IBS 2020-Maxsus son (Na'muna variant)

АКМАЛ САИДОВ ЎЗБЕКИСТОН - ЯНГИ МАЪРИФАТ
академик РЕНЕССАНСИНИНГ МАРКАЗИ
Эътибор қилинг: БЎЛАЖАК
ўша вақтда
юлдуз йили - 365 Имом  Бухорий ҳазратлари 600 минг ҳадисни тадқиқ этиб, “Илмдан бошқа
кун 6 соат 10 нажот йўқ, бўлмайди ҳам” деган хулосага келган. Бу бежиз эмас.
дақиқа 8 сония
деб ҳисобланган Юртимизда инсоннинг таълим олишига ижобий муносабат узоқ йиллик
бўлса, замонавий анъаналарга эга. Катта-кичик шаҳарларимизда IX-X асрлардан бошлаб кўплаб
компьютерларда мактабу мадрасалар фаолият кўрсатган. Илк бор очилган олий ўқув юртининг
бу кўрсаткич тарихи ҳам асрларга туташ.
365 кун 6 соат
9 дақиқа 6 сония Кейинги даврда тарихчи олимлар,илм-фан намояндалари,халқаро экспертлар
экани аниқланган. бугунги кунда фаолият юритаётган Самарқанд давлат университети тамал тоши
Яъни, ўртадаги Ўрта асрларда қўйилган Мирзо Улуғбек мадрасайи олиясининг вориси эканини
фарқ атиги 1 қайд этмоқдалар.
дақиқаю 2 сония,
холос! Бу мавзуда, хусусан, Самарқанд давлат университети ректори, Олий Мажлис
Сенати аъзоси, техника фанлари доктори, профессор Рустам Холмуродовнинг
2 бир қатор мақола ва интервьюлари билан танишдим. Шу йил 16-17 июль кунлари
эса "Самарқанд давлат университети - Улуғбек мадрасаи олиясининг вориси"
мавзуида онлайн тарзда ўтказилган халқаро илмий конференцияда иштирок
этдим.

Анжуман доирасидаги маърузаларда ушбу Университет тарихининг кўҳна
Шарқ цивилизациясида беқиёс аҳамият касб этган Мирзо Улуғбек мадрасаси
фаолияти билан узвий боғлиқ экани илмий-назарий жиҳатдан чуқур таҳлил
этилди. Мазкур олий ўқув юртида таълим жараёни бугунги кунда қандай олиб
борилаётгани ҳақида ҳам атрофлича маълумотлар тақдим этилди.

Ренессанслар, яъни 3 та Шарқ Уйғониш даври ҳақида

Бугун мамлакатимизда таълим-тарбия соҳаси ривожига алоҳида эътибор
қаратилмоқда. Айниқса, илм-фан, маърифат соҳаси вакиллари ҳар томонлама
қўллаб-қувватланаётгани, интеллектуал бойликнинг қадр топаётгани
халқимизнинг тарихи, тийнати, менталитети, асрий қадриятлари, орзу-умидлари
билан бевосита боғлиқ.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг “Дунёда энг
катта бойлик - ёшликда олинган билим ва эгалланган касб-ҳунардир” деган
фикрлари бежиз эмас. Тарихий мисолларга мурожаат қилайлик:

• Буюк аждодимиз Абу Али ибн Сино 4 ёшида Қуръонни тўла ёд олган.
• Бугунги кунда Қуръони каримдан кейинги муборак китоб дея тан олинган
“Саҳиҳи Бухорий”ни тузган алломамиз Имом Бухорий 11 ёшида устози ад-
Дохилийнинг илмидаги хатоликни тузатган. 
• Улуғ шоир ва мутафаккир Алишер Навоий 6 ёшида шеърлар ёза бошлаган
ва Фаридиддин Атторнинг "Мантиқ ут-тайр" асарини ёддан билган.
• Ҳассос шоир ва шоҳ бобокалонимиз Заҳириддин Муҳаммад Бобур эса
12 ёшида тахтга ўтирган.

Аждодларимиз нима учун бу қадар етук олиму шоир, алломаю
маърифатпарвар, бир сўз билан айтганда, буюк инсонлар бўлган?
Чунки, аввало, улар жаҳолатга берилмаган, кимнидир ғийбат қилиб, олтиндан
қиммат вақтини зое қилмаган. Ўзининг идрокини, азму қудратини илмга
сарфлаган, билимини муттасил бойитган.
Янада муҳими, аждодларимизнинг маърифат борасида, таъбир жоиз бўлса,
"илиги тўқ" бўлган. Зеро, улар бир эмас, иккита Ренессанс маърифатининг
қаймоғидан баҳраманд бўлганлар.
Биз Марказий Осиё минтақаси, Хуросон ва Эрон ҳудудида IХ-ХII асрлардаги
"Мусулмон Реннессанси" ёки биринчи "Шарқ Уйғониш даври" ҳамда ХIV-ХVI
асрлардаги иккинчи "Темурийлар даври Реннессанси"ни назарда тутаяпмиз,
албатта.
Марказий Осиё минтақаси, хусусан, бугунги Ўзбекистон ҳудуди тарихда илм-
фан, маданият ва санъатнинг кадимий бешиги сифатида мавжуд бўлиб келган.
Бу ҳақда исломга қадар мавжуд манбаларда ҳам маълумотлар келтирилган.
Жумладан, “Авесто”да ҳам маънавий муҳит, илм-фан ва таълим-тарбия хусусида
ўз даври учун илғор ғоялар илгари сурилган.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

Ўзбекистон ҳудудлари тарихан Буюк ипак йўлининг муассаса, у ерда дунёвий билимлардан сабоқ
маркази ва унинг турли тармоқлари кесишган нуқтада берилмаган" мазмунидаги сохта тушунчаларга
жойлашган. Шунинг учун Шарқ ва жаҳоннинг турли ишонганмиз. Афсуски, айримларимиз шу гапга
мамлакатларидан диний ва дунёвий билим олиш ҳозиргача инониб келаяпмиз.
истагидаги инсонлар ҳамиша Бухоро, Самарқанд,
Хоразм, Тошкент, Фарғона каби кўҳна маданият Модомики,мадрасада фақат диний таҳсил берилган
марказларига интилганлар. бўлса, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Ал-Фарғоний,
Ал-Хоразмий, Исо ат-Термизий, Абу Наср Форобий, Абу
Бу ҳудудларда қадимги замонлардан фаолият Туроб Нахшабий каби алломаларимиз дунёвий илмлар
юритган билим масканлари - мадрасалар ўз даврининг соҳасида оламшумул кашфиётларга қандай қилиб
олий таълим муассасаси, яъни университетлари эришди, деган савол туғилади.
мақомида бўлган, дейиш мумкин. Тарихий манбаларда
қайд этилишича,X асрнинг охирига келиб Самарқандда Битта мисол келтирамиз: Амир Темур ҳаз­
17 та мадраса фаолият юритган. ратларининг суюкли набираси Мирзо Улуғбек
бошчилигида Самарқанд марказидаги расадхонада,
Самарқанд халқаро илмий анжуманида ҳаққоний ҳали техника тараққий этмаган бир замонда олиб
қайд этилганидек, Ўрта асрларда мадрасаларимизда борилган кузатишлар натижалари ҳозирги ахборот-
ислом таълимоти билан бирга, дунёвий фанлар ҳам коммуникация технологиялари юксак ривожланган
ўқитилган ва даврлар ўтиши билан уларнинг улуши даврдаги илмий таҳлиллардан деярли фарқ қилмайди.
ортиб борган. Жумладан, Мирзо Улуғбек мадрасасида
математика, астрономия, физика, кимё, геодезия, Эътибор қилинг: ўша вақтда юлдуз йили - 365
фармакология, тиббиёт, тарих, фалсафа, адабиёт каби кун 6 соат 10 дақиқа 8 сония деб ҳисобланган бўлса,
ижтимоий-гуманитар, аниқ ва табиий фанларнинг замонавий компьютерларда бу кўрсаткич 365 кун
ўқитилиши иккинчи "Шарқ Ренессанси"нинг вужудга 6 соат 9 дақиқа 6 сония экани аниқланган. Яъни,
келишига туртки бўлган. ўртадаги фарқ атиги 1 дақиқаю 2 сония, холос!

Ҳозирги даврда сизу биз учинчи Уйғониш даври Юртимиз олимларининг мадрасада олган диний
остонасида турибмиз.Агар Ўзбекистон Президентининг ва дунёвий таҳсилининг яна кўплаб шу сингари ёрқин
кейинги 4 йилда маърифат, таълим ва илм-фанни самаралари дунё илмий жамоатчилигини ҳамон
ривожлантириш йўлида имзолаган қонун, фармон ва ҳайратга солиб келмоқда. Мана, биз кимларнинг,
қарорлари, тасдиқлаган Давлат дастурлари, илгари қандай улуғ зотларнинг ворисларимиз.
сурган янгидан-янги ташаббусларининг мағзини тўла
чақиб кўрсак, навбатдаги Маърифат Ренессансининг Мадраса кўрган аждодларимиз хусусида
маркази Ўзбекистон эканига ҳеч кимда шубҳа
қолмайди, деб ўйлаймиз. Яна бир эътиборли жиҳати шуки, юртимиз
мадрасалари аксарият ҳолларда олий, ўрта ва қуйи
Бу, ўз навбатида, ҳар биримизга, бир томондан, мадрасаларга тоифаланган.
чексиз фахру ифтихор бағишласа, иккинчи томондан,
катта масъулият юклайди. Олий мадрасаларда охунд, аълам ва муфтилар
дарс ўтган.
Мадраса – дунёвий сабоқлар ҳам
бергувчи дорилфунун Ўрта мадрасаларда аълопўш, яъни банорас тўнли
мударрислар ўқитган.
1917 йилги революцияга қадар Ўзбекистон
аҳолисининг атиги 2 фоизи саводли бўлган, деган Қуйи мадрасаларда дарс берувчилар оддийгина
туҳматларга ҳам гувоҳ бўлганмиз.Ўйлаб кўрсак, бундай мударрис дейилган.
нотўғри ва нохолис маълумотларнинг оммалашишига,
бир томондан, ўзимиз ҳам сабабчи бўлганмиз. Мактаб ўқитувчилари эса расмий ҳужжатларда
Биринчидан, фақат рус-тузем мактаблари мактабдор деб аталган2.
битирувчиларини эмас, мадраса кўрган
юртдошларимизни ҳам саводлилар сафига қўшиб Манбаларга қараганда, VI-XVIII асрларда Бухоро
сананглар, дейишга ўшанда андиша қилганмиз. хонлигидаги олий таълим муассасаларида таълим
Иккинчидан, ўша даврдаги оммавий жараёни, таътил ва дам олиш кунлари мавжуд хўжалик
ахборот воситаларида бу мавзуда мунозаралар тизими, диний ва миллий анъаналар билан чамбарчас
уюштирмаганмиз. Янада ачинарлиси, педагогика боғлиқ бўлган. Бухоро мадрасаларида ўқиш муддати
тарихига оид асарларда Самарқанд, Хива, Тошкент, тахминан сентябрнинг 21-санасидан бошланиб, 21-22
Қўқон, Андижон, Бухоро каби бир нечтагина март саналаригача давом этган3.
шаҳарларимиз маърифий ҳаётига қисқача тўхталиб,
Насаф (Қарши), Кармана, Кеш (Шаҳрисабз), Хўжанд, Ана шу мадрасаларда таҳсил олган
Чоржўй,Ҳисор сингари шаҳарлардаги таълим ҳолатини аждодларимиздан 100 мингга яқин қўлёзма ва
тилга ҳам олмаганмиз. тошбосма асарлар бизга мерос қолган. Президентимиз
Ваҳоланки, филолог олим Абдусаттор ташаббуси билан кейинги 2-3 йилда яна юзлаб
қўлёзмалар юртимизга қайтарилди. Бундан ташқари,
Жуманазаровнинг маълумотига қараганда, шўролар маърифатпарвар боболаримизнинг қанчадан-қанча
китоблари топилиб, тегишли илмий муассасаларга
инқилобига қадар биргина Қаршининг ўзида 45 та топшириляпти.
мадраса бўлган. Инқилобдан кейин, яъни 1923-1924
йилларда ўша мадрасаларнинг 13 таси сақланиб Агар бу қўлёзмаларни яхшилаб таҳлил қиладиган
қолган1. бўлсак, уларнинг кўпи илмий асосларга таянган, яъни
Учинчидан, шўролар замонида "мадраса - диний фундаментал илмлар – чизмалар, риёзиёт машқлари,
ҳайвонот олами, анатомия, шунингдек фиқҳга доир
1 Жуманазар, Абдусаттор. Насаф. - Т.: Алишер Навоий номидаги эканини кўрамиз.
Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти. - 2007. - 125-бет.
2 Жуманазар, Абдусаттор. Насаф. - Т.: Алишер Навоий номидаги
Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти. - 2007. -
126-127-бетлар.
3 Акбар Замонов. Ўрта аср тарихий шахслари ҳаётининг айрим
номаълум саҳифалари. – Т.: "BAYOZ", 2019. – 84-бет.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz 3

Жадид боболаримиз ҳам мадраса кўрган зиёлилар бўл, [бешинчиси бўлма, ҳалок бўласан4]» 5.
бўлиб, истиқлол, тараққиёт ва фаровонликка фақат Иккинчи ҳадис. Мадраса ҳужраси эшикларидан
маърифат, демакки билим олиш ва илм-фанни чуқур
ўрганиш орқали эришилади, деб ҳисоблаганлар. бирининг устидаги битик:
«Олимлар Аллоҳнинг халқ тинчлигини
Маҳмудхўжа Беҳбудий шунинг учун: “Дунё
иморатлари ичида энг улуғи мактабдир”, дея сақловчиларидир»6.
таъкидлаган. Учинчи ҳадис. Мадраса ҳовлисининг шарқий

Абдулла Авлонийнинг мана бу чорлови бугун ҳам пештоқи равоғининг ўнг ва чап томонларига ёзилган
ниҳоятда долзарб: иккита бир хил битик мазмуни:

"Эй миллат, ухлама, илм олур чоғи, «Илм – қалблар ободлиги, [илмга] амал қилиш –
Ҳар миллат илм олди - ёнди чироғи". гуноҳлар каффорати»7.

