ใบความรู้ เรื่อง อาณาจักรอยุธยา

เป็นอาณาจักรของชนชาติไทย ในลุ่มแม่น้าเจ้าพระยาในช่วง
พ.ศ. 1893 ถึง พ.ศ. 2310 มีกรุงศรีอยุธยาเป็นศูนย์กลางอ้านาจ
หรือราชธานี ทังยังมีความสัมพันธ์ทางการค้ากับหลายชาติ จนถือได้ว่าเป็น
ศนู ยก์ ลางการคา้ ในระดบั นานาชาติ เช่น จนี โปรตเุ กส สเปน องั กฤษ ฝร่ังเศส

ท่ีตัง กรุงศรีอยุธยาเป็นเกาะซ่ึงมีแม่น้าสามสายล้อมรอบ ได้แก่
แม่น้าป่าสัก ทางทิศตะวันออก,แม่น้าเจ้าพระยา ทางทิศตะวันตกและทิศใต้
และแม่นา้ ลพบรุ ี ทางทศิ เหนอื

ที่ ม า ข อ ง ช่ื อ อ โ ย ธ ย า น ค ร ใ ห ม่ นี ไ ด้ รั บ ก า ร ข น า น น า ม ว่ า
กรุงพระนครศรีอยุธยา หรือกรุงเทพมหานครบวรทวาราวดีศรีอยุทธยา
มหาดิลกภพนพรัตน ราชธานีบรุ รี มย์ หรอื อโยธยาศรรี ามเทพนคร ซึ่งภายหลังมกั
เรยี กว่า กรงุ ศรอี ยุธยา แปลความหมายวา่ นครทไ่ี ม่อาจทา้ ลายได้

สภาพภมู ปิ ระเทศ

กรุงศรีอยุธยาเป็นเมืองท่ีมีความอุดมสมบูรณ์เป็นอู่ข้าว อู่น้า ลักษณะโดยท่ัวไป
เป็นที่ราบลุ่มเหมาะในการเพาะปลูก และการค้าทังทางบกและทางน้า กรุงศรีอยุธยาตังอยู่
บริเวณท่ีมีลักษณะภูมิประเทศ และภูมิอากาศเหมาะสมต่อการตังถิ่นฐาน ลักษณะภูมิประเทศ
เป็นท่ีราบลุ่มแม่น้า ตัวเมืองมีลักษณะทางกายภาพเป็นเกาะ มีแม่น้าล้อมรอบ 3 สาย คือ
แม่น้าเจ้าพระยา แม่น้าลพบุรี และแม่น้าป่าสัก โดยตังอยู่ในบริเวณที่มีความอุดมสมบูรณ์
ผู้คนสามารถด้ารงชีวติ ดว้ ยการทา้ การเกษตร ทงั เพาะปลูกเลียงสัตว์ และประมงในฤดูน้าหลาก
เพราะน้าจะทว่ มรอบกรงุ ศรอี ยธุ ยาเป็นเวลานาน พนื ท่บี รเิ วณที่ราบลุ่มริมแมน่ ้า จึงมีดินตะกอน
ซึ่งนา้ พดั มาทบั ถมเหมาะแก่การปลูกพชื โดยเฉพาะการท้านาปลูกข้าว ปลกู ผกั เปน็ ตน้

การเปลยี่ นแปลงทางการเมอื งภายในภูมภิ าค

มีการปลอดอ้านาจทางการเมืองภายนอก โดยในขณะนันอาณาจักรเขมรเริ่มเส่ือม
อ้านาจลง เน่ืองจากพระเจ้าชัยวรมันท่ี 7 ได้สวรรคต และในเขตลุ่มแม่น้าเจ้าพระยาก็เร่ิม
ตังตนเป็นอิสระ ขณะเดยี วกันอาณาจกั รสุโขทยั และอาณาจักรล้านนา ท่ีอยู่ทางทิศเหนือ ก็เร่ิม
เส่ือมอ้านาจ จึงเป็นโอกาสท่ีสมเด็จพระรามาธิบดีท่ี 1 (พระเจ้าอู่ทอง) ได้สถาปนากรุงศรี
อยุธยาเป็นศูนย์กลางอ้านาจแห่งใหม่ขึน โดยท่ีพระองค์มีแคว้นสุพรรณบุรี และแคว้นละโว้
(ลพบุรี) ซึ่งมีความสัมพันธ์ฉันเครือญาติเป็นฐานอ้านาจส้าคัญ และให้การสนบั สนุนทางก้าลัง
ไพรพ่ ลอาณาจักรอยธุ ยาจึงได้รับมรดกทางวัฒนธรรมจากแคว้นละโว้ และสุพรรณบุรี รวมทัง
อาณาจกั รที่อยู่ในบริเวณล่มุ แม่น้าเจา้ พระยา กอ่ นการสถาปนากรุงศรอี ยธุ ยา

