นเป็นแหล่งอายรธรรมแห่งแรกของโลกและเป็นบ่อเกิดของอารยธรรม ตะวันตก เมโสโปเตเมียแหล่งอารยธรรมที่ราบลุ่มแม่น้ำ ไทกริส-ยูเฟรติส เป็นดินแดนอุดม สมบูรณ์ท่ามกลางทะเลทราย จึงทำ ให้ชนเผ่าต่างๆ เข้ามาครอบครอง ชนชาติแรกที่ สร้างความเจริญในบริเวณนี้ คือ ชาวสุเมเรียน(Sumerian) เมื่อประมาณ 3,500 BC เป็นที่ราบลุ่มแม่น้ำ อุดมสมบูรณ์ท่ามกลางทะเลทราย : อารยธรรมเกิดจากหลายชนเผ่าที่ เข้ามาครอบครอง เกิด "ระบบชลประทาน" จัดการน้ำ ในการเพาะปลูก รู้จักประดิษคันไถด้วยโลหะ สำ ริด และนำ วัวมาเทียมคันไถ เป็นครั้งแรกที่มนุษย์รู้จักนำ สัตว์มาช่วยทำ งาน ซิกกูแรต ศาสนาสถาน บูชาเทพเจ้าของชาวสุเมเรียน คล้ายพีระมิดขั้นบันได ก่อด้วยอิฐดินเผา

ชนเผ่า ผ่ ต่าง ๆ ที่สร้า ร้ งอารยธรรม ชาวสุเสุมเรียรีน การปกครองแบบอิสระ "นครรัฐ" เกิดระบบจัดการน้ำ ในการเกษตร "ระบบชลประเทาน" รู้จักประดิษฐ์คันไถ เกวียนขนส่งเคลื่อนที่โดยใช้ล้อ อักษรคูนิฟอร์มหรือ"อักษรลิ่ม" (นับเข้าสู่สมัยประวัติศาสตร์แรกของโลก) ซิกกูแรต ศาสนสถานบูชาเทพเจ้า มหากาพย์กิลกาเมช แสวงหาชีวิตอมตะแต่ไม่ประสบความสำ เร็จ คณิตศาสตร์ ระบบฐานเลข 60 นับวันเดือนปีแบบจันทรคติ อักษรคูนิฟอร์ม ชาวแอคคัต พระเจ้าซาร์กอนสร้างจักรวรรดิขึ้นมาเป็นครั้งแรก ศูนย์กลางการปกครองกรุงบาบิโลน จักรวรรดิบาบิโลเนีย ประมวลกฎหมายพระเจ้าฮัมบูราบี หลักกาาร "ตาต่อตา ฟันต่อฟัน" ว่าด้วยสิทธิและหน้าที่ การค้า ลักษณะทาส ชาวอะมอไรต์ ทำ สงครามกับจักรวรรดิิอียิิปต์ รู้จักวิิธีหธีลอมเหล็กใช้ทำ อาวุธและเครื่องมือเครื่องใช้ ชาวฮิตไทต์ (2,300-1,200 BC) มีกองทัพเข้มแข็ง พระเจ้าอัสซูร์บานิปาลรวบรวมเป็นจักรวรรดิิ รวบรวมวรรคดีต่างๆ รวมทั้งมหากาพย์กิลกาเมช สร้างห้องสมุดขนาดใหญ่ที่เมืองนิิเนเวท์ ปฏิมากรรมนูนต่ำ บนแผ่นหิน ชาวอัสซีเซีรียรี ภาพ:https://optolov.ru/th จักรวรรดิเนบูคัดเนซซาร์ สวนลอยบาบิโลโลน ศึกษาดาราศาสตร์ คำ นวณการเกิด นิยมสร้างเมืองพระราชวัง วิหารขนาดใหญ่ สุริยุปราคา จันทรุปราคา ศึกษาดวงดาวทำ นาย ชะตาชีวิตของมนุษ สิ้นสุดเมื่อถูกเปอร์เซียตีแตกและถูกรวมเป็นส่วนหนึ่งของเปอร์เซีย ชาวแคลเดียหรือรืนิวนิบาลิโลเนีย (3,500-2,200 BC) (2,300-2,100 BC) (1,800-1,600 BC) (1,500-609 BC) (900-600 BC) ภาพ : nationalgeographic.com