Биз эса, афсуски, узоқ йиллар ғафлатда бўлдик. Мирзо Улуғбек яратган илмий мактабда 200
Бу бой меросни ўрганмадик, буюк алломаларимиз дан ортиқ олимлар фаолият олиб борган. Айникса,
бошлаган кашфиётларни такомилига етказмадик. мадрасада астрономия, математика, геометрия
фанларига бағишланган бир қатор қўлланмалар
Шу ўринда айтиш жоизки, аждодларимиз қолдирган тайёрланган.
илмий меросни бугун Европа мамлакатлари, дунёнинг
бошқа юртлари олимлари ҳам қизғин ўрганмоқда. Улар Шу ўринда машҳур тарихчи олим ва шоир
мероси асосида кашфиётлар қилишга интилишлар бўляпти. Зайниддин Восифийнинг "Бадоеъ ул-вақоеъ" ("Гўзал
воқеалар") асарида баён этилган Мирзо Улуғбекнинг
Бу ҳақда сўз борганда, 1994 йили Ўзбекистон мазкур мадрасаи олиясига илк мударрис тайинлаш
ҳукумати ва ЮНЕСКО ташаббуси билан мазкур халқаро билан боғлиқ бир тарихий воқеага тўхталмоқчимиз.
ташкилотнинг Париж шаҳридаги Бош қароргоҳида
Мирзо Улуғбек таваллудининг 600 йиллиги кенг Яъни, 1420 йилда Мирзо Улуғбек мадрасаси
нишонланганини алоҳида таъкидлаш лозим. қурилишида иш суръати тезлашади. Ҳатто мавлоно
Мустақилликнинг илк давридаги дастлабки энг йирик Шамсиддин Муҳаммад Хавофий ҳам ҳар куни бу ерга
халқаро илмий анжуман ҳисобланган ушбу нуфузли келиб, моҳир усталарга ғишт узатиб туради.
тадбир мисолида ҳам улуғ аждодимизнинг илмий
мероси дунё миқёсида қанчалик юксак даражада Мирзо Улуғбек у билан суҳбат қилиб, Хавофийнинг
эътироф этилишига амин бўлиш мумкин. зеҳнига, ўткир тафаккури ва чуқур илмига ишонч ҳосил
қилган. Шундан сўнг Шамсиддин Муҳаммад Хавофий
Тарихий ҳақиқат шуки, бирон-бир мамлакатнинг Қозизода Румий ҳузурига олиб борилиб, Мавлононинг
дунё цивилизациясига ҳисса қўшган олимлари сони суҳбатидан ўтказилган.
Ўзбекистон заминида етишиб чиққан олимларчалик
кўп эмас. Буни гапиришга, бундан фахрланишга 4 Яъни илмга бефарқлардан.
бизнинг маънавий ҳаққимиз бор. 5 Ўзбекистон обидаларидаги битиклар: Самарқанд.Регистон. –
Тошкент: «Uzbekistan Today» AA, 2015. – 66-бет.
Шунинг учун ҳам энди уйғонайлик, отни 6 Ўзбекистон обидаларидаги битиклар: Самарқанд.Регистон. –
қамчилайлик. Аждодларимизга муносиб ворислар Тошкент: «Uzbekistan Today» AA, 2015. – 76-бет.
бўлайлик. Авлодларимиз маърифат ва маънавият 7 Ўзбекистон обидаларидаги битиклар: Самарқанд.Регистон. –
чўққисига юксалишлари учун дадил елка тутайлик. Тошкент: «Uzbekistan Today» AA, 2015. – 117-бет.

Мирзо Улуғбек мадрасаси – 600 ёшда!

Амир Темур ўз даврида илмга, маърифатга
асосланган давлат қурган. Асрлар давомида илм ўчоғи
бўлсин, деб мадрасалар қурдирган. Бу мадрасаларда
диний ва дунёвий илмлар ҳамоҳанг равишда
ўрганилган.
Соҳибқирон бобомизнинг авлодлари,
хусусан, Мирзо Улуғбек ҳазратлари ул зотнинг

маърифатпарварлик ва бунёдкорлик ишларини изчил
давом эттирган. Улуғ шоҳ ва олим аждодимиз минтақа
шаҳарларини, айниқса, Самарқанд ва Бухорони илму
маърифат даргоҳига айлантиришга интилган.
Мирзо Улуғбек бунёд эттирган Самарқанддаги 2 та,
Бухоро ва Ғиждувондаги биттадан - жами 4 та мадраса
орасида Регистон ансамбли таркибидаги мадраса
нуфузи жиҳатидан Марказий Осиё минтақасидаги энг
олий нуфузли таълим маскани ҳисобланган.

Мирзо Улуғбек мадрасасининг пештоқу деворларига
илм ҳақида араб имлосида 24 та эпиграфика битилган.
Шундан 3 тасини мисол сифатида келтирамиз:

Биринчи ҳадис. Мирзо Улуғбек мадрасасининг
кириш пештоқига ёзилган ҳикмат:

«Олим бўл, илм талаб қилувчи бўл, ёки илмни

эшитувчи бўл, ҳеч бўлмаса, шуларга муҳаббат қилувчи

4 Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

Шарқ дунёсига машҳур ушбу мадраса қурилиши Улуғбек мадрасаси билан ягона географик ҳудудда
якунлангач, 1420 йил 21 сентябрда Мирзо Улуғбек жойлашувидир.
раҳбарлигида 90 нафар олим ва талаба ҳузурида
Шамсиддин Муҳаммад Хавофий имтиҳон дарсини Иккинчи мезон - тарихий-меъморий иншоотлар,
ўтган. Шу тариқа мавлоно уч карра синовдан кейин асрлар оша бизгача етиб келган қўлёзмалар, нодир
Мирзо Улуғбек мадрасасининг мударриси этиб асарлар, маънавий муҳит, анъана ва қадриятларига
тайинланган8. кўра ҳам ҳар икки олий таълим муассасаси ўртасида
ўзаро уйғунлик мавжуд.
Шу маънода, 1420 йилнинг 21 сентябрини Мирзо
Улуғбек мадрасасида ўқув йилининг бошланиш санаси Учинчи мезон - Мирзо Улуғбек мадрасаси
деб ҳисоблашимиз тарихий ҳақиқат нуқтаи назаридан фаолияти Самарқанд давлат университети ташкил
жуда ўринлидир. топгунга қадар узвий давом этган. 1868 йил
маълумотларига кўра, ўшанда Мирзо Улуғбек
Худди шу санадан келиб чиққан ҳолда, 2020 мадрасасидаги барча 24 та ҳужрада 48 нафар
йил 21 сентябрда мамлакатимизда илк олий таълим талаба яшаган бўлса, XX аср бошларида талабалар
муассасаси, яъни тарихий Мирзо Улуғбек мадрасаси сони 108 нафарга етган.
ва замонавий Самарқанд давлат университети ташкил
этилганининг 600 йилллигини нишонлаш учун барча Тўртинчи мезон - 1920 йили ўша вақтда республика
асослар мавжуд. пойтахти ҳисобланган Самарқанд шаҳрида педагогик
йўналишдаги олий ўқув юрти очилган ва у янги
Сабоқлар ва таклифлар билим масканлари ҳамда шаҳардаги мадрасалар,
хусусан, Мирзо Улуғбек мадрасаси талабаларини
Фурсатдан фойдаланиб, 2 та таклиф билдирамиз: ҳам қамраб олган. Шундай қилиб, Самарқанд давлат
биринчидан, ЮНЕСКО бошчилигида тайёрланган университетининг янги мақомда шаклланишига
6 жилдлик "Марказий Осиё цивилизацияси тарихи" дастлабки асос яратилган.
китобини ўзбек тилига таржима қилиш лозим;
иккинчидан, аждодларимиздан мерос қолган 100 Шу нуқтаи назардан, Самарқанд давлат
мингта қўлёзманинг рўйхатини ва электрон каталогини университети Самарқандда 1420 йилдан иш бошлаган
тузиш керак. Мирзо Улуғбек мадрасайи олиясининг вориси экани
Аччиқ, аммо очиқ гап шуки, биз кўпинча Оксфорд, ҳар томонлама мантиқий ва асосли, деб ҳисоблаймиз.
Кембриж, Сарбонна, Вена каби дунёнинг машҳур Бинобарин, юртимиз тарихида фаолият кўрсатган
университетлари ҳақида қойиллатиб гапириш ва олий мадрасалар бугунги кундаги олий таълим
салмоқли тарзда ёзишга ўрганиб қолгандик. даргоҳларининг «аждоди» бўлгани асл ҳақиқатдир.
Энди эса улардан 500-600 йил кўҳна, ўзимизнинг
дунёга довруғи таралган университетлар, хусусан, Хулоса ўрнида яна Имом Бухорий ҳазратларига
Маъмун академияси, Ғарибийа ва Калобод мурожаат этамиз.
дорилфунунлари (Бухорода 1200-1300 йил олдин
фаолият юритган) ва алабатта, Мирзо Улуғбек Ривоят қилишларича, Бухоро амири Холид ибн
мадрасаси,шунингдек Самарқанд давлат университети, Аҳмад Зуҳалий Имом Бухорийга одам юбориб, саройга
бошқа университетларимиз мавқеи ҳамда нуфузини келиб, амир ва амалдорларнинг фарзандларига дарс
ҳам жойига юксалтириб қўядиган фурсат аллақачон беришни таклиф қилади. Ҳазрат Бухорий бундан бош
келди. тортади.
Мухтасар айтганда,Самарқанд давлат университети
ўтмишини ўрганиш асносида тўртта муҳим мезон Холид яна Элчи юбориб, китоблари билан тезда
аниқланган. амир ҳузурига келишини буюради. Имом Бухорий эса:
Биринчи мезон - ушбу Университетнинг Мирзо “Илм излаб бормайди, илмни излаб келадилар”, деб
жавоб беради.
8 Қаранг: Зайниддин Восифий. Бадоеъ ул-вақоеъ/ Форс тилидан
Н.Норқулов таржимаси. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва Шу маънода, Президентимиз ташаббуси билан
санъат нашриёти, 1979. – 216 бет; Акбар Замонов. Ўрта аср юртимиз ёшларига билим олиш ва касб-ҳунар
тарихий шахслари ҳаётининг айрим номаълум саҳифалари. – Т.: ўрганиш, илм-фан билан шуғулланиш ва иқтидору
"BAYOZ", 2019. – 49-50-бетлар. истеъдодини намоён этишлари учун ҳар томонлама
шарт-шароит яратиб берилаётгани, таъбир жоиз
бўлса, фарзандларимизни билимлар дунёсига
бошлаш ва дунё илмлари сари йўналтиришнинг ёрқин
ифодасидир.

