ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๑ ดนตรี-นาฏศิลป์ กลุ่มสาระการเรียนรู้ศิลปะ ๑_หลักสูตรวิชาดนตรี-นาฏศิลป์ ๕_ใบงาน_เฉลย ๙_สื่อเสริมการเรียนรู้
ทักษะพื้นฐานและการฝึกหัด จุดประสงค์การเรียนรู้ • ใช้นาฏยศัพท์ หรือศัพท์ทางการละครในการแสดงได้ การแสดงนาฏศิลป์ หน่วยการเรียนรู้ที่ ๘
ศัพท์เฉพาะที่ใช้ในเรื่องท่าทางที่ปฏิบัติ หรือกิริยาอาการต่างๆ ที่ปฏิบัติเกี่ยวกับนาฏศิลป์ เพื่อสื่อความหมายให้เกิด ความเข้าใจตรงกัน หรือศัพท์ที่ใช้ในการฝึกหัดนาฏศิลป์ไทย นาฏยศัพท์ นาฏยศัพท์ส าหรับการฝึกหัดนาฏศิลป์ ไทยมาตรฐาน • ดัดมือ • ดัดแขน • ตั้งวง • วงบน • วงกลาง • วงล่าง • จีบ • จีบหงาย • จบีคว่ำ • จีบส่งหลัง • กำรน่ังแบบละครพระ • ละครนำง • กำรยืน • ยกเท้ำ • ก้ำวเท้ำ
การดัดมือ • การฝึกหัดเพื่อดัดนิ้วมือ และข้อมือ โดยการใช้มือข้างหนึ่งรวบนิ้วชี้นิ้วกลาง นิ้วนาง และนิ้วก้อยให้ตั้งขึ้น แล้วหักปลายนิ้วทั้ง ๔ มาที่ล าแขน หักข้อมือเข้าหา ล าแขน ส่วนนิ้วหัวแม่มือจะยื่นไปข้างหน้า แล้วหักข้อแรกของนิ้วหัวแม่มือเข้าหา ฝ่ามือ หากดัดมือข้างซ้าย ให้นั่งตั้งเข่าซ้ายปลาย เท้าซ้ายเชิดขึ้น ส่วนเท้าขวาให้ พับปลายเท้าขวาไว้ใต้เข่าซ้ายนั่งทรงตัวยืดขึ้น น ้าหนักตัวอยู่ที่ก้น ยื่นแขนซ้ายตึง วางข้อศอกบนเข่าซ้าย แล้วใช้นิ้วหัวแม่มือและนิ้วทั้ง ๔ ด้านขวารวบนิ้วซ้ายหัก ข้อมือซ้ายเข้าหาล าตัว หน้าตรง แล้วเริ่มนับตามจ านวนครั้งที่ก าหนด ท าเช่นนี้ สลับมืออีกข้างหนึ่ง การดัดแขน • เป็นการฝึกเพื่อดัดแขนให้งอนโค้งสวยงาม ดูเป็นคนแขนอ่อน วิธีปฏิบัติท าได้โดยนั่งชันเข่าทั้ง ๒ ข้าง ให้ส้นเท้าชิดกัน แบะปลายเท้าออก สอดประสานนิ้วมือเข้าหาล าตัวพลิกกลับให้ฝ่ามือทั้ง ๒ หงายออกจากล าตัว แล้วกดลงไปที่ปลาย เท้า โดยนิ้วทั้ง ๒ ไม่หลุดจากกันหนีบเข่าทั้ง ๒ ข้าง เข้าหากัน เพื่อบีบข้อศอกทั้ง ๒ ให้ชิดกัน ยืดตัวขึ้น หน้าตรง นับตามจ านวนครั้งที่ก าหนด
การตั้งวง (แบ่งออกได้เป็น ๓ ระดับ) ปฏิบัติได้โดยให้นิ้วทั้ง ๔ เรียงชิดติดกัน ส่วนนิ้วหัวแม่มือหักเข้าหาฝ่ามือ ยกล าแขน ขึ้นให้เป็นวงโค้ง ยกแขนใดแขนหนึ่งขึ้นแล้ว งอแขนให้ได้ส่วนโค้ง ส่งล าแขนออกไปข้าง ล าตัว วงบนของพระจะอยู่ระดับแง่ศีรษะ ส่วนวงบนของนางจะอยู่ระดับหางคิ้ว วงพระ จะกันวงกว้างกว่าวงนางเล็กน้อย ปฏิบัติได้โดยให้นิ้วทั้ง ๔ เรียงชิดติดกัน ส่วนนิ้วหัวแม่มือหักเข้าหาฝ่ามือ ยกล าแขน ขึ้นให้เป็นวงโค้ง ปลายนิ้วอยู่ระดับไหล่ ปฏิบัติได้โดยให้นิ้วทั้ง ๔ เรียงชิดติดกัน ส่วนนิ้วหัวแม่มือหักเข้าหาฝ่ามือให้ปลาย นิ้วอยู่ระดับเอว หรือชายพก แต่วงล่างของ พระต้องกันข้อศอกออกไปด้านข้างสะเอว ส่วนวงล่างของนางให้หนีบข้อศอกเข้าหา ล าตัว ปลายนิ้วจะอยู่ระดับเอว ระดับวงบน ระดับวงกลาง ระดับวงล่าง