ยทุ ธศาสตรท์ างการเมอื ง

อยุธยามีสภาพเป็นเกาะกลางน้า มีแม่น้าสาย และล้าคลองสายต่าง ๆ ล้อมรอบ
โดยเปน็ คูเมืองจากธรรมชาติ ซ่ึงเปน็ แนวปอ้ งกันการบุกรุกของข้าศกึ ได้เป็นอย่างดี และเมื่อถึง
ฤดูน้าหลาก น้าจะท่วมนอกพระนครจะเต็มไปด้วยน้า เป็นเวลานานหลายเดือน ข้าศึกไม่
สามารถตังทัพได้ สามารถป้องกันศัตรูผู้รุกรานได้ ส่งผลให้ข้าศึกต้องถอยทัพกลับไป
เช่น ศึกสงครามระหว่างกรุงศรอี ยุธยาระหว่างพมา่ ซึ่งในหลาย ๆ ครัง ฝ่ายพม่าจะต้องถอย
ทัพกลับเมือง เพราะเม่ือตังทัพถึงเดือนสิบสอง หรือฤดูน้าหลาก ท้าให้น้าจะท่วมที่ตังทัพ
และฝ่ายกองทัพไม่สามารถท้าศึกเข้าประชิดก้าแพงเมืองได้ ท้าให้จะต้องจ้าใจยกทัพกลับ
เพือ่ รกั ษาผลประโยชน์ ชวี ิต ความเปน็ อยูข่ องไพลพ่ ลของตนเอง เปน็ ต้น

ศูนยก์ ลางการคมนาคมและการค้า

ศูนย์กลางอาณาจักรอยุธยา ตังอยู่ในท้าเลที่เหมาะสมกับการค้า ทังภายใน
และภายนอกราชอาณาจักร โดยมีแม่น้าล้อมรอบทัง 3 ด้าน ท้าให้อยุธยาใช้เส้นทางทางน้า
ติดต่อกับแว่นแคว้นท่ีอยู่ภายในและภายนอกได้สะดวก เช่น สุโขทัย ล้านนา เขมร จีน
นอกจากนีท่ีตังของราชธานีท่ีอยู่ไม่ห่างไกลปากน้าหรือทะเล ท้าให้อยุธยาติดต่อค้าขายทาง
เรือกับต่างประเทศที่อยู่ห่างไกลได้สะดวก และเม่ืออาณาจักรมีความเข้มแข็ง สามารถควบคุม
การค้ารอบชายฝั่งทะเลอันดามัน และอ่าวไทย ซ่ึงเป็นแหล่งท่ีพ่อค้าต่างชาติเดินทางมาค้าขาย
ได้ ท้าให้อยุธยาสามารถท้าหน้าท่ีเป็นพ่อค้าคนกลางในการติดต่อค้าขายระหว่างจีน ญี่ปุ่น
กบั พอ่ ค้าต่างชาตอิ น่ื ๆ สง่ ผลใหเ้ ป็นเมืองท่าการคา้ และศูนยก์ ลางการค้าทม่ี ีสินคา้ หลากหลาย