2 тилда аннотация 5
Таянч сўзлар:
Фойдаланилган адабиётлар

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

ИСЛАМОВЕДЕНИЕ
НА СТРАНИЦАХ ЖУРНАЛА
«ИМОМ БУХОРИЙ САБОҚЛАРИ»

А.К. МУМИНОВ, Знаменательным событием в истории исламоведения в Узбекистане стало
(Исследовательский основание Международного фонда Имама Бухари в 1998 году. В данной публи-
центр по исламской кации мы хотим рассказать о ранней и последующей истории этого научного
истории, искусству учреждения по опыту своего сотрудничества с ним, которое продолжается по
и культуре, ИРСИКА, наше время. С самых истоков деятельность фонда развивалась по двум основ-
Стамбул) ным направлениям:

Инсон ўзини кашф 1. Организация и проведение крупных научных конференций в области ис-
қилиши осон иш ламских исследований преследовали цель привлечь опытных специалистов из
эмас. Балки у фазони известных научных центров мира. Среди ярких научных мероприятий особенно
забт этишдан запомнились международные конференции «Ислам и светское государство» (Са-
ҳам оғирроқ маркандская область, Узбекистан, 5-6 июня 2002 г.), «Межрелигиозное согласие
кашфиётдир. – важное условие углубления демократических процессов в странах Центральной
Нафс­нинг тубига Азии (на примере Республики Узбекистан)» [Ташкент, Узбекистан, 15-16 ноября
машаққатли 2002 г.] и «Светскость и религиозность в мусульманских странах: поиск рацио-
сафарни уюштира нального соотношения» (Самарканд, Узбекистан, 1-3 октября 2004 г.). Такие на-
билган кишилар учные встречи были организованы и проведены в Ташкенте, Самарканде, Бухаре,
жуда ҳам озчиликни Чусте в сотрудничестве с международными фондами имени Конрада Аденауэра,
ташкил қилади. Фридриха Эберта и другими. Для участия в них в качестве ключевых докладчиков
Доктор Мустафо были приглашены такие ведущие эксперты, как Гудрун Кремер (Берлин, Германия),
Маҳмуд Сонмез Кутлу (Анкара, Турция), Станислав Прозоров (Санкт-Петербург, Россия), Ле-
онид Сюкияйнен (Москва, Россия) и другие. Состоялись встречи молодых специ-
6 алистов с известными учеными, полезный обмен мнениями, знакомство с новыми
именами, центрами, концепциями, теориями и методиками. На фоне исторических
памятников древних исламских городов шли увлеченные беседы, диспуты между
ведущими экспертами, приехавшими из разных стран, обсуждались планы даль-
нейшего научного сотрудничества. Через организацию международных конфе-
ренций были достигнуты две основные цели:

а) привлечение лучших мировых специалистов с целью налаживания научно-
го сотрудничества с местными исследователями;

б) выявление ведущих и талантливых экспертов, работающих активно по ак-
туальным проблемам исламоведения.

Сборники научных статей на основе докладов на проведенных мероприятиях
были тщательно переработаны и опубликованы на узбекском и английским язы-
ках.

2. Другой важной задачей фонда являлась публикация принципиального ново-
го по содержанию и дизайну международного научного журнала.

Во вновь создаваемом журнале «Имом Бухорий сабоқлари» планировалось
издавать качественные статьи исследователей региона,
работающих в академических учреждениях и универ-
ситетских центрах в столице страны и областях.
Оценивая статьи, опубликованные на страницах
журнала «Имом Бухорий сабоқлари» за прошедшие
годы, невольно замечаешь, что в них было открыто так
много новых источников. Новизна и ценность большин-
ства сообщений об уникальных источниках бесспорна.
Такие статьи эвристического характера имеют большее
значение для исследователей остального мира, зани-
мающихся нашим регионом. По этой причине понятно
желание мировых научных центров приобретать новые
номера «Имом Бухорий сабоқлари» для обогащения
своих библиотечных фондов.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

С другой стороны, публикации на страницах жур- добились прекрасных и громких успехов в дальнейшей
нала помогают понять, что фокус ведущихся исследо- своей деятельности. Ими были защищены диссертации,
ваний направлен на изучение региональной формы опубликованы превосходные монографии, завоеваны
бытования ислама в Центральной Азии. Выявление гранты ведущих фондов мира. Благодаря этим грантам
новых источников и изучение на их основе различных местные молодые специалисты смогли пройти стажи-
аспектов местной культуры, несомненно, имеют боль- ровку в ведущих научных центрах мира, осуществить
шую научную ценность. Однако, сообщение об одном свои исследования и реализовать свои проекты в ста-
уникальном произведении, памятнике искусства или ринных и богатых библиотеках, собраниях рукописей
документе является только началом для углубления и и документов, крупных музеях и университетах в стра-
разворачивания аналитических работ. И в будущем хо- нах Западной Европы, Америки, Ближнего и Среднего
телось бы, чтобы авторы таких публикаций обращали Востока.
свое внимание на другие списки данного произведе-
ния, хранящиеся в многочисленных собраниях мира. Правда, ознакомление с некоторыми публикация-
Например, на это направлена деятельность междуна- ми эвристического характера убеждает, что их авторы
родного научно-исследовательского центра Имама относительно мало ссылаются на публикации своих
Бухари по копированию рукописей и произведений предшественников. Тут можно сослаться на отсутствие
мыслителей Центральной Азии для обогащения своих для этого исследователя доступа к изданиям и акаде-
фондов. Мы считаем, что такие базы данных будут по- мическим работам в местных библиотеках. Однако,
лезны для будущих исследователей по комплексному по крайней мере, такого рода недостатки постепенно
изучению деятельности и научного творчества мысли- устраняются.
телей средневековой Центральной Азии. Нацеленность
на изучение местного общества и культуры в рамках Для стимулирования интернационализации веду-
всемирной исламской цивилизации во многом оправ- щихся исследований первостепенное значение уде-
дана. Во-первых, проявления, тонкие стороны местной лялось английскому языку. Особое внимание к англий-
культуры (язык источников, памятники местной куль- скому языку заметно из публикаций в журнале «Имом
туры, аспекты менталитета и др.) лучше понятны для Бухорий сабоқлари». Для вывода местных центров ис-
местных исследователей; во-вторых, по степени до- ламских исследований на ведущие позиции в мире без
ступности в местные фонды и количеству финансовых английского языка не приходится даже рассчитывать.
затрат для организации всевозможных экспедиций и
собирания материалов условия работы более комфор- С точки зрения сегодняшнего дня планы конца
тны для местных исследователей; в-третьих, облегчены 1990-х годов выглядят пророческими. Для наукоме-
все условия для формального доступа к материалу. Все трии, оценки трудов исследователей большое зна-
это вместе повышают шансы местных исследователей чение в наши дни стало придаваться публикациям в
для получения более исчерпывающих и полных ре- научных журналах, индексируемых в системах Scopus,
зультатов. Web оf Science, Thompson-Reuters и др. Эти рейтинго-
вые журналы приобретает все больше значение для
Главными достижениями журнала «Имом Бухорий выявления высокой степени академичности ведущихся
сабоқлари» я бы посчитал открытие новых имен. Вы- исследований.
явленные журналом талантливые авторы осуществили
свои первые публикации на страницах журнала, затем В день 20-летия хочется пожелать коллективу жур-
нала новых успехов в деле продвижения исламоведе-
ния на ведущие позиции в мире.

2 тилда аннотация 7
Таянч сўзлар:
Фойдаланилган адабиётлар

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

БАҲРОМ МУҲАММАД РИЗО ОГАҲИЙ МЕРОСИ
АБДУҲАЛИМОВ – МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ МУЛК
Ўзбекистон
Республикаси Айни дамларда юртимизда “...матншунослик, адабий манбашунослик, тилшу-
Фанлар академияси нослик, фалсафа, маданият тарихи соҳаларида миллий маданий меросимизнинг
вице-президенти, ҳали ўрганилмаган кўпгина қатламларини очиб беришга йўналтирилган илмий
тарих фанлари тадқиқотларга алоҳида эътибор қаратилаётгани”1 соҳа мутахассисларидан за-
доктори, профессор мон талабларидан келиб чиқиб ўз фаолиятлари самарадорлигини оширишни
Огаҳийшунослик тақазо қилмоқда.
тарихига назар
ташласак, жаҳон Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 20 мартда
ижтимоий “Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий таваллудининг 210 йиллигини нишонлаш
фанларида Мунис ҳамда Хива шаҳрида Огаҳий ижод мактабини ташкил этиш тўғрисида”ги 238-сон
ва Огаҳийнинг қарорининг эълон қилиниши миллий маънавий меросимизнинг катта ва кўламли
тарихий асарлари қисми тадқиқи ва тарғибида янги босқич учун асос бўлди, дейиш мумкин.
билан боғлиқ
илмий изланишлар Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, огаҳийшунослик тушунчаси маълум бир
Хива хонлиги шахс мероси тадқиқ ва тарғибидан иборат эмас. Умуман, шундай инсонлар бор-
тарихини ўрганиш ки, уларнинг меросини ўрганиш бутун давр ёки даврларни жиддий ўрганиш,
контекстида олиб шунингдек, қатор соҳалар туташлигини талаб қилади. Шундан хулоса чиқариш
борилган. мумкинки, бирор феномен ижодкорнинг таъсир доираси, улуғворлик мезонлари
унинг келгуси авлодга қай даражада кўламли мерос қолдиргани билан ўлчанади.
8 Шунинг учун навоийшунослик фақат Алишер Навоий шахсияти билан чеклан-
май, ўзбек адабиётининг барча даврлари, ижтимоий фанларнинг деярли барча
соҳалари билан боғлиқ бўлгани каби ўзида асосан Муҳаммад Ризо Огаҳий меро-
си тадқиқини назарда тутувчи огаҳийшунослик ўзбек адабиёти, тили, халқимиз
тарихи, таржимашунослик, манбашунослик, матншунослик, педагогика, этика,
эстетика каби қатор соҳаларни ҳам қамраб олади.

Огаҳийшунослик тарихига назар ташласак, жаҳон ижтимоий фанларида Му-
нис ва Огаҳийнинг тарихий асарлари билан боғлиқ илмий изланишлар Хива хон-
лиги тарихини ўрганиш контекстида олиб борилган. Жумладан, А.Н.Самойлович
қорақалпоқлар, П.П.Иванов туркманлар ва қорақалпоқлар, Н.Мингулов қозоқлар
тарихини ёритиш мақсадида бу асардан рус тилида парчалар эълон қилганлар2.
А.Д.Калмиков ўзининг “Хива” асарида “Фирдавс ал-иқбол”дан айрим таржи-
маларни келтирган. Б.В.Лунин Хоразм тарихини ўрганган олимлар ҳақидаги
мақоласида асар ва унинг ўрганилишига умумий шарҳ берган. Баъзи манбаларда
қўлёзманинг тавсифи ҳам келтирилган3.

Рус ҳарбий экспедициясининг таркибида бўлган шарқшунос А.Л.Кунн Хоразм
қўлёзмаларини катта қисмини олиб кетилишида қатнашган ва “Ташкентские
ведомости”да улар ҳақида дастлабки маълумотни берган4. А.Кунн қўлёзмаларни
Санкт-Петербург Осиё Музейига топширади (1874). Кейинчалик унда мавжуд
қўлёзмалар ҳақида немис олими К.Селеман (С.Seleman) ҳам маълумот бера-
ди5. Г.Халлиева таъкидлаганидек, В.В.Бартольдгача бу асар билан яхши таниш
бўлган китобхон пастор Амирханянсдир. 1933 йилда турк олимлари Несип Азим
ва Абдулқодир Инан қўлёзманинг Истамбулдаги нусхаси асосида “Фирдавс ал-
иқбол”дан парчалар эълон қилганлар ва турк зиёлиларини Мунис ва Огаҳийнинг
тарихий асаридан қисман воқиф қилганлар.

В.В.Бартольд Огаҳий тарихий асарлари юзасидан чуқур илмий изланишлар
олиб борган. Жумладан, 1910 йилда у “Фирдавс ал-иқбол” қўлёзмасининг уму-

1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ-2995-сон “Қадимий ёзма
манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги Қарори.
2 Материалы по истории каракалпаков. Сборник. М.-Л., 1935. С. 91-127; Иванов П.П. Хивинские
хроники XIX в. Муниса-Агехи как источник по истории туркмен. МИТТ. II. С. 23-25; Его же. Очерк
истории каракалпаков // Материалы по истории каракалпаков. – С. 323 – 426; Материалы по
истории Казахских ханств. XV-XVIII вв. – С. 435 – 475.
3 Бартольд В.В. Сочинения. IX том. М., 1977. С.444; Лунин Б.В. Прошлое и настоящее Хорезма
в науке// История Хорезма. Ташкент, 1976. С. 6-8; Дмитрева Л.В., Мугинов А.М., Муратов С.Н.
Описание Тюркских рукописей института народов Азии. М., 1965; Дмитрева Л.В. Каталог
тюркских рукописей. – М., 2002.
4 Кунн А. Заметки о Хивинском ханстве // Туркистанские ведомости,1873. № 40. – С.158.
5 Saleman С. Das Asiatische Museum. St. Peterburg, 1894. – Р. 274 – 280.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

мий тавсифини бериб, унинг топилиши ва ўрганилиши тарихини ёритади6. 9
Б.В.Луниннинг фикрига кўра, В.В.Бартольд асарнинг араб алифбосидаги
илмий-танқидий матнини нашрга тайёрлаган. Аммо номаълум сабабга кўра
бу мақсад амалга ошмаган7. Ю.Брегель В.В.Бартольд таҳрир қилган матндан
фойдаланмаган ва у ҳали ҳануз олимнинг шахсий архивида сақланмоқда8.