สภาพที่ตั้งภูมิภูศมิาสตร์ อารยธรรมอียิปยิต์ (Ancient Egypt : 3,100-300 BC) อารยธรรมอียิปต์หรือไอยคุปต์ ได้ชื่อว่า เป็นของขวัญจากแม่น้ำ ไนล์ (The gift of the Nile) เพราะช่วยให้ชาวอียิปต์สามารถสร้างสรรค์อารยธรรมสืบมาหลายพันปี เมื่อประมาณ 620 BC อียิปต์ ถูกกองทัพอัสซีเรียเข้ายึดครอง ต่อมา 525 BC ได้ถูกผนวกรวมเข้าเป็นส่วนหนึ่งของจักรวรรดิิ เปอร์เซีย หลังจากนั้นตกอยู่ภายใต้อำ นาจกรีกและโรมันตามลำ ดับ ดินแดนอียิปต์เปรียบเสมือนโอเอซิสกลางทะเลทราย และทะเลทรายล้อมรอบช่วยให้อยู่ได้ อย่างสันโดษและปลอดภัยจากศัตรู การพัฒนาของอียิปต์จึงมีลักษณะเฉพาะตัว มีการรับอารยธรรม จากภายนอกน้อย ชาวอียิปต์ได้อาศัยลุ่มแม่น้ำ ไนล์ส ล์ ร้างระบบชลประทาน การเพาะปลูก คำ นวณจัดแบ่งที่ดิน จัดทำ ปฏิทินเพื่อการเพาะปลูก อียิปยิต์ตอนบน (The Upper Egypt) อยู่ทยู่างทิศใต้ บริเริวณนี้เป็นป็ บริเริวณป่าป่ทึบ มีเมีกาะแก่งน้ำ ตก พื้นพื้ที่ ในแถบนี้ไม่เม่หมาะแก่การเพราะปลูกลู จึงจึมีผู้มีคผู้ นอาศัยอยู่น้ยู่อน้ย อียิปยิต์ตอนล่าง (The Lower Egypt) บริเริวณปากแม่น้ำม่ น้ำไนล์ ไหลลงสู่ทสู่ ะเลเมดิเตอร์เร์รเนียน ส่วส่นหนึ่งนึ่ของดินแดนอันอุดมสมบูรณ์ รูปจันจัทร์เร์สี้ยสี้ว (Fertile Crescent) พื้นพื้ที่บริเริณนี้เหมาะแก่การเพาะปลูกลู และมีผู้มีคผู้ นอาศัยอยู่อยู่ย่าย่งหนาแน่นน่ ภาพ:https://www.ancient-egypt-online.com ในสมัยมักษัตริย์ริเย์มเนส (Menes) รวมอียิปยิต์ตอนบนและตอนล่างเป็นป็ อันหนึ่งนึ่อันเดียวกัน โดยมีนมีครเมมฟิสฟิ เป็นป็เมือมืงหลวงสืบสืต่อกันมาถึง 30 ราชวงศ์ เคเมท (Kemet) "แผ่นผ่ดินสีดำสี ดำ " การรวมอียิปยิต์ให้เป็นป็ ปึกปึแแผ่นผ่

อายรยธรรมอียิปยิต์ การปกครอง ความเชื่อชื่ สถาปัตปัยกรรม การประดิษฐตัวอักษร ภาพ : www.britannica.com/topic/hieroglyph วรรณกรรม คัมภีร์มรณะ (ฺฺBook of the Dead) คู่มือปฏิบัติตนก่อนและหลังการเสียชีวิต เน้นการทำ ความดี เมื่อตายแล้วต้องไปพบกับ เทพเจ้าโอไซริส (Osiris) ตุลาการแห่งยมโลก