ปจั จยั ทางภมู ศิ าสตรแ์ ละทต่ี งั

บริเวณท่ีเป็นที่ตังของกรุงศรีอยุธยาและเมืองต่าง ๆ ที่ตังอยู่ในบริเวณ
ท่ีราบลุ่มแม่น้าบางปะกง แม่น้าลพบุรี แม่น้าป่าสัก แม่น้าเจ้าพระยา
แม่น้าสุพรรณบุรี-นครชัยศรี-ท่าจีน และแม่น้าแม่กลอง ที่ไหลจากเหนือลงใต้
ท่ีอ่าวไทย ในฤดฝู นน้าจะไหลบา่ ท่วมพนื ท่รี าบลมุ่ แมน่ ้าเจ้าพระยา เกิดการทับถม
ของดินตะกอน ท้าให้อยุธยาเป็นแหล่งปลูกข้าวท่ีมีปริมาณมากพอเพียงต่อการ
เลียงประชากรเหลอื เปน็ เสบยี ง ส้าหรบั กองทัพ และเป็นสินค้าส่งออก นอกจากนี
ความอุดมสมบูรณ์เป็นผลให้เกิดการขยายชุมชน การเพ่ิมจ้านวนประชากร
โดยกรุงศรีอยุธยาตังอยู่ในบริเวณแม่น้า 3 สายบรรจบกัน คือ แมน่ ้าเจ้าพระยา
แม่นา้ ปา่ สัก และแม่น้าลพบุรี และตงั อยู่ไม่ห่างจากปากแมน่ ้า ห่างจากทะเลไมม่ าก
ทา่ เรือสนิ ค้านานาชาติ สามารถเดนิ เรือเข้ามาคา้ ขายกับกรงุ ศรีอยุธยาได้สะดวก

ปัจจัยทางเศรษฐกิจ

อาณาจักรเหมาะกับการเป็นเมืองท่าทังในอาณาจักร และการค้า
กับต่างประเทศ ซ่ึงเป็นแหล่งติดต่อค้าขายระหว่างพ่อค้าต่างชาติกับแคว้นไทย
รวมทังพ่อค้าจากจีน นอกจากนีแม่น้าสายต่าง ๆ ยังเป็นเส้นทางการค้าภายใน
ท่ีสามารถน้าสินค้า และของป่าจากดินแดนทางตอนเหนือและตะวันออก มาค้าขาย
ท่ีกรุงศรีอยุธยา และส่งผลให้พ่อค้าชาติต่าง ๆ น้าสินค้าเข้ามาซือขายแลกเปลี่ยน
จึงเป็นแหล่งรวมสินค้า ทังภายในและภายนอกประเทศ โดยพระมหากษัตริย์สมัย
อยุธยาส่วนใหญ่ส่งเสริมการค้า ซึ่งเป็นปัจจัยความมั่งคั่งทางเศรษฐกิจให้แก่
อาณาจักรอยุธยา รวมทังนโยบายการขยายดินแดนความสัมพันธ์กับต่างประเทศ
ล้วนเพื่อผลประโยชนท์ างการค้าและเศรษฐกิจ เช่น ญ่ีปุ่น เปอร์เซีย และประเทศใน
ทวีปยุโรป ส่วนใหญ่เป็นไปเพื่อผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจและการค้า โดยสินค้า
ที่สง่ ออก ส่วนใหญ่ ได้แก่ ข้าว สัตวป์ ่า ผลผลติ จากปา่ และไม้ตา่ ง ๆ เปน็ ตน้

ปจั จยั ทางสงั คมและวัฒนธรรม

เน่ืองจากพืนที่ใกล้เคียงกับอาณาจักรอยุธยา เคยเป็นท่ีตังของอาณาจักรโบราณ

ที่ส้าคัญ ไดแ้ ก่ ทวารวดี ละโว้ สุพรรณภมู ิ โดยอยธุ ยาได้รบั อารยธรรมเดิม วัฒนธรรมดังเดิม
ของอาณาจักรโบราณมาปรับใช้ผสมผสาน โดยอาณาจักรอยุธยาจัดรูปแบบการปกครอง
และการควบคุมก้าลังไพร่พล ในระยะแรกแบ่งการปกครองเป็นส่วนกลางและส่วนหัวเมือง
ซึ่งมอบหมายให้พระราชวงศ์ หรือขุนนางไปปกครอง เมื่ออาณาจักรมีอาณาเขตขยายออกไป
อย่างกว้างขวาง จึงได้จัดระเบียบการปกครองใหม่ แยกการปกครองทหารกับพลเมือง
และการควบคุมหัวเมืองออกจากกัน ให้อัครมหาเสนาบดีสมุหพระกลาโหมควบคุมฝ่ายทหาร
และหัวเมืองฝ่ายใต้ สมุหนายกควบคุมฝ่ายพลเมือง และหัวเมืองฝ่ายเหนือ ส่วนหัวเมือง
ชายทะเลตะวนั ออกอยู่ในการควบคุมของกรมคลัง ซึ่งดูแลการติดต่อการค้าขายกับต่างประเทศ
ส่วนการควบคุมไพร่พลก็มีการจัดระเบียบให้รัดกุม โดยจัดการปกครองบ้านเมืองอย่างมีระบบ
ระเบียบ มีกฎหมายควบคุม และได้เจริญสัมพันธไมตรีอันดีกับนานาชาติ เป็นผลให้มีการรับ
วัฒนธรรมบางอย่างมาปรับใช้ในสังคมด้วย อาทิ วัฒนธรรมจีน วัฒนธรรมตะวันตก ซ่ึงการ
เจริญสัมพันธไมตรีกับนานาชาติอย่างกว้างขวาง เป็นผลให้อยุธยาเป็นสังคมท่ีมีผู้คน
หลากหลายชาติ หลายภาษามาตังถ่ินฐาน และมีความผสมผสานทางวัฒนธรรม