Тилшунослик соҳасида огаҳийшунослик ўтган асрнинг элликинчи йиллари-
дан бошланган. Огаҳий асарлари тил хусусиятларига бағишланган илк мақола
С.Долимов томонидан эълон қилинган9. З.Дўсимовнинг “Огаҳийнинг “Зубда
ат-таворих” асарининг лексик-грамматик хусусиятлари ҳақида” мақоласида
эса мазкур асарнинг лисоний ўзига хосликлари кўрсатиб берилган10. Олим
“Зубда ат-таворих”, умуман, Огаҳийнинг барча тарихий асарларига хос бўлган
лексик ва синтактик хусусиятлар ҳақида мулоҳаза юритар экан, жумладан,
уларда форсий изофа ва изофий занжирнинг кенг қўлланганлиги, мураккаб
синтактик қурилмаларда форс тили синтактик қурилишининг таъсири катта
эканлигини мисоллар орқали кўрсатиб беради. XVII – XIX асрлар эски ўзбек тили морфологик хусусиятларини тек-
ширган А.Матғозиев кўплаб объектлар қатори Мунис ва Огаҳий қаламига мансуб “Фирдавс ал-иқбол”, Огаҳийнинг
“Зубда ат-таворих”, “Гулшани давлат”, “Шоҳид ал-иқбол” каби асарларини мавжуд қўлёзмаларидан фойдаланган
ҳолда таҳлилга тортган11. Ҳ.Дадабоевнинг “Огаҳий тарихий асарларидаги ижтимоий-сиёсий терминлар тизими ху-
сусида” номли мақоласида баён қилинган назарий фикр ва амалий таклифлар шоир, муаррих ва таржимон ижод-
кор тили лексикасини ўрганишда муҳим12. Огаҳийнинг тарихий асарлари нашрига илова луғат тузган Н.Норқулов
хизматларини ҳам шоир, муаррих ва таржимон ижодкор асарлари тилида ижтимоий-сиёсий лексикани ўрганишга
қўшилган ўзига хос ҳисса сифатида баҳолаш мумкин13. Унда Огаҳий тарихий асарларида ишлатилган 400 га яқин
сўз изоҳланган. Шоир таваллудининг 200 йиллиги арафасида – 2009 йилда Огаҳийнинг сўнгги асари “Шоҳиду-л-
иқбол” нашрдан чиққан эди14. Асарга илова қилинган луғатда 500 дан ортиқ сўзнинг изоҳи берилган. Кейинги йил-
ларда Н.Жабборов томонидан “Зубда ат-таворих” нашр қилиниши, Н.Тошевнинг эса “Жомеъ ул-воқеоти султоний”15,
Ҳ.Назирова “Зубда ат-таворих”нинг илмий-танқидий нашрини амалга ошириши Огаҳий тарихий асарлари нашрига
эътибор кучайганини кўрсатади16. С.Рўзимбоев,А.Аҳмедовларнинг Н.Жумахўжа билан ҳамкорликда ҳамда И.Бекчон
ва Н.Полвоновлар томонидан ҳам “Фирдавс ал-иқбол”ни нашр қилдиргани маданий-маърифий ҳаётимизда муҳим
воқеа бўлди17. Огаҳий лирик асарлари лексикаси борасида Р.Йўлдошевнинг бир неча мақоласи эълон қилинган. Шу
билан бирга 1999 йилда “Ишқ аҳлининг тумори” тўплами нашр қилиниши ҳам соҳа ривожидаги воқеалардан санаш
мумкин. Огаҳий асарлари лексикаси монографик тарзда ўрганилган ишлар қаторида А.Ўрозбоевнинг номзодлик ва
докторлик диссертацияларини қайд қилиш мумкин18.

Президент Ш.М.Мирзиёевнинг 2020 йил 20 майда Тошкент шаҳридаги “Адиблар хиёбони”га қилган ташри-
фида белгиланган вазифалар ҳам огаҳийшуносликни давр талаблари асосида янги босқичга олиб чиқишга асос
бўлди. Белгиланган вазифаларга кўра Тошкент давлат шарқшунослик университетида “Огаҳийшунослар кенгаши”
ташкил қилинди. Жорий йил 6 июль куни ушбу кенгашнинг таъсис мажлиси онлайн шаклда ўтказилиб, галдаги
вазифалар, қилиниши лозим бўлган ишлар кўлами белгилаб олинди.

Фикримизча, қилиниши лозим бўлган ишлар кўлами ниҳоятда катталиги ҳамда мураккаб жараён эканли-
ги боис огаҳийшуносликнинг истиқболдаги режаларини босқичма-босқич амал ошириб бориш зарур. Бизнинг-
ча, биринчи босқич Огаҳий асарларини тўла нашр қилиш, оммавий ахборот воситалари орқали шоир ижо-
ди тарғиботини олиб бориш, халқимиз даҳо ижодкор меросидан баҳраманд бўлиши учун Огаҳий асарлари

6 Бартольд В.В. Сочинения. II том. М., 1964. С.400-413.
7 Лунин Б.В. Прошлое и настоящее Хорезма в науке. С. 7.
8 Firdavs al- iqbal. Р. 39.
9 Долимов С. Огаҳий поэзиясида омоним ва синоним сўзлар // Ўқитувчилар газетаси. 1957. – № 51.
10 Дўсимов З. Огаҳийнинг “Зубдатут-таворих” асарининг лексик-грамматик хусусиятлари ҳақида // Огаҳий абадияти. –Тошкент:
Ўзбекистон, 1999. – Б. 37-41.
11 Матгазиев А. Исследование по морфологии староузбекского языка (конец XVII – до семидесятых годов XIX в.): Автореф. дисс ... д-ра
филол. наук. – Ташкент; 1979. – 41 с.
12 Дадабоев Ҳ. Огаҳий тарихий асарларидаги ижтимоий-сиёсий терминлар тизими хусусида // Ўзбек тилшунослигининг долзарб
масалалари (Илмий мақолалар тўплами) – №3. – Тошкент, 2009. –Б. 21-24.
13 Муҳаммад Ризо мироб Эрниёзбек ўғли Огаҳий. Асарлар. VI жилдлик. V жилд. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти, 1978. –Б.202-210.
14 Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий. Шоҳиду-л-иқбол. Нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи Н.Шодмонов. – Тошкент:
Муҳаррир, 2009. – 335 б.
15 Muhammad Riza Mirab Agahi. Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. Ed. in the original Central Asian Turki with an Introduction and Notes by Nouryaghdi
Tashev. – Tashkent-Istanbul, 2012.
16 Muhmmad Riza mirab Agahi. Zubdat al-tavarikh. International institute for Central Asian Studies, Al-Beruni Center for Oriental Manuscripts
under Tashkent State Institute of Oriental studies. Edited in the original Central Asian Türkī with an Introduction and Notes by Khilola Nazirova.
International Institute for Central Asian Studies (IICAS) by the UNESCO Silk Road Programme. – Tashkent–Samarkand, 2016.
17 Шермуҳаммад Мунис, Муҳаммадризо Огаҳий. Фирдавс ул-иқбол (Бахтлар боғи).Нашрга тайёрловчилар Н.Жумахўжа, С.Рўзимбоев,
А.Аҳмедов. – Тошкент: O‘qituvchi, 2010. 382 б.
18 Ўразбоев А.Д. Огаҳийнинг “Риёз уд-давла” асарида ижтимоий-сиёсий лексика. Филол. фанлари номз. дисс. – Тошкент, 2009. 155 б.;
Огаҳийнинг тарихий асарлари лексикаси. Филол. фанлари докт. дисс. – Тошкент, 2018. 248 б.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

луғатини тузиш ҳамда нашр этиш, китобларнинг электрон вариантларини яратиш каби кечиктирмай қилиниши
керак бўлган ишларни амалга оширишдан иборат бўлади.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 20 мартдаги “Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли
Огаҳий таваллудининг 210 йиллигини нишонлаш ҳамда Хива шаҳрида Огаҳий ижод мактабини ташкил этиш
тўғрисида”ги 238-сон қарорининг 3б-бандида 2019-2021 йилларда Огаҳий асарлар тўпламини нашр этиш ва-
зифаси белгиланган бўлиб, бу борадаги ишлар ўзининг илк самарасини бера бошлади. Мазкур қарор ижроси
сифатида Огаҳий “Асарлари”ни нашр қилиш учун нуфузли таҳрир ҳайъати тузилди ва 2019 йил март ойидан ки-
ришилди. Шу кунга қадар Огаҳий “Асарлар”и кўпжилдлигининг 8 жилди нашр қилинди19. Ушбу кўламли иш Хоразм
вилояти ҳокимлиги ҳомийлигида Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси, Фанлар академиясининг Абу Райҳон Беруний
номидаги Шарқшунослик институти, Хоразм Маъмун академияси ва Урганч давлат университети ҳамкорлигида
амалга оширилмоқда. Лойиҳани Хоразм Маъмун академиясида фаолият олиб бораётган А-ФА-2019-9 шифрли
“Қадимий ёзма ноёб қўлёзма ва манбаларни тадқиқ қилиш, уларнинг рақамлаштирилган библиотекасини яра-
тиш” амалий лойиҳаси мувофиқлаштириб бормоқда. Нашр ишларини бажаришда Абу Райҳон Беруний номидаги
Шарқшунослик институти ўз фондидаги Огаҳийнинг ноёб қўлёзмаларини тақдим этиш, зарур ўринларда улар-
нинг нусхалари билан таъминлаш, масъул муҳаррирлик қилиш ва тақриздан ўтказиш каби жараёнларда бош-қош
бўлди. Бундан кейинги жилдлар нашри кўп жиҳатдан институт фондидаги қўлёзмалар билан боғлиқ бўлиб, ин-
ститут мавжуд шароит, муҳими, ишнинг халқимиз маънавияти тараққиётида беқиёс ўрнини эътиборга олиб, зарур
имкониятларни яратиб беришга тайёр.

Огаҳий “Асарлар”ининг янги нашри қайси қўлёзма асосида бажарилгани, ҳар бир саҳифа ва варақ қўлёзмага
мувофиқ кўрсатиб борилгани, луғат ва изоҳлар, зарур ўринларда таржима билан таъминлангани каби қатор
ижобий жиҳатларга эга. Шу билан бирга ўз ўрнида 1971 – 1979 йилларда Ғ.Каримов ва С.Долимовлар саъй-
ҳаракатлари билан нашр қилинган Огаҳий “Асарлар”и ўз даври учун катта воқеа бўлгани, уларнинг бу ҳаракатлари
ўз даври шароитида илмий жасорат бўлганини эътироф этиш керак.

Огаҳий таржимасидаги асарлар билан жиддий шуғулланган Н.Комилов “Огаҳий маҳорат билан таржима этган
асарлар ўзбек адабиёти тарихининг муайян бир бўлагини ташкил этади, уни ўрганмай четлаб ўтиш эса бу улкан
адибнинг ижодига етарли эътибор бермаслик, уни ярим-ёрти қилиб, чала тасаввур этиш ёки адабиёт тарихининг
салмоқдор бир қисмини ташлаб кетиш демакдир”20 – деган эди. Ўзбек маънавияти, тили, маърифати ривожи-
да муҳим воқеа бўлган бу каби кўламли таржима асарларни “...ташкилий уюшганлик, ишга давлат ва миллат
аҳамияти нутқаи назаридан қараб эътибор қилиш Хоразмда таржима ишининг баланд даражага кўтарилиши,
жуда кўплаб ажойиб асарларнинг ўзбек тилида пайдо бўлиши учун маълум шарт-шароит вужудга келтирди21”. Аф-
суски, Н.Комиловдан кейин Огаҳий таржимасидаги асарлар тадқиқига бағишланган кўламли илмий тадқиқотлар
яратилмади. Ваҳоланки, Хоразм таржимачилик мактаби кўплаб илмий ишларга мавзу бўла олади, муҳими, улар-
нинг ҳали катта қисми халқимиз қўлига етиб боргани йўқ.

Огаҳийнинг фалсафий қарашлари бўйича М.Сафарбоев тадқиқотларини изчил давом эттирадиган ёшларни
тарбиялашимиз ҳам огаҳийшунослик муаммоларидан бири саналади, десак адашмаймиз.

Галдаги муҳим вазифалардан бири, албатта, Огаҳий асарлари луғатини яратишдир. Айрим зиёлиларимиз-
да Огаҳий асарлари луғати яратилган тақдирда ҳам Алишер Навоий асарлари учун тузилган луғатлардан фарқ
қилмаса керак деган тасаввур пайдо бўлиши мумкин. Лекин Огаҳий асарлари луғат фонди маълум жиҳатлари
билан Алишер Навоий асарлари луғат таркибидан фарқ қилади. Қолаверса, мазкур луғат лексикографиянинг энг
кейинги ютуқларига таяниб ўзига хос тамойиллар асосида, муҳими электрон вариантига эга ҳолатда шаклланти-
рилиши керак. Ана шунда ушбу луғат нафақат Огаҳий, балки бутун мумтоз адабиётимиз адиблари тилини англаш,
уларнинг бой маънавий меросидан фойдаланиш имконини ҳам беради.

Ўйлаймизки, огаҳийшунослик ривожи бутун ижтимоий фанлар ривожи ва тараққиётига муносиб ҳисса қўша
олади. Зеро, Муҳаммад Ризо Огаҳий мероси миллий маънавий мулкимизнинг ажралмас салмоқли қисмидир.