ภาพ : https://board.postjung.com/646850 ปกครองโดยกษัตริย์ "ฟาโรห์" มีฐานะเป็น เทวราชา เป็น ทั้งเทพเจ้าและมนุษย์ในคราวเดียวกัน และได้รับความเคารพเสมอ เทพเจ้า นับถือเทพเจ้าหลายองค์ สุริยเทพ(Amon-Re) เป็นเทพเจ้าสูงสุด "พีระมิด" เป็นสุสานบรรจุพระศพของฟาโรห์ พระราชวงศ์ หรือ ขุนนาง เป็นสถาปัตยกรรมที่ทำ ด้วยหินเพื่อเก็บรักษาศพหรือมัมมี่ สะท้อนให้เห็นถึงความเชื่อเรื่องการมีชีวิตนิรันต์และการฟื้นคืนชีพ ของผู้วายชนม์ พีระมิด การสร้างพีระมิดของฟาโรห์มีขนาดใหญ่เทียบเท่า ศาสนสถาน พีระมิดแสดงถึงความเจริญด้านวิทยาการด้าน สถาปัตยกรรม วิศวกรรม คณิตศาสตร์ เรขาคณิต วิทยาศาสตร์ ฟิสิิกส์ ถือเป็นสิ่งมหัศจรรย์ของโลกโบราณ สฟิงซ์ สร้างจากก้อนหินขนาดใหญ่ ใบหน้าเป็นคน ลำ ตัวเป็น สิงโต ทำ หน้าที่รักษาพีระมิด ไฮโรกลิฟิก (Hieroglyphic) เป็นอักษรภาพจารึกลงบนแผ่นศิลา และฝาผนังขนาดใหญ่ ต่อมาเขียนลงบนกระดาษปาปิรุส(Papyrus)

สภาพที่ตั้งภูมิภูศมิาสตร์ ภาพ : https://nsms6thgradesocialstudies.weebly.com/maps-of-ancient-greece.html อายรยธรรมกรีกรี อายรยธรรมเฮลเลนิกนิ 750-336 BC อายรยธรรมเฮลเลนิสนิติก 338-31 BC ไมนอน ศูนย์กย์ลางที่เกาะครีตรี เป็นป็สังสัคมเมือมืง ไมซีเซีนียน ศูนย์กย์ลางที่เมือมืง เรื่อรื่งราว 2 ยุคนี้สะท้อนใน วรรณกรรมมหากาพย์อีย์ อีเลียด มหากาพย์โย์อดิสซี ไมซีเซีนียภาคพื้นพื้ทวีปวี อายรยธรรมอีเจียจีน 2,000-1,200 BC ศูนย์กย์ลางการเมือมืงและสังสัคม นครรัฐรัที่สำ คัญ : เอเธนส์ สปาร์ต้ร์ ต้า เอเธนส์ กำ เนิดการปกครอง ระบอบประชาธิปธิ ไตยของโลก สปาร์ต้ร์ ต้า ปกครองแบบรัฐรัทหาร 336 BC แค้นมาซิโซิดเนีย ขยาย อาณาเขตปกครองกรีกรีทั้งหมด อยู่ใยู่นรูปแบบนครรัฐรั ที่เข้มข้แข็งข็ พระเจ้าจ้อะเล็กซานเดอร์มร์หาราช สถาปัตปัยกรรมใหญ่โญ่ตหรูหรา ประติมากรรมหินอ่อนเน้นสรีรรีะกล้าม เนื้อนื้ของมนุษนุย์ แห่งมาซิโซิดเนีย ทำ สงครามขยาย อาณาเขตครอบคลุมลุจักจัรวรรดิเปอร์ ร์ เอเชียชี ไมเนอร์ อียิปยิต์ ซีเซีรียรีเมโสโปเตเมียมี จนถึงทิศตะวันวัตกของอินเดีย บริเริวณ ที่ราบลุ่มลุ่แม่น้ำม่ น้ำสินสิธุ อารยธรรมกรีก รี (Ancient Greek