การจีบ (แบ่งออกเป็น ๒ ลักษณะ) จีบหงาย จีบคว่่า • ปฏิบัติได้โดยให้นิ้วหัวแม่มือหักเข้าจรดข้อแรกของนิ้วชี้ จากนั้น กรีดนิ้วทั้ง ๓ ให้ตึงออกเป็นรูปพัด หงายข้อมือขึ้นแล้วหักข้อมือ เข้าหาล าแขนให้ปลายจีบชี้ขึ้นข้างบน • ลักษณะการจีบจะปฏิบัติคล้ายกับจีบหงาย เพียงแต่จีบคว ่า ให้คว ่าตัวจีบลงล าแขนจะงอ หรือตึงขึ้นอยู่กับท่าร า หักข้อมือ เข้าหาล าแขน
การนั่ง (แบ่งออกเป็น ๒ ลักษณะ) ๑ การนั่งแบบพระ ๒ การนั่งแบบนาง • ปฏิบัติได้โดยการนั่งพับเพียบข้างขวา นั่งพับเข่าซ้ายให้ปลายเท้าซ้ายหงาย ซ้อนใต้เข่าขวา ขาขวางอพับไว้ข้างล าตัว หักข้อเท้า นั่งตัวตรง อกผาย ไหล่ผึ่ง วางฝ่ามือขวาไว้บนหน้าตัก ขวา วางฝ่ามือซ้ายไว้บริเวณเข่าซ้าย ตึงปลายนิ้วมือ • ปฏิบัติได้โดยการนั่งพับเพียบข้างขวา นั่งพับเข่าซ้ายซ่อนไว้ใต้ขาขวาที่งอพับไว้ข้างล าตัว ด้านขวา หักข้อเท้าทั้ง ๒ โดยให้ปลายเท้าซ้ายเหลื่อมไปข้างหน้า แล้วเรียงด้วยปลายเท้าขวา นั่งตัวตรง อกผาย ไหล่ผึ่ง วางฝ่ามือขวาบนหน้าขาขวา แล้ววางฝ่ามือซ้ายงอแขนวางเรียง ออกมาด้านนอก เอียงศีรษะขวา
การยืน (แบ่งออกเป็น ๓ ลักษณะ) ๑ การยืนแบบพระ ปฏิบัติได้โดยยืนตัวตรง ตึงเอว ตึงไหล่ เท้าขวายืนรับน้ าหนัก เท้าซ้ายยืนตึงเข่า วางเท้าซ้ายเหลื่อมเท้าขวาเล็กน้อย มือขวา เท้าสะเอว มือซ้ายแบมือวางฝ่ามือแตะที่ หน้าขา กดไหล่และเอียงศีรษะขวา ๒ การยืนแบบนาง ปฏิบัติได้โดยยืนตัวตรง ตึงเอว ตึงไหล่ เท้าขวายืนรับน้ าหนัก เท้าซ้ายเปิดปลาย เท้าออกเล็กน้อย ให้ส้นเท้าซ้ายวางชิดช่วง กลางเท้าขวา ขาเหยียดตึง มือขวาจีบแตะ ที่เอว มือซ้ายเหยียดแขนตึงแบมือวางฝ่ามือ แตะที่หน้าขา กดไหล่ และเอียงศีรษะซ้าย ๓ การยืนเหลื่อมเท้า ปฏิบัติได้โดยวางเท้าขวาเฉียงออกไป ทางด้านขวา แล้วให้ส้นเท้าวางไว้กลางเท้า ซ้ายซึ่งยืนรับน้ าหนักอยู่ในลักษณะเฉียง ปลายเท้าซ้ายไปด้านซ้าย จากนั้นเปิดปลาย เท้าขวาขึ้น
การประเท้า เป็นกิริยาของเท้าที่เชื่อมต่อจากการยืนเหลื่อมเท้า เช่น หากยืนเหลื่อมเท้าขวาแล้วจะประเท้าขวา ปฏิบัติได้โดยการยกจมูกเท้า ขวาขึ้น ย่อเข่าลง แล้วตบจมูกเท้าขวาลงในลักษณะที่ส้นเท้าขวายังวางอยู่กับพื้นพร้อมกับยกเท้าขวาขึ้น จากนั้นเชิดปลายเท้าขวา หมายเหตุ จมูกเท้า หมายถึง ก้อนเนื้อบริเวณโคนนิ้ว (ปลายฝ่าเท้า) การจรดเท้าเท้าต้องกระดกปลายนิ้วเท้าทุกครั้ง