19 Муҳаммад Ризо Огаҳий. Асарлар. 2-жилд. 1-китоб. Шермуҳаммад Авазбий мироб ўғли Мунис, Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий.
“Фирдавсу-л-иқбол” (“Бахт-саодат жаннати”). Нашрга тайёрловчилар, кириш ва изоҳлар муаллифлари И.Бекчонов, Н.Полвонов. –
Тошкент: “Sharq” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2019. 512 б.; Муҳаммад Ризо Огаҳий. Асарлар. 3-жилд.
“Зубдату-т-таворих” (“Тарихлар сараси”). Нашрга тайёрловчи ва изоҳлар муаллифи Н.Жабборов. – Тошкент: “Sharq” нашриёт-матбаа
акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2020.; Муҳаммад Ризо Огаҳий. Асарлар. 4-жилд. “Риёзу-д-давла” (“Давлат боғлари”). Нашрга
тайёрловчи ва изоҳлар муаллифи А.Ўрозбоев – Тошкент: “Sharq” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2020.;
Муҳаммад Ризо Огаҳий. Асарлар. 6-жилд. “Гулшани давлат” (“Давлат гулшани”). Нашрга тайёрловчи ва изоҳлар муаллифи А.Ўрозбоев –
Тошкент: “Sharq” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2020. 328 б.; Муҳаммад Ризо Огаҳий. Асарлар. 7-жилд.
“Шоҳиду-л-иқбол” (“Иқбол шаҳодати”). Нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи Н.Шодмонов – Тошкент: “Sharq” нашриёт-
матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2019. 384 б.; Муҳаммад Ризо Огаҳий. Асарлар. 8-жилд. “Ахлоқу-л-муҳсинийн”. Нашрга
тайёрловчилар М.Сафарбоев, С.Раҳимов, А.Ўрозбоев – Тошкент: “Sharq” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти,
2019. 320 б.; Муҳаммад Ризо Огаҳий. Асарлар. 9-жилд. “Гулистон” (Саъдий Шерозий) ва “Ҳафт пайкар” (Низомий) таржималари. Нашрга
тайёрловчи ва изоҳлар муаллифлари С.Долимов ва А.Ўрозбоев – Тошкент: “Sharq” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош
таҳририяти, 2019. 264 б.; Муҳаммад Ризо Огаҳий. Асарлар. 10-жилд. “Мифтоҳу-т-толибин” (“Толиблар калити”) Маҳмуд Ғиждувоний
асари. Форс тилидан Огаҳий таржимаси. Табдил, сўзбоши, изоҳ ва кўрсаткичлар муаллифи Э.Миркомилов. – Тошкент: “Sharq” нашриёт-
матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2020. 400 б.
20 Комилов Н. Муҳаммадризо Огаҳийнинг таржимонлик маҳорати. Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим
этилган диссертация иши. – Тошкент, 1970. 6-бет.
21 Юқоридаги асар. 12-бет.

10 Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

ЎЗБЕКИСТОН – ЗОҲИДЖОН ИСЛОМОВ
Ўзбекистон халқаро
“ИЛМУ ИРФОН САБОҚЛАРИ” ислом академияси
Илмий ишлар ва
ФАЗИЛАТИ инновациялар бўйича
проректор
Халқ манфаатлари, миллат тараққиёти, инсоният маънавиятига хизмат қилган
ҳамма нарсанинг умри боқий бўлади. Улардан инсониятга етадиган манфаатлар Журнал диний-
ўз-ўзидан ортиб бораверади ва ундан келгуси авлодлар доимо ўз ҳаётларида маърифий
маёқдек фойдаланади ва дастуру-л-амал вазифасини бажаради. Мустақиллик соҳадаги
даврида айниқса унинг сўнгги йилларида диний - маърифий соҳа ривожига мавзулар кўлами,
берилаётган эътибор халқимиз томонидан чин дилдан қабул қилинганмоқда. мақолаларнинг
Мана шу йўналишдаги ишларнинг ривожига “Имом Бухорий сабоқлари” журнали илмий савияси,
ўзининг муносиб ҳиссасини қўшган ва ҳозирда ҳам мана шу шарафли вазифани муаллифларнинг
юқори савияда масъулият билан амалга оширмоқда. Маънавий-маърифий, кўпсонлиги билан
илмий-адабий журнал сифатида иш бошлаган бу маърифат хазинаси ўтган соҳа журналлари
йиллар ҳар томонлама ўсди, ривожланди ва ҳозирги кунда нафақат Ўзбекистон орасида етакчи
балки қўшни мамлакатларда, хорижий давлатларда ҳам ўзининг муносиб ўринларга
мавқеига кўтарилганлигига гувоҳмиз. 1999 йил очилган Имом Бухорий халқаро кўтарилди.
жамғарма қошида таъсис этилган мазкур журналнинг 1-сони тақдимот давра
суҳбати 2000 йил 28 август куни Тошкент шаҳрида бўлиб ўтган. Тақдимот 11
маросида Ўзбекистоннинг Азизхон Қаюмов, Алибек Рустамов каби атоқли
академиклари, Абдулазиз Мансуров, Абдураззоқ Юнусов, Убайдулла Уватов,
Абдулҳаким Шаръий Жузжоний, Озод Шарафуддинов каби етук диний-дунёвий
соҳаларниниг билимдон олимлари, оммавий ахборот воситаларининг вакиллари
иштирок этганлар. Тақдимот маросимида Имом Бухорий халқаро жамғармаси
бошқарувининг раиси З.Мунавваров кириш сўзи билан очиб, мазкур нашрнинг
аҳамияти, унинг олдига қўйилган мақсад ва вазифаларга алоҳида тўхталган.
Жумладан, бу журналнинг асосий мақсади “маънавиятимизнинг мустаҳкам
илдизларидан бири бўлган асл диний қадриятларимиз билан халқимизни кенгроқ
ва чуқурроқ таништириш орқали, ёшларимизни Ватанга муҳаббат, аждодларга
садоқат руҳида тарбиялашга муносиб ҳисса қўшиш” эканлиги таъкидланган.

2017 йилдан “Имом Бухорий сабоқлари” журналининг янгиланиш, янги сифат
босқичига кўтарилиш даври бошланди. Ўзбекистон мусулмонлари идораси
қошидаги Имом Бухорий халқаро маркази Президентимиз Фармонлари
билан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом
Бухорий халқаро илмий тадқиқот марказига айлантирилди. Мазкур муҳим
илмий марказнинг асосий нашри, етакчи журнали сифатида у Ўзбекистон
Олий аттестация комиссиясининг алломаларимиз илмий-маънавий мероси,
диншунослик, исломшунослик соҳалари бўйича илмий ишлар чоп этиладиган
журналлари рўйхатига киритилди.

Ўтган йиллар мобайнида журнал диний-маърифий соҳадаги мавзулар
кўлами, мақолаларнинг илмий савияси, муаллифларнинг кўпсонлиги билан соҳа
журналлари орасида етакчи ўринларга кўтарилди.

Имом Бухорий халқаро илмий тадқиқот марказига ҳозирги кунда ёш
исломшунос, диншунос, шарқшунос мутахассислар қабул қилинган. Улар
ўзларининг илмий тадқиқотларига оид янгиликлари, хулосалари, натижаларини
мазкур журналда чоп этиш орқали синовдан ўтказадилар ва кенг жамоатчилик,
соҳа мутахассисларига етказадилар.

Бугунги кунда “Имом Бухорий сабоқлари” журнали замон билан ҳамнафас
қадам ташламоқда. Ҳозирда журнал мақолалари хорижий талаб ва андозалар
асосида чоп этилмоқда.Республикамизнинг барча вилоятларидаги мутахассислар
журнал фаолияти билан таниш ва унда мунтазам ўз мақолаларини чоп этмоқдалар
ҳамда унинг фаолияти ҳақида ижобий билдирадилар.

Юртимизнинг жадал ривожланиш даврида журнал раҳбариятининг олдида
жуда катта ва муҳим вазифалар турибди. Айниқса, унинг халқаро мақомини
кўтариш, етук хорижлик олимларнинг соҳага оид илмий тадқиқотлари
натижаларини кўпроқ чоп этиш, нуфузли хорижий нашрлар билан ҳамкорликни
кенгайтириш долзарблигича қолмоқда. Журнал 20 йиллик машаққатли,
масъулиятли, шарафли йўлни бост ўтиб “Илму ирфон сабоқлари”га айланди.
Жонажон журналимизни унинг зиёли мухлиси сифатида кўпсонли муштарийлари
номидан муборак 20 йиллик навқирон ёши ва таваллуд айёми билан чин дилдан
муборакбод этамиз.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

АФТОНДИЛ ЭРКИНОВ XIX АСР I ЯРМИ ҚЎҚОН АДАБИЙ
филология фанлари МУҲИТИГА САРОЙ СИЁСАТИ
доктори ТАЪСИРИ

Айни Қўқон хонлигининг (1709–1876) XIX аср I ярмига оид адабий муҳити – ўзбек
тадқиқотларда адабиёти тарихида алоҳида из қолдирган бир босқич. Унинг хонлик адабий, ма-
Қўқон хонлиги даний ва сиёсий тарихида тутган ўрни ҳам ўзига хос. Мақоламизда шу ҳақдаги
ҳукмдори Умархон баъзи мулоҳазалар ўртага ташланади.
(1810–1822) ва
унинг сарой муҳити Ҳозирги вақтгача Қўқон хонлиги тарихи ва адабий муҳити ҳақида ёзилган
сиёсий шароитига кўплаб илмий ишлар мавжуд бўлиб, уларнинг катта қисми Қўқон хонлиги бўйича
оид манбалар ва тузилган библиографияга киритилган1. Ғарб мамлакатларида ҳам Қўқон хон-
улар таҳлили лиги тарихи бўйича бир мунча тадқиқотлар амалга оширилган2. Бизга маълум
берилган бўлиб, бўлган нашрларнинг бир қисми Қўқон хонлиги ҳақида умумий маълумот беради3.
мазкур китоблар Бошқаларида Қўқон хонлиги билан боғлиқ манбалар нашр этилган4 ёки янги то-
фанга катта ҳисса пилган манбаларга диққат каратилган5. Америкалик олим Скотт Левайнинг 2017
бўлиб қўшилди. йилда нашр қилган Қўқон хонлиги тарихига бағишланган монографияси яна бир
бор ғарбда хонлик тарихига эътибор катталигини кўрсатади6.
21
Сўнгги йилларда Қўқон хонлиги тарихи ҳақида бир неча китоблар яратил-
ди. Улар ичида энг салмоқлилари сифатида Тимур Бейсембиевнинг (1955–2016)
2008 йилда нашрдан чиққан Қўқон хонлигидаги шахс номлари бўйича инглиз
тилидаги индекси7 ҳамда 2009 йили чоп этилган русча справочник-маълумотно-
ма характеридаги “Қўқон тарихнавислиги: XVIII–XIX асрлардаги Ўрта Осиё ман-
балари манбашунослиги бўйича тадқиқотлар” китобларини эсга олиш мумкин8.
Улар Қўқон хонлиги бўйича ўзида мужассам этган фактологик материалига кўра
Қўқон тарихи бўйича мутахассисларнинг доимий ҳамроҳи бўла олади. 2010 йили
Шодмон Воҳидов “ХIХ–ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг
ривожланиши” номли китобини чоп этди9. Унда Қўқон хонлиги бўйича ўттиздан
ортиқ тарихий асарлар тўғрисида маълумот келтирилган. Яна 2010 йили Бахтиёр
Бобожоновнинг “Қўқон хонлиги: ҳокимият, сиёсат ва дин” китобини эълон қилди10.
Унда муаллиф Қўқон хонлигидаги сиёсий шароит ва ислом дини ўрни ҳақидаги
ўз қарашларини ифодалаган. Айни тадқиқотларда Қўқон хонлиги ҳукмдори
Умархон (1810–1822) ва унинг сарой муҳити сиёсий шароитига оид манбалар ва
улар таҳлили берилган бўлиб, мазкур китоблар фанга катта ҳисса бўлиб қўшилди.

1 Игамбердиев А., Амирсаидов А. История Кокандского ханства: Библиографический указатель с
иллюстрациями. XVIII век – 1876 г. Ташкент, 2007.
2 Nettleton. S.S. “Ruler, Patron, Poet: ‘Umar-khan in the blossoming of the khanate of Qoqan, 1800–1822” //
International Journal of Turkish Studies. Winter 1981-82 . vol.2, No2. P.127-140; Levi S. The Rise and Fall of
Khoqand, 1709–1876: Central Asia in the Global Age. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2017.
3 Barthold W.-[Bosworth C.E.] “Khokand” // Encyclopédie de l’Islam 2e édition, vol. V. Р.30-32; Bregel Y.
“Khoqand Khanate” // The Oxford Encyclopedia of the modern Islamic world, editor in chief: J.L.Esposito.
Tom 2. Oxford, 1995. Р.430-431.
4 Muminov A. “Die Erzählung eines Qozas über die Islamisierung der Länder, die dem Kokander Khanat
unterstehen” // A.von Kügelgen, A.Muminov, M.Kemper (eds). Muslim Culture in Russia and Central
Asia from the 18th to the Early 20th Centuries. Vol. 3: Arabic, Persian and Turkic Manuscripts (15th –19th
Centuries). Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 2000. P.385-428; Szuppe M., Muminov A. “Un document
généalogique (nasab-nāma) d‘une famille de Khwādja Yasawī dans le Khanat de Kokand (XIXe s.)” //
Eurasian studies. I.1 (2002). P.1-36.
5 Erkinov A. “Les timourides, modeles de legitimite et les recueils poetiques de Kokand” // Ecrit et culture
en Asie centrale et dans le monde turko-iranien, XIVe-XIXe siecles // Writing and Culture in Central
Asia and in the Turko-Iranian World, 14th-19th Centuries. F.Richard, M.Szuppe (eds.), (Cahiers de Studia
Iranica). Paris, 2009. Р.285-330; Erkinov A. “Un temoin important du mecenat de Muhammad-‘Ali khаn, le
manuscript Supplement persan 1446 de la BNF” // Studia Iranica. 37, 2008. P.129-138.
6 Levi S. The Rise and Fall of Khoqand, 1709–1876: Central Asia in the Global Age. Pittsburgh: University
of Pittsburgh Press, 2017.
7 Beisembiev T.K. Annotated indices to the Khoqand Chronicles Reseache Institute for Languages and
Cultures of Asia and Africa. Tokyo University of foreign studies. Studia Culturae Islamica. No 91. ILCAA, 2008.
8 Бейсембиев Т.К. Кокандская историография: исследования по источниковедению Средней Азии
XVIII – XIX веков. Алматы, 2009.
9 Воҳидов Ш.Х. ХIХ – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши.
Тошкент, 2010.
10 Бабаджанов Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. Токио-Ташкент, 2010.

zu.irahkub.www / nos susxaM / iralqobas yiroxuB momI

Қўқон хонлигидаги сиёсий жараёнлар ва адабий муҳит масалаларига бағишланган бир қатор ишлар эълон
этилган11. Умархон саройи адабий муҳити ва ундаги ижодкорларга бағишланган бир қатор тадқиқотлар яратил-
ди12. Булар ичида энг салмоқлилари сифатида академик Азиз Қаюмов (1926–2018) қаламига мансуб тадқиқот ва
нашрларини ёдга олиш мумкин13.