พระปรชี าสามารถของพระมหากษตั รยิ ์

พระมหากษัตริย์ไทย สมัยอยุธยาทรงเป็นผู้ปกครอง และผู้น้าของสังคม
ทรงดูแลคุ้มครองประชาชน ทรงจัดระเบียบการปกครอง ออกกฎหมายควบคุมก้าลัง
ไพร่พล ส่งเสริมการค้าทังภายใน และภายนอกประเทศ และทรงท้านุบ้ารุง
พระพุทธศาสนา สร้างและปฏิสังขรณ์วัด ศาสนวัตถุ และศาสนสถานอ่ืน ๆ เพ่ือให้
เป็นศูนย์รวมศิลปะ และวัฒนธรรม เป็นสถานท่ีประกอบกิจกรรมของผู้คน และเป็น
ศูนย์รวมจิตใจของประชาชนในยามสงคราม เม่ืออาณาจักรอยุธยาเผชิญภัยคุกคาม
จากภายนอก พระมหากษัตริย์จะเป็นจอมทัพท่ีควบคุมไพล่พลออกศึกท้าสงคราม
และยงั ทรงเป็นธรรมราชตามคตคิ วามเช่ือในพระพุทธศาสนา โดยทรงประพฤตปิ ฏิบัติ
ตนตามหลักทศพิธราชธรรม และจักรวรรดิวัตร โดยจากปัญหาภัยคุกคาม
จากภายนอก แตด่ ้วยพระปรีชาสามารถของพระมหากษัตริย์ที่ทรงปกครองบ้านเมือง
อย่างมีระเบียบ ใช้กฎหมายควบคุมสังคมด้าเนินนโยบายตา่ งประเทศอย่างเหมาะสม
ท้าให้บา้ นเมอื งมั่นคง และเจริญร่งุ เรืองอยา่ งยาวนาน สบื ต่อกนั มาถึง 417 ปี

ไกรสร ฝึกฝน. (ม.ป.ป.). การสถาปนาอาณาจักรอยุธยา. สบื คน้ 2565, กมุ ภาพนั ธ์ 4, จาก
https://shorturl.asia/OPhHc
. (ม.ป.ป.). การสรา้ งความม่ันคงและความเจริญรุ่งเรืองของอาณาจกั รอยธุ ยา.
สืบค้น 2565, กมุ ภาพันธ์ 4, จาก https://shorturl.asia/vRMOx

ธริ ตั ฎิกานต์ สวุ ะพนั ธ์. (2559). หนงั สอื อา่ นเพิ่มเติม เรื่องประวตั ศิ าสตรไ์ ทยสมยั อยุธยา.
สบื ค้น 2564, ตลุ าคม 27, จาก shorturl.asia/DRBM0

ดิศธร ศรบี ุญ. (2560). ตาราเนอ้ื หาครอบจักรวาลสงั คม ม.ปลาย. กรงุ เทพฯ: ธนธชั การพิมพ์
นิตยา จวบรัมย์. (ม.ป.ป.). การสถาปนาอาณาจกั รอยธุ ยา. สบื ค้น 2564, ตุลาคม 28, จาก

shorturl.asia/qT7ef
เศรษฐกิจในสมยั กรุงศรีอยุธยา. (ม.ป.ป.). สบื คน้ 2565, กุมภาพนั ธ์ 4, จาก

https://sites.google.com/site/ayuttayaecomomics/
อรดามาศ แสนสาคร. (ม.ป.ป.). พฒั นาการของอาณาจกั รอยุธยา. สืบค้น 2564, ตุลาคม 28,

จาก shorturl.asia/QmLDz