civilization : 2,000-200 BC) อารยธรรมกรีก หรือ กรีซโบราณ ตั้งอยู่ในคาบสมุทรบอลข่านระหว่างทะเลเมดิเตอร์เรเนียน และทะเลอีเจียน มีลักษณะเป็นหุบเขาที่ราบแคบๆ มีชายฝั่งทะเลที่ยาวเหมาะกับการเดินเรือและ ติดต่อกับโลกภายนอก จึงเป็นปัจจัยสำ คัญให้กรีกอยู่กันแบบนครรัฐ มีความเชี่ยวชาญในการเดินเรือ และการค้าทางทะเลกับดินแดนที่อยู่ห่างไกลออกไป และรับอารยธรรมดินแดนอื่นเช่น เมโสโปเต เมีย อียิปต์โบราณ ผสมผสานกับอารยธรรมตะวันวัออก กรีกรีแท้หรือรืยุคคลาสสิกสิ

มรดกอารยธรรมของกรีกรี สถาปัตปัยกรรม ประติมากรรม ยุคเฮลเลนิกนิ เน้นสรีรรีะมนุษย์เย์ปลือยกาย มีกมีล้ามเนื้อ สวยงาม เสื้อสื้ผ้าอ่อนพริ้วริ้เหมือมืนจริงริ เน้นแสดงออกตามธรรมชาติที่เป็นป็จริงริของมนุษย์ แสดงอากัปกิริยริาที่เจ็บจ็ ปวด ทุกทุข์ทข์รมาน ความชรา สิ่งก่อสร้างขนาดใหญ่ของกรีกเป็นวิหารสำ หรับ รูปแบบของวิหาร สร้างด้วยหินอ่อน หลังคาหน้าจั่ว และมีเสา เรียงรายจำ นวนมาก ลักษณะหัวเสามี 3 แบบ คือ บูชาเทพเจ้า นิยมสร้างบนเนินสูง ซึ่งชาวกรีกให้ความ สำ คัญมากกว่าพระราชวังของกษัตริย์ เช่น วิหารพาร์เธนอน ในนครรัฐเอเธนส์ วิหวิารพาร์เร์ธนอน ในนครรัฐรัเอเธนส์ ดอริกริ (Doric) เน้นความแข็งข็แรง เรียรีบง่าย ไม่มีม่ลมีวดลาย ไอโอนิกนิ (Ionic) หัวเสามีลมีวดลาย โค้ง ม้วม้น อ่อนโยนผสมเข้มข้แข็งข็ โครินริเธียธีน (Corinthian) หรูหรา ประณีต นิยนิมใช้ใช้นสมัยมัเฮลเลนิสนิติก ยุคเฮลเลนิสนิติก วรรณกรรม มหากาพย์อีย์ อีเลียด และ โอดีสซีย์ซี ย์โดยโฮเมอร์ ได้รับรัการยกย่อย่งเป็นป็ต้นแบบของวรรณกรรม สมัยมั โบราณ มีคมีวามไพเราะ ถ่ายทอดอารมณ์ได้ดี ประวัติวั ติศาสตร์ เฮโรโดตัส บิดบิาประวัติวั ติศาสตร์โร์ลก ตะวันวัตก ผู้วางรากฐานการเขียขีนประวัติวั ติศาสตร์ การค้นคว้าว้รวบรวมหลักฐานอ้างอิง งานเขียขีนด้านปรัชรัญา นักปราชญ์คนสำ คัญ เช่นช่ เป็นป็เรื่อรื่งราวการผจญภัยของบรรพบุรุษกรีกรี โสเครตีส เพลโต อริสริ โตเติล วิทวิยาการอื่นๆ การแพทย์ ฮิปโปคราตีส บิดบิาการแพทย์โย์ลก ฟิสิฟิกสิส์ อาร์คิร์ คิมิตีมิ ตีส ปริมริาตรของวัตวัถุ กฎคานดีด คานงัด คณิตศาสตร์ ยูคลิด และ ปิทาโกรัสรัวางรากฐาน