การยกเท้า (แบ่งออกเป็น ๒ ลักษณะ) การยกเท้าแบบพระ การยกเท้าแบบนาง ๑ ๒ การยกเท้าแบบพระ • ตัวพระจะยกเท้าโดยแบะเข่าออกไปด้านข้าง ให้ข้อเท้าอยู่ระดับ ครึ่งน่องของเท้าที่ยืนอยู่ การยกเท้าแบบนาง • ตัวนางจะไม่แบะเข่า แต่จะยกเท้าไปข้างหน้า ในลักษณะหนีบขา ที่ยกมาหาขาที่ยืนรับน ้าหนักอยู่
การก้าวเท้า (แบ่งออกได้เป็น ๔ ลักษณะ) การก้าวเท้าแบบพระ การก้าวเท้าแบบนาง การก้าวข้างแบบพระ การก้าวข้างแบบนาง • ปฏิบัติได้โดยวางส้นเท้าที่ก้าวให้ตรงกับปลายเท้าหลังที่วางอยู่ในลักษณะเปิดส้นเท้า แบะเข่าออก ย่อเข่าลง • ปฏิบัติได้โดยวางส้นเท้าที่ก้าวให้ตรงกับปลายเท้าหลังที่วางอยู่ในลักษณะเปิดส้นเท้า แต่ให้หนีบเข่าเข้าหากัน • ปฏิบัติได้โดยวางส้นเท้าที่ก้าวให้ตรงกับปลายเท้าที่ยืนเต็มเท้าในลักษณะเป็นเส้นตรง ด้านข้าง แล้วย่อเข่าทั้ง ๒ ลง ให้น ้าหนักอยู่กับขาที่ก้าว • ปฏิบัติได้โดยวางส้นเท้าที่ก้าวให้ตรงกับปลายเท้าที่ยืนอยู่แล้วพลิกข้อเท้าหักล าเข่าเข้า หาน่องของขาที่ก้าวข้าง ย่อเข่าทั้ง ๒ ลง การก้าวหน้าแบบพระ การก้าวหน้าแบบนาง การก้าวข้างแบบพระ การก้าวข้างแบบนาง
การเคลื่อนไหวท่าทางตามแบบนาฏศิลป์ไทย ท่าทางที่ใช้แทนค่าพูด ท่าเรียก ท่าปฏิเสธ : ให้ยกมือขึ้นในลักษณะตั้งวงด้านข้าง แล้วหักข้อมือลง ปาดมือ กรีดนิ้วเข้าหาตัว : ให้ใช้มือใดมือหนึ่งตั้งขึ้น แล้วหันฝ่ามือออก สั่นข้อมือเล็กน้อย (จากภาพ) เป็นการแสดงท่าทางที่ใช้แทนค าพูด คือ ท่าเรียกของพระ นาง ยักษ์ ลิง พระ นาง ยักษ์ ลิง (จากภาพ) เป็นการแสดงท่าปฏิเสธของพระ คือ ท่าเรียกของพระ นาง ยักษ์ ลิง พระ นาง ยักษ์ ลิง ๑ ๒
ท่าทางที่แสดงถึงอารมณ์ความรู้สึกภายใน ท่ารัก ปฏิบัติโดยการประสานล าแขน ใช้ฝ่ามือทั้ง ๒ ข้าง วางทาบบริเวณฐาน ไหล่ หรือบริเวณอก ๑ (จากภาพ) แสดงท่าทางสื่อความหมายว่ารักของ พระ นาง ยักษ์ ลิง พระ นาง ยักษ์ ลิง ท่าโกรธ ปฏิบัติโดยการตั้งข้อมือขึ้น ใช้นิ้วฟาดตวัดขึ้นแล้วเก็บนิ้วชี้งอเข้าหาฝ่ามือ หรือใช้ฝ่ามือซ้ายถูบริเวณคางใต้ใบหูซ้าย ถูไปถูมาแล้วกระชากลง ๒ (จากภาพ) แสดงท่าทางสื่อความหมายว่าโกรธของ พระ นาง ยักษ์ ลิง พระ นาง ยักษ์ ลิง
ท่าขัดเคืองใจ ปฏิบัติโดยใช้มือซ้ายวางทาบระดับอก มือขวาเท้าเอว ๓ (จากภาพ) แสดงท่าทางสื่อความหมายว่าขัดเคืองใจของ พระ นาง ยักษ์ ลิง ท่าร้องไห้ ปฏิบัติโดยใช้มือซ้ายแตะที่หน้าผาก มือขวาจีบที่ชายพก ก้มหน้าพร้อมกับ สะดุ้งตัวเล็กน้อยเหมือนกับก าลังสะอึกสะอื้น จากนั้นใช้นิ้วชี้แตะที่ตา ทั้ง ๒ ข้าง ๔ (จากภาพ) แสดงท่าทางสื่อความหมายว่าร้องไห้ของ พระ นาง ยักษ์ ลิง พระ นาง ยักษ์ ลิง พระ นาง ยักษ์ ลิง
กิจกรรมฝึ กปฏิบัติ ภาษาท่าทางนาฏศัพท์