Қўқон адабий муҳити дастлаб Умархон саройида тузилган бўлиб, унда 70 дан ортиқ шоир иштирок этган.
Умархон Қўқон саройи адабий муҳитининг сардори бўлиб, Амирий тахаллуси билан шеър ёзган, уларни тўплаб
“Девони Амирий” номли девон тузган.

1821 йили Умархон кўрсатмасига биноан тузилган “Мажмуаи шоирон” баёзига алоҳида эътибор зарур (маз-
кур мажмуа тазкира деб атаб келинган)14. Айни шеърий тўплам Қўқон хонлиги саройи муҳитида ижод этган,
юқорида тилга олганимиз, етмишдан ортиқ шоир шеърларини ўз ичига олган. Тўплам матни15 ва у ҳақда муайян
тадқиқотлар чоп этилган16.

Умархон темурийларга ўхшаш ва уларнинг авлоди бўлишга интилган17. У “Мажмуаи шоирон”да шеърла-
ри келтирилган шоирлар бошида туриб, мазкур мажмуа орқали ҳам темурийлар Қўқон хонларининг аждоди
бўлганлигини кўрсатишга интилган.

Масалан,“Олтин Бешик” афсонаси халқимизга азалдан яхши маълум18. Унга кўра Бобур рақиблари таъқибидан
қочиб, Фарғона ераларини ташлаб кетаётганида эндигина туғилган ўғлини шароит оғирлигидан йўлда қолдириб
кетишга мажбур бўлади. Уни Фарғона водийси маҳаллий аҳолиси топиб олади. Бола олтин бешикда ётган эди.
Шу боис чақалоққа Олтин Бешик деб исм қўядилар. Унинг келиб чиқишига кўра олий сулоладан эканлигини ҳис
қилиб, Олтин Бешикни авайлаб-асраб катта қиладилар, таълим ва тарбия берадилар, кейинчалик ўзларига под-
шо қилиб кўтарадилар. Мана шу боладан Қўқон хонлари сулоласи (1710–1876) бошланади. Яъни, Қўқон хонлиги
ҳукмдорлари Олтин Бешик шахси воситасида Бобур авлодлари ўлароқ тарихда ном чиқариб, ўзларини Темурий
деб биладилар.

Мазкур нияти билан Умархон сўнгги темурийлар давридаги маданий уйғониш даври – Ҳусайн Бойқаро ва
Алишер Навоий фаолият юритган Ҳирот муҳитига эътиборини қаратади. “Мажмуаи шоирон”да Умархон шеърла-
ри ва унга бағишлаб ёзилган назир, қасидаларнинг асосий ўринни эгаллашини ҳам унинг мазкур интилишидан
келиб чиққан деб баҳолаш мумкин.

11 Эргашев Қ. Нодирабегим ва Олтинбешик афсонаси. Ўзбекистон адабиёти ва санъати. №35, 1992; Terletsky N. “Some data about the
early works of the Khuqand historiography”. Manusripta Orientalia. International Journal for Oriental Manuscript Research. 11/1 (Helsinki-Saint-
Petersburg, 2005). P.3-19; Timur K. Beisembiev. “Farghana’s Contacts with India in the 18th and 19th Centuries (According to the Khokhand
Chronicles)” // India and Central Asia: Commerce and Culture, 1500–1800. S.C.Levi (ed.). New Delhi, 2007. P.260-274; Erkinov A. “Les timourides,
modeles de legitimite et les recueils poetiques de Kokand”. In: Ecrit et culture en Asie centrale et dans le monde turko-iranien, XIVe-XIXe siecles
// Writing and Culture in Central Asia and in the Turko-Iranian World, 14th-19th Centuries. F.Richard, M.Szuppe (eds.), (Cahiers de Studia Iranica).
Paris, 2008. Р.285-330; Эркинов А. XIX аср боши Қўқон хонлигида легитимацион сиёсат ва унинг шеъриятда ифодаланиши (Адо ва
Фазлий шеърлари мисолида) // “Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда” мавзуидаги Республика илмий анжумани материаллари.
Фарғона, 2009. Б.207-210; Миён Бузрук Солиҳов. Ўзбек адабиёти тарихига умумий қараш. Тошкент, 1930; Komatsu H. “Khoqand and
Istanbul: An Ottoman Document Relating to the Earliest Contacts between the Khan and Sultan” // Asiatische Studien/Études Asiatiques 60.4,
2006. Р.963-986; Эркинов А.“Умархон туздирган “Муҳаббатнома” шеърий мажмуаси тарихий манба сифатида” // Марказий Осиё тарихи:
манбашунослик ва тарихнавислик изланишлари. Тошкент, 2009. Б.217-223; Эркинов А. “Ноёб қўлёзма изидан” // Мозийдан садо. 2009, 4
(44). Б.20-21; Erkinov A. “Fabrication of Legitimation in the Khoqand Khanate under the Reign of ‘Umar-khān (1225–1237/1810–1822): Palace
Manuscript of “Bakhtiyār-nāma” Daqāyiqī Samarqandī as Source for the Legend of Āltūn Bīshīk” // Manuscripta Orientalia. International Journal
for Oriental Manuscript Research. 19/2 (Helsinki-Saint-Petersburg, 2013). P.7,10 ва бошқалар.
12 Масалан: Қобилова З. Амирий ва унинг адабий фаолияти. Филология фанлари номзоди диссертацияси автореферати. Тошкент,
2007. Яна Қўқон адабий муҳити шоирлари ҳақида қуйидаги мавзуларда филология фанлари номзоди диссертациялари ҳимоя этилган:
А.Муҳаммадиев – “Муҳйининг туркий ва форсий девони поэтикаси” (2008 йил); И.Сулаймонов – “Мулла Маҳмуд Қорий ва унинг поэтик
мероси” (2010 йил); Назмия Муҳитдинов – “Мирҳасан Садоий ва унинг адабий мероси” (шеърият поэтикаси, ғоявий-бадиий таҳлил
масалалари) (2017 йил)... Жўрабоев О. Матннинг матности сирлари. Тошкент, 2017.
13 Қаюмов А. Қўқон адабий муҳити (XVIII – XIX асрлар). Тошкент, 1961; Пўлотжон Домулла Қайюмов. Тазкира Қайюмий. I-III жилдлар.
Нашрга тайёрловчи А.Қаюмов. Тошкент, 1998; Пўлатжон Қайюмов. Хўқанд тарихи ва унинг адабиёти (материал ва хотиралар).
Тошкент, 2011.
14 Кейинги йиллардаги изланишлар шуни кўрсатдики, фанда саройларда тузилган тазкиралар сифатида тақдим қилинган баъзи асарлар
баёз бўлиб чиқди. Булар қаторига тилга олганимиз “Мажмуаи шоирон” ва Хива хонлигида 1908 йили тузилган “Мажмуаи шуаройи
Ферузшоҳий” номли шеърий тўпламларни киритиш мумкин. Бу икки асар ҳозирга қадар тазкира жанрида деб қараб келинган. Яъни уларда
шоирлар таржимаи ҳоли келтирилган дея кўрсатиларди. Аслида эса, бу икки асарда келтирилган шоирлар ҳақидаги қисқача маълумотлар
улар шеърларидан олдин берилиб, шоир шеъри учун муқаддима вазифасини ўтайди, холос. Биз фақат“Мажмуаи шоирон” ва “Мажмуаи
шуаройи Ферузшоҳий” асарларига диққат қаратмоқчи бўлганлигимиз боис уларнинг жанри, ҳозиргача кўрсатиб келинаётганидек, тазкира
эмас, балки баёз эканлигини таъкидлаб кетмоқчимиз. “Мажмуаи шоирон”нинг баёз жанрида ёзилганлиги ҳақда қ.: Эркинов А. “Маджмуa-йи
шоирон” тазкирами ёки баёз?” // Туркология масалалари: илмий мақолалар тўплами. II-III. Тошкент, 2012. Б.23-34.
15 Маджмуa-йи шоирон. Нашрга тайёрловчи М.Ҳасаний. Тошкент, 2018; Шониёзов М. “Мажмуаи Шоирон” тазкираси матнини тайёрлаш
принциплари ва матний тадқиқи. Фил. ф. ном. Диссертацияси. Тошкент, 2009.
16 Қаюмов А. Қўқон адабий муҳити (XVIII – XIX асрлар). Тошкент, 1961; Erkinov A. “Les timourides, modeles de legitimite et les recueils
poetiques de Kokand”... Р.294-305; Эркинов А. “Темурийлар – Қўқон хонлиги сулолавий легитимацияси учун модел сифатида (ХIX – XX аср
боши сарой баёзлари мисолида)” // Шарқшунослик. 2011, №15, 23-б; Шониёзов М. “Мажмуаи Шоирон” тазкираси матнини тайёрлаш
принциплари ва матний тадқиқи. Фил. ф. ном. Диссертацияси. Тошкент, 2009.
17 Levi S. The Rise and Fall of Khoqand, 1709–1876: Central Asia in the Global Age. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2017, P.105-109, 113.
18 Эркинов А. “Олтин Бешик” афсонаси ва Дақоиқий Самарқандийнинг “Бахтиёрнома” асари // Жаҳон адабиёти. 2014, 4-cон. Б.181-188.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz 13

Шу ўринда академик Азиз Қаюмовнинг қуйидаги гаплари ёдга келади: “Умархон бошлиқ сарой шоирлари ХIХ
аср биринчи чорагидаги Қўқон адабий муҳитини Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоий яшаган даврдаги XV аср
Ҳирот адабий муҳитига монанд қилиб тасвирлар эдилар”19 . Яъни, бу даврда Ҳусайн Бойқаро даврига Қўқон ада-
бий муҳитини ўхшатишга интилиш мавжудлигидан келиб чиқиб, Қўқон саройи муҳити шоирлари ўзларини Наво-
ийга ўхшатиб, ҳукмдорларини эса Темурий ҳукмдор – Ҳусайн Бойқаро каби эканлигини турли воситалар орқали
таъкидламоқчи бўлганлар. Қўқон адабий муҳити Ҳиротдагисидан қолишмайди, демоқчи бўлганлар.

Масалан, “Мажмуаи шоирон” 633 шеърдан ташкил топиб, уч асосий қисмдан иборат. Биринчи қисмнинг тар-
кибини Умархонга бағишланган 76 та қасида ташкил қилади. Иккинчи қисм эса Умархон шеърлари ва уларга
Қўқон саройи муҳитидаги барча шоирлар эргашиб ёзган пайрав ғазаллардан иборат бўлиб, қуйидаги жадвалда
бу эргашишлар миқдори ва хусусиятлари кўрсатилган:

№ Ғазал (араб Умархон Шоирлар Бир ҳарфга Шеър радифи ва миқдори
ёзувидаги ғазаллари ғазал- ёзилган жами (агар мавжуд бўлса)
ҳарфга)
пайравлари шеърлар –
имшаб – 21
1‫ﺍ‬ 2 36 38 ангушт – 16
2‫ﺏ‬ 1 22 23 боис – 5
3‫ﺕ‬ 2 21 23 тож – 9
4‫ث‬ 23 5 –
5‫ﺝ‬ 18 9 –
6‫ﺡ‬ 15 6 руд – 7
7‫ﺥ‬ 18 9 коғаз – 7
8‫ﺩ‬ 2 16 18 устиндадур – 6
9‫ﺫ‬ 17 8 ҳануз – 4
10 ‫ﺭ‬ 2 31 33 –
11 ‫ﺯ‬ 1 12 13 этмиш – 3
12 ‫ﺱ‬ 16 7 мархаз – 4
13 ‫ﺵ‬ 2 12 14 –
14 ‫ﺹ‬ 14 5 хат – 12
15 ‫ﺽ‬ 16 7 ҳаз – 6
16 ‫ﻁ‬ 15 6 шамъ – 8
17 ‫ﻆ‬ 16 7 тароғ – 14
18 ‫ع‬ 18 9 як тараф – 11
19 ‫غ‬ 2 13 15 уйонмоқ – 11
20 ‫ف‬ 1 10 11 кўрунг – 16
21 ‫ق‬ 1 10 11 қил – 6
22 ‫ك‬ 1 15 16 ангуштам – 13
23 ‫ل‬ 15 6 чашми ман – 17
24 ‫م‬ 1 14 15 омад бурун – 19
ўлсун – 12
25 ‫ن‬ 3 49 52 бу – 7
устина – 18
26 ‫و‬ 16 7 ичра – 5
27 ‫ه‬ 2 24 26 тўти –23
ал-қамари – 8
28 ‫ى‬ 5 45 50 бири – 11
дўндирди – 5
Жами 42 407 449 Бир хил радифли
шеърлар – 304

“Мажмуаи шоирон”нинг мазкур 2-қисми 449 та ғазалдан ташкил топган бўлиб, унда Умархоннинг 42 (9%) та
ғазалига, 71 шоирнинг 407 (91%) та ғазалига пайрав ғазал сифатида берилган. Бу икки тур ғазалларнинг миқдорий
муносабатларини фоизларда батафсил акс эттириш мумкин.

Қуйидаги жадваллардан кўриниб турганидек, пайрав ғазаллар миқдори Умархон ғазалларига нисбатан ке-
скин ажралиб турибди:

19 Ўзбек адабиёти тарихи. IV том. XVIII асрнинг охири – XIX асрнинг биринчи ярми. 1978, 53-бет.

14 Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

Қисмлар Умархон Жами Баъзи Саҳифалар Абдулкарим Фазлий
мадҳ этилган шеърлар шеърлар Намангоний ва
I шеърлар ва (Умархон бошидаги 15б-119 а Мирзо Қаландар
II унинг шеърига шеър­лари ва маснавий­ 119б-295а Мушриф XVIII
III мадҳ учун 295а-344б асрнинг иккинчи
Жами пайравлар ёзилмаган­ лар ярми ва XIX
1б-347а асрнинг биринчи
76 қасида лари w79 ярмида яшаган
407 ғазал билан бирга) 449 шоир, муаррих ва
16 мухаммас 35 адабиётчилардир.
80 563 Улар Қўқон хони
499 449 Амир Умархон
104 (ҳукмронлик
йиллари 1810–
633 1822) топшириғига
мувофиқ «Мажмуаи
“Мажмуаи шоирон”да жами 633 та шеър мавжуд бўлиб, шулардан 449 таси, шоирон» («Шоирлар
яъни 79% Умархон билан алоқадор: Умархон ёзган; унинг шеърларига эргашиб мажмуаси», 1821)
яратилган ёки Умархон мадҳ этилган. Қолган 21% шеърлар нисбатан эркинроқ тазкирасини
мавзуларда битилган. Умархон шеърий эргашишлар орқали ўз шахсиятини тузганлар. Тазкира
улуғламоқчи бўлган. катта илмий ва
амалий
Мусулмон Шарқи адабий анъаналарига кўра, шоир туркий тилдаги шеъ- қимматга эга
риятда ўз маҳоратини кўрсатиши учун шеърият гигантлари, жумладан, форс бўлиб, 19 аср
классиклари Ҳофиз Шерозий, Саъдий, Хисрав Деҳлавий ва Жомийга, туркий бошларидаги Қўқон
адабиёт классикларидан Навоий ёки Фузулий шеърларига эргашиб шеър би- адабий муҳитининг
тиши керак бўлган. Шуниси эътиборни жалб қиладики,“Мажмуаи шоирон” тар- 100 дан
кибига эътибор қилинса, Умархон шеъриятда фақатгина тўртта шоирни ўзидан ортиқ вакиллари
устун деб билган чоғи: Темурийлар давридаги туркий шеър классиклари – Лут- ҳақида қимматли
фий ва Навоий; форс адабиётининг икки классиги – Бедил ва Соиб. “Мажмуаи маълумотлар
шоирон”да Умархоннинг фақат шу шоирларга ёзган мухаммаслари келтирил- беради.
ган. Умархондан аввал бир вақтнинг ўзида фақат Алишер Навоий (1441–1501)
шеърларига шунчалик кўп шеърий жавоблар ёзилганди. Кўринишидан, “Маж-
муаи шоирон” воситасида Умархон ўзини замонасининг классик шоири си-
фатида тақдим этган. Айни вақтда, бу усул билан Умархон Ҳусайн Бойқарога
ўхшамоқчи бўлади. Бунга ишорани Умархон саройи шоири Султонхонхўжа
Адонинг “Мажмуаи шоирон”да келтирган машҳур байтида ҳам кўриш мумкин:

Гар Навоийдин Адо сўзини ўткарса не тонг
Шаҳ Умар афзалму ё Султон Ҳусайни Бойқаро.

Совет адабиётшунослигида мазкур мисолда Адо мақтаниб ўзини Наво-
ийдан, Умархонни Ҳусайн Бойқародан устун қўйган, деган фикр ҳукмрон эди.
Аслида, Адо фахрия услубини қўллаб, шоирликда кучи борлигини таъкидлаш
учун шундай деган20. Зеро, Шарқда фахрия услуби билан шоир ўз маҳоратини
ҳозирги кун тили билан айтганда, реклама қилиши табиий ҳол саналган. Бу
мисол орқали Адо ўзини Навоийга, Умархонни Ҳусайн Бойқарога ўхшатаяпти.
Бу ўхшатиш ортида Умархон замонини ҳар жиҳатдан сўнгги темурий Ҳусайн
Бойқаро муҳитига қиёслаш ётибди.
“Мажмуаи шоирон”да тўпламининг бошқа ўрнида яна Адо шундай деган:
Умархон даври билан солиштирганда Ҳусайн Бойқаро замонаси ҳеч нарса
бўлмай қолди, деган21:

Бо ин жумла дод он қадри зеби сухан
Ки, мансух шуд даври Султон Ҳусайн.

Таржимаси: У [шеърий] сўзга шу қадар зеб бердики, Султон Ҳусайн даври
[ва бу давр шеърияти бунинг олдида] сояда қолиб кетди.

Шеърда Умархон саройи муҳитидаги маданий юксалишини таъкидлаш учун
шундай бўрттириш йўлидан борилган. Масалан,“Мажмуаи шоирон”да унинг ту-

20 Эркинов А. “Гар Навоийдин Адо сўзини ўткарса...” ёки Адо Навоийдан устун бўлмоқчимиди? //
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати”. 6 февраль, 2009 йил.
21 Мажмуaи шоирон. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси шарқшунослик институти.
1-фонд, 7510 рақамли қўлёзма.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz 15

зувчиларидан бири Фазлийнинг қуйидаги фахрияси ҳам бор:
Манам Фазлии номвар дар замон,
Низомии аср худам дар сухан.
Ба гуфтор дорам зи Жомий нишон,
Ба ашъори туркий Навоий баён
Таржимаси: Мен замонанинг шуҳрат топган Фазлийсиман, сўзда ўз асримнинг Низмоийсиман, шеърда Жомий-

дек шоирман, туркий-ўзбекча шеърлар ёзишда эса Навоийман. Демак, ўзини шарқ адабиётининг классикларидан
қолишмайдиган шоир эканлигини таъкидлаш, ўзбек шеъриятида Навоийдекман, ҳатто Низмоийдекман ёки фор-
сийча шеърда Жомидекман дейиш Қўқон адабий муҳитида учраб турадиган ҳодиса бўлиб чиқаяпти.

Кейинчалик, Умархон ўғли, ундан кейинги Қўқон ҳукмдори Муҳаммадалихон (1822–1842) учун тузилган баёз-
да ҳам Муҳаммадалихон Ҳусайн Бойқарога ўхшатилган. Мазкур ўхшатиш муаллифи, баёз тузувчиси Дабир ўзини
темурийлар даврининг яна бир машҳур адиби Абдураҳмон Жомийга (1414–1492) ўхшатишга уринган22. Демак,
XIX аср I ярми Қўқон хонлигида Темурийларга эргашиш, адабий ва маданий муҳитларини Ҳусайн Бойқаро дав-
рига ўхшатиш анъанаси мавжуд бўлган экан23.

Аслида, “Мажмуаи шоирон” баёзининг тузилиши Умархон маданий фаолиятининг 1816–1822 йиллардаги
фаоллашуви билан боғланган. Улар қуйидагилардан иборат:

Умархон Қўқонда 1816 (бошқа маълумотларга кўра 1820 й.) йили Жомеъ масжиди қуридиради24.
1819 йилгача унинг “Девони Амирий” шеърий девони тузиб тугалланади;
1819 йили “Муҳаббатнома” мажмуаси тузилади;
1820 йили усмонлилар султони Маҳмуд II (1808–1839) саройига Умархон элчиларини юборади;
1820 йили Фазлий Намангонийнинг “Умарнома” тарихий достони яратилади;
1821 йили “Мажмуаи шоирон” тузилади.
1822 йили Мушриф Исфараги тарафидан “Шоҳномайи Умархоний” тарихий-насрий асари ёзилади. “Олтин Бе-
шик” афсонаси эса мана шу асар таркибида эди.
Айни ҳаракатлар ортида Қўқон хонлари ўзларини темурийлар билан нафақат насл-насабда, балки маданий
даражада ҳам боғланишларини, масалан, Умархон даври Ҳусайн Бойқаро даврини эслатишини шеърий ижодкор-
лик орқали кўрсатмоқчи бўлаяптилар. Мазкур ҳаракат Қўқон хонлигида давлат маданий сиёсати даражасида ўз
ифодасини топганлигини юқоридаги мисоллар кўрсатиб турибди.
Мақоламизда кўриб ўтилган жараёнлар Умархон даври адабий муҳити билан боғлиқ бўлиб, улар ўша
давр Қўқон адабий муҳитини яратишда Қўқон хонлиги давлат сиёсатининг бу муҳитга таъсири ҳам мавжуд
бўлганлигини кўрсатади.

2 тилда аннотация
Таянч сўзлар:
Фойдаланилган адабиётлар

22 Erkinov A. “Les timourides, modeles de legitimite et les recueils poetiques de Kokand”...; Эркинов А. “Темурийлар – Қўқон хонлиги сулолавий
легитимацияси учун модел сифатида (ХIX – XX аср боши сарой баёзлари мисолида)”...
23 Аслида, мазкур концепцияни биринчилардан бўлиб акад. Азиз Қаюмов (1926–2018) ўртага ташлаган эди. Мазкур мақоламизда биз
устозимиз фикрларини янги мисоллар билан давом эттиришга уриндик.
24 Эркинов А. “Умархон – Қўқон жоме масжиди бунёдкори” // “Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда” мавзусида халқаро илмий
конференция материаллари. Фарғона: ФДУ, 2019, 164-168-б.

16 Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

БУЮК АЛЛОМАГА ЮКСАК ЭҲТИРОМ УБАЙДУЛЛА УВАТОВ
Имом Термизий халқаро
Азиз юртимиз Ўзбекистон мустақил давлат бўлганига яқинда 29 йил илмий-тадқиқот
тўлади. Ана тарихан қисқа муддат мобайнида мамлакатимиз ҳаётининг турли маркази директори,
жабҳаларида том маънода жуда кўплаб буюк ўзгаришлар содир бўлди. Дунё тарих фанлари доктори
аҳлига яхши маълумки бизнинг юртимизда азалдан илм-фан ва маърифатга профессор.
жуда катта эътибор берилган. Бу заминдан илм-фаннинг турли соҳаларида
жуда кўплаб олим-у уламолар, фозил-у фузалолар етишиб чиқиб, улар дунё илм- “Имом ал-Бухорий
фани равнақига, тамаддунига салмоқли ҳисса қўшганлар. Афсуски, оламшумул сабоқлари” номли
аҳамиятга эга кўплаб ишларни амалга оширган шундай олимларнинг ҳаёти илмий-маъна­
ҳам улар яратган илмий-маънавий мерос ҳам собиқ тузум даврида деярли вий, маърифий
ўрганилмаган. Улар кенг халқ оммаси учун нотаниш, бегона бўлиб келган эди. журналининг
ташкил
Истиқлолнинг шарофати билан бу жабҳада амалга оширилган ғоятда муҳим ва этилганлиги буюк
ҳайрли ишлардан бири бундан минг йиллар олдин яшаб ўтган алломаларимизнинг муҳаддиснинг
ҳаёти ва меросини ўрганиш борасида амалга оширилган ишлар десак ҳеч ҳаёти, ­унинг бой
бир муболаға бўлмайди. Мустақиллигимиз туфайли шу йўналишда амалга илмий-маънавий
оширилган йирик, айтиш мумкинки, тарихий аҳамиятга молик ишлардан бири меросини
ҳадис илмининг йўлбошчиси бўлган буюк аллома Имом ал-Бухорийнинг (810- ўрганишда том
870) ҳаёти ва бой илмий-маънавий мероси унинг ҳалқ оммасига етказиш бўйича маънода улкан
амалга оширилган ишлардан ҳисобланади. тарихий аҳа­мият
касб этган эди.
Буюк муҳаддис таваллудининг ҳижрий ҳисобда 1225 йиллигини нишонлаш
бўйича 1997 йил апрель ойида Ўзбекистон Республикасининг биринчи Прези­ 17
денти И.А.Каримов имзо чеккан ҳукумат қарори том маънода тарихий аҳамиятга
эга хужжат бўлди. Мана шу тарихий қарорга кўра Имом ал-Бухорийнинг ҳаёти
ва илмий-маънавий меросини ўрганиш бўйича олимларимиз томонидан жуда
кўплаб ишлар амалга оширилди. Аллома ҳақида радио ва телевидение орқали
кўплаб эшиттириш ва кўрсатувлар ташкил этилди. Газета ва журналларда
мақолалар эълон қилинди. Алломанинг юблейи муносабати билан у абадий
қўним топган жой Самарқанд вилоятининг Пайариқ туманидаги Хартанг қишлоғи
ҳудудида жойлашган алломанинг камтаргина мақбараси ўрнига ҳар томонлама
мукаммал, замонавий муҳташам ёдгорлик мажмуаси барпо этилди. Ҳозирги
вақтда бундан қариб 20 йил олдин бунёд этилган ушбу ёдгорлик мажмуаси
давлатимиз раҳбари Ш.М.Мирзиёевнинг ташаббуси ва раҳнамолигида бу мажмуа
батамом қайта қуриб, ғоятда замонавий ёдгорлик мажмуаси бунёд этилмоқда.
Аллома таваллудининг 1225 йиллиги муносабати билан унинг ҳаёти ва илмий
фаолиятига бағишланган кўплаб китоб ва рисолалар нашр этилди.

Энг муҳими юблей муносабати билан бир қанча ҳайри ишлар ҳам амалга
оширилди. Жумладан, Имом Бухорий халқаро жамғармаси ташкил этилди.
Жамғарма муассисслигида “Имом ал-Бухорий сабоқлари” номли илмий-маъна­
вий, маърифий журналининг ташкил этилганлиги буюк муҳаддиснинг ҳаёти, ­унинг
бой илмий-маънавий меросини ўрганишда том маънода улкан тарихий аҳа­мият
касб этган эди. Ҳозирги пайтгача мунтазам равишта нашр этиб келин­моқда.
“Имом ал-Бухорий сабоқлари” журнали ҳозирги вақтда мамлакатимизнинг энг
муҳим ва илмий жиҳатдан мукаммал нашрларидан бири сифатида жуда катта
обрў-эътиборга эга.

Мавриди келганда айтиш лозимки буюк муҳаддиснинг ёдгорлик мажмуа­
сининг шарофати туфайли Президент И.Каримовнинг ташаббуси билан 2008
йилда Имом Бухорий халқаро маркази ташкил этилган эди. Марказнинг ташкил
этилиши билан унинг зиммасига иккита масала юкланган. Улардан бири
Республикамизда фаолият кўрсатаётган жомеъ масжидлар имом-хатибларини
касбий малакасини ошириш, иккинчи масала юртимиздан етишиб чиққан олим-у
уламоларнинг ҳаёти ва илмий-маънавий меросини ўрганиб, уни халқ оммасига
етказиш эди. Мана шу масалалар бўйича эътиборга молик талай ишлар амалга
оширилди. Республикамиз раҳбариятининг топшириғига кўра менга 5 йил
мобайнида (2008-2013 йилларда) шу марказга раҳбарлик қилиш насиб этди.
Марказ ходимлари деярли барчаси маҳаллий ёшлардан эди. Лекин ўтган шу
йиллар давомида мана шу ёшларнинг аксарияти ўз устида мунтазам ишлаб, ўз
соҳаси бўйича сезиларли ютуқларга эришдилар.

Ҳозирги давримиз учун жуда зарур бўлган ҳар томонлама етук кадрлар
сифатида фаолият кўрсатаётган Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот
марказида самарали меҳнат қилмоқдалар. Мен уларнинг ҳаммаларига мустаҳкам
соғлик-саломатлик ва ўта муҳим ва зарур бўлган илмий-ижодий фаолиятларида
ҳар доим улкан мувофаққиятлар тилайман.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

TÜRKİYE’DE BUHÂRÎ’NİN ESERİ
EL-CÂMİU’S-SAHÎH’E VERİLEN
ÖNEM VE OSMANLI DEVLETİ’NDE

BUHÂRÎHANLIK GELENEĞİ1

Prof. Dr. OSMAN ÖZET
AY D I N L I, Hicri 194/ Miladî 810 tarihinde Buhara’da doğup 256/ 870 tarihinde Semerkant’ta
Marmara Üniversitesi vefat eden Muhammed b. İsmail el-Buharî, Hz. Peygamberin hadislerinin muhafazası
İlahiyat Fakültesi hususunda âlimlerin en önde gelenidir. İslâmî ilimlerin birçok alanında 30’u geçkin
İslam Tarihi ve Sanatları eser kaleme alan İmâm Buhârî’nin en önemli telifi Hadis ilmi alanında kaleme aldığı el-
Bölümü Öğretim Üyesi Câmiu’s-Sahîh (Sahîh-i Buhârî) isimli eseridir. Bu ilmin kurulmasından günümüze kadar
kıymet ve sıhhati bütün müslümanlar tarafından en üst seviyede telakki edilen bu
Daha 16 yaşında eser Kur’an-ı Kerim’den sonra dinin en önemli kaynağı olarak kabul görmüş ve Hadis
(210/826) iken annesi ilminde temel başvuru kaynaklarının başında gelmiştir. İslâm âleminde İmâm Buharî
ve kardeşi ile çıktığı ve onun bu eserine verilen önem, Türkiye/Anadolu coğrafyasında da pek büyük ve
hac yolculuğundan ehemmiyeti hâiz bir husustur. Nitekim Türkiye topraklarının fethedildiği günden (V/
dönmeyip ilim XI. asır) bugüne içinde yaşadığımız coğrafyada onun Sahih’i üzerine onlarca şerh, cem,
uğrunda o günün ihtisar, istihraç ve tercüme çalışmaları yapılmıştır. Bunun yanında bu coğrafyada Sahîh-i
İslâm dünyasında Buhârî’yi hatmetme geleneği o kadar yaygınlaşmıştır ki, özellikle Osmanlı Devleti’nde
Mekke, Medine, Kûfe, bazı vakıfların vakfiyesinde cami, mescit gibi mekanlarda Sahih-i Buharî’nin okunup
Basra, Vâsıt, Bağdat, hatmedildiği ve gerekli masrafın bu vakıfların gelirlerinden karşılandığı kayıtları yer
Şâm, Mısır, Belh, almaktadır. Ayrıca bu eserin düşman istilası, darlık ve zorluk zamanlarında Allah’tan
Rey, Herat, Merv ve yardım istemek (istimdâd) için okunduğu bilinmektedir. Yine bu eserin İstanbul başta
Nişâbûr gibi birçok olmak üzere Anadolu coğrafyasındaki medreselerde önde gelen hadis kitabı olarak
ilim şehrine yolculuk okutulduğu, camiler ve mescitlerin yanında dergahlar, türbeler ve daha birçok mekanda
yapmıştır. okunup hatmedildiği ve bu geleneğin bu güne kadar kısmen de olsa devam ettiği
bilinmektedir. Osmanlı Devleti’nde bu esere ne kadar büyük değer verildiğinin bir diğer
delili, Buhârîhanlık makam ve görevinin ihdas edilmiş olmasıdır. Bu kitabı cami, mescit,
dergâh ve türbe gibi yerlerde toplum önünde okuyacak kişiler özel bir imtihanla
seçilirdi. Bunlara ‘Buhârîhan’ denilirdi. Buhârîhan olabilmek için en iyi medreselerden
yüksek derece ile mezun olmak gerekirdi. Bu kişilerin çoğu Dersiâm denilen yüksek
seviye müderrislerdi. Mesela Padişah huzurunda ders verme (Huzur Dersi) görev ve
yetkisi olan müderrisler aynı zamanda birer Buhârîhan’dı. Bu görev ve makam, Osmanlı
Devleti’nin son zamanlarına kadar devam etmiş bir gelenektir. Türkiye’de bugün de
Hadis alanında en güvenilir kaynak olan Sahîh-i Buhârî günümüz İlahiyat fakültelerinde
okutulduğu gibi bazı camilerde (mesela İstanbul’daki Fatih camiinde) yıllardır okunup
hatmedilmekte ve hala birçok öğrenci ve ilim talibi bu derslere devam etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Buhârî, el-Câmiu’s-Sahîh, Buhârî-i Şerif, Türkiye, Osmanlı Devleti,
Buhârîhanlık

GIRIŞ
Muhammed b. İsmail el-Buhârî, İslâm’ın ikinci rüknü olan sünnetin (hadislerin)
muhafazası hususunda öne çıkan âlimlerin en başta gelenidir. O, İslâm ilim ve kültür
coğrafyasının en önde gelenlerinden Mâverâünnehir (Ceyhun/Amuderya nehri ile
Seyhun/Sirderya nehri arasındaki İslam toprakları) bölgesinin önemli şehirlerinden
biri olan Buhâra’da hicri 194/ miladi 810’de doğmuştur. Bölgenin diğer önemli şehri
Semerkant’ta da 256/870’da vefat etmiştir.2 Böylece o, İslâm kaynaklarının “İslâm’ın

1 Bu makale 15 Haziran 2019 tarihinde İstanbul’da ‘Zamanını Aşan Medeniyet Özbekistan Sempozyumu’nda
sunulan tebliğimin üzerinde çalışılmış ve genişletilmiş halidir.
2 Sem’ânî, el-Ensâb ( thk. Abdullâh Ömer el-Bârûdî), Beyrût 1988, II, 341; Yâkût, Mu’cemü’l-Büldân, Dâru’s-
Sâdır, Beyrût ty, I, 355; II, 356; İbn Asâkir, Târihu Medineti Dımeşk; (thk. Muhibbuddîn Ebî Sa‘îd Ömer b.
Ğarâme el-Ömerî), Beyrût 1995-1998, LII, 55; Buhârî, Buhârâ’da ilim ehli bazı kişiler ve Tâhirîler’in Buharâ
valisi ile yaşadığı bir takım sıkıntılar sebebiyle Buhara’dan çıkıp Semerkant’a giderken Semerkant’ın çok
yakın köylerden biri olan Hartenk’te akrabalarının yanına misafir olmuş ve kısa bir süre sonra rahatsızlanıp
vefat edince oraya defnedilmiştir (aynı eserler)

18 Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

kubbesi, dünya cennetlerinin en önde geleni ve İkiz mücevherler dedikleri”3 doğunun ilim, kültür ve ticaret merkezi iki
şehrinden biri olan Buhara’yı yaşadığı hayat ile, Semerkant’ı da kıyamete kadar kabri ile şereflendirmiştir.

İmam Buhârî’nin içinde yaşadığı bugün büyük bölümü modern Özbekistan Cumhuriyeti’nin toprakları içinde
bulunan ve eski asırlardan itibaren önemli ticaret yolların kavşağında yer alan Mâverâünnehir’in ne kadar önemli ve
stratejik bir mevkide bulunduğuna İslam tarih ve coğrafya kaynakları işaret etmektedir. Bu kaynaklar, topraklarının
verimliliği ve bereketi, etrafı çöllerle çevrili bölgelerin ortasında sanki cennet misali akarsuları, ekin ve mahsullerinin
bolluğu, eti, sütü ve gücünden faydalanılan hayvanlarının çokluğu ve semizliği, şehir ve bölgelerin mâmurluğu,
nüfusunun çokluğu, halkının misafirperverliği, cömertliği, cesareti ve kahramanlığı, ilme karşı istidadları ve meyilleri,
gerek stratejik mevkisi ve gerekse ekonomik, kültürel ve sosyal birçok açıdan Mâverâünnehir bölgesini övmektedirler.4
Bu bölge içinde hem stratejik konumu hem de bölgenin siyasî yönetim merkezi olarak en öne çıkan kısmı Soğd
bölgesidir.5 Bu bölge içinde yer alan Semerkant ve Buhârâ sadece bu bölge için değil, tüm Mâverâünnehir, hatta
Türkistan/Ortaasya bölgesi için de önde gelen iki önemli yönetim ve kültür başşehridir. İşte Muhammed b. İsmail el-
Buhârî hem siyasi hem de ekonomik merkez olup ilim ve kültürde yüksek seviyelere ulaşan böyle bir bölgede doğmuş,
yetişmiş ve yaşamıştır.

Alim bir babanın evladı olup küçük yaşta babasını kaybederek yetim kalan İmam Buhârî annesinin himayesinde
büyümüştür. Henüz küçük yaşta Kur’an hıfzını tamamlayıp Küttab’a devam ederken daha 10 yaşında hadis ezberlemeye
başlamış, keskin zeka ve kuvvetli hafızası ile hocalarının dikkatini çekip herkesin hayranlığını kazanmıştır.6 Daha
16 yaşında (210/826) iken annesi ve kardeşi ile çıktığı hac yolculuğundan dönmeyip ilim uğrunda o günün İslâm
dünyasında Mekke, Medine