ความรู้เรู้รื่อรื่งเลขาคณิต สรุป อารยธรรเฮลเลนิก กรีกแท้มีความเจริญในเรื่องปรัชญา เชื่อถือเหตุผล คุณค่าของเสรีภาพ ยกย่องเกียรติยศและคุณค่าของปัจจเจกบุคคล กำ เนิดการปกครองระบอบประชาธิปไตย อารยธรรมเฮลเลนิสติก เน้นความใหญ่โตหรูหรา มีนักวิทยาศาสตร์ คณิตศาสตร์ การแพทย์ กีฬาโอลิมปิก เฉลิมฉลองเทพเจ้า Zeus ผู้เป็นใหญ่เหนือเทพเจ้าทั้งปวง การปกครอง กำ เนิด "การปกครองระบอบประชาธิปธิ ไตย" ของโลก ที่นครรัฐรัเอเธนส์

สภาพที่ตั้งภูมิภูศมิาสตร์ ภาพ : https://nsms6thgradesocialstudies.weebly.com/maps-of-ancient-greece.html กษัตริย์ริเย์ลือกโดยประชาชน สภาประชาชน กับ สภาเชเนท การปกครอง สมัยมัสาธารณรัฐรั 500-27 BC สมัยมัจักจัรวรรดิ 27 BC - 476 CE สมัยมักษัตริย์ริ ย์ 753-500 BC สภาเซเนท เลือกกงศุล 2 คน ทำ หน้าที่เป็นป็ ประมุขของกษัตริย์ริ ย์ เกิดประมวลกฏหมายสิบสิสอง โต๊ะ เพื่อพื่ปกป้องสิทสิธิแธิละเสรีภรีาพของ ประชาชน ออกุสกุตุสตุซีซซีาร์ ตั้งตนเป็นป็จักจัรพรรดิ องค์แรก มีอำมี อำนาจสูงสูสุดสุ รวมอำ นาจเข้าข้สู่ศูสู่ ศูนย์กย์ลาง จัดจัระบบการ เก็บภาษีเข้าข้สู่รัสู่ ฐรัสร้าร้งกองทับเช้มช้แข็งข็ สร้าร้งถนนเชื่อชื่มเมือมืงต่าง ๆ เข้าข้สู่ กรุงโรม อารยธรรมโรมัน มั (Ancient Roman : 753 BC-476 CE) อารยธรรมโรมัน กำ เนิดที่คาบสมุทรอิตาลี มีลักษณะแหลมยื่นไปในทะเลเมดิเตอร์เรเนียน ลักษณะภูมิประเทศส่วนใหญ่เป็นภูเขาและเนินเขา ตอนกลางของคาบสมุทรเป็นที่ราบลาติออุมที่ตั้ง ถิ่ินฐานและเป็นแหล่งเกษตรที่สำ คัญของโรมัน ชาวชาวอิทรัสกัน(Etruscan)ตั้งถ่ิ่นฐานอยู่ก่อนซึ่งเอาความเชื่อและศิลปวัฒนธรรมของกรีก เข้ามาด้วย ต่อมาชาวลาตินชนะชาวอิทรัสกันแล้วสถาปนาอาณาจักรโรมันขึ้น จักจัรวรรดิโรมันมัตะวันวัตกล่มสลาย ความยิ่งใหญ่ของจักรวรรดิโรมันทำ ให้แบ่งจักรวรรดิออกเป็นโรมันตะวันตก ศูนย์กลางอยู่ที่กรุง โรม และโรมันตะวันออกหรือไบแซนไทน์ ศูนย์กลางอยู่ที่กรุงคอนสแตนติโนเปิล ในประเทศตุรกีในปัจจุบัน ต่อมาโรมันตะวันตกอ่อนแอลงและถูกชาวเผ่ากอทหรือเยอรมันรุกรานและยึดกรุงโรม ในปี ค.ศ.476

มรดกอารยธรรมของโรมันมั วิศวิวกรรม ภาษาลาติน ภาษาลาตินของชาวโรมันมัเป็นป็ภาษาของยุโรป สมัยมักลาง เป็นป็รากศัพท์คำ ในภาษาอังกฤษ เป็นป็พื้นพื้ฐานของภาษา อิตาลี ฝรั่งรั่เศส สเปน โปรตุเตุกส กฎหมายสิบสิสองโต๊ะ เป็นป็กฎหมายลายลักษณ์อักษรฉบับบัแรก เพื่อพื่ ให้ความยุติธรรมแก่ชาวโรมันมั โดยเท่า เทียมกันทั่วจักจัรวรรดิโรมันมั ประมวลกฎหมายของจักจัรพรรดิจัสจัติเนียน เป็นป็รากฐานกฎหมายที่ใช้ใช้นประเทศต่าง ๆ ในยุโรป สถาปัตปัยกรรม การแพทย์ โรงพยาบาลสนามติดตามไปกับกองทัพ การผ่าตัดเอาทารกออกจากครรภ์มารดา การใช้ยช้าสลบ ภาพ : https://www.jw.org/th ท่อส่งส่น้ำ ของโรมันมั มั่นมั่คงแช็งช็แรง มีลัมี ลักษณะซุ้มซุ้ ประตูโตูค้ง เป็นป็ผลงานที่โดดเด่นที่สุดสุด้านวิศวิวกรรมในสมัยมั โบราณ ศาสนาคริสริต์ อารยธรรมโรมันส่วนใหญ่ได้รับอิทธิพลจากอารยธรรมกรีก มรดกส่วนใหญ่จะสร้างงานที่มีประโยชน์ต่อการใช้สอย มุ่งมุ่ ประโยชน์การใช้สช้อยและสง่างาม ใหญ่โต ไม่นิม่ นิยมสร้าร้งศาสนสถานหรือรืวิหวิารบูชาเทพเจ้าจ้ อย่าย่งกรีกรี มั่นมั่คง แข็งข็แรง โคลอสเซียซีม สนามกีฬาขนาดใหญ่ สร้าร้งถนนคอนกรีตรีขนาดใหญ่ที่แข็งข็แรงทนทาน สองข้าข้งถนนมีท่มี ท่อระบายน้ำ มีหมีลักบอกระยะทาง เริ่มริ่แรกนับถือเทพเจ้าจ้หลายองค์รับรัอิทธิพธิล จากกรีกรี ต่อมารับรัเอาศาสนาคริสริต์เป็นป็ศาสนาทาง ราชการ ในสมัยมัจักจัรพรรดิคอนสแตนติน ได้ทรงประกาศพระราชกฤษฎีกาแห่งเมือมืง มิลมิาน เมื่อมื่ค.ศ. 313 ให้เสรีภรีาพในการ นับถือศาสนาแก่ชาวโรมันมั อ้างอิงข้อข้มูล กระทรวงศึกษาธิกธิาร. (2557). ประวัติวั ติศาสตร์สร์ากล. (พิมพิพ์คพ์รั้งรั้ที่ 2). กรุงเทพฯ : โรงพิมพิพ์ สกสค. ลาดพร้าร้ว. สำ นักนัวิชวิาการและมาตรฐานการศึกษา. (2561). หนังนัสือสืส่งส่เสริมริ ประสิทสิธิภธิาพการเรียรีนรู้ กลุ่มลุ่สาระการเรียรีนรู้สัรู้งสัคมศึกษา ศาสนา และวัฒวันธรรม. กรุงเทพฯ : โรงพิมพิพ์ชุพ์ชุมนุมนุสหกรณ์กณ์ารเกษตรแห่งประเทศไทย วิทวิยา ปานะบุตร. (2558). ประวัติวั ติศาสตร์ ม.4-6. นนทบุรี : บริษัริ ษัท ธนธัชธัการพิมพิพ์ จำ กัด.

วิชวิาประวัติวั ติศาสตร์ 4 ส32102 กลุ่มลุ่สาระสังสัคมศึกษา ศาสนา และวัฒวันธรรม โรงเรียรีนวังวัน้ำ เย็นย็วิทวิยาคม By Sontinee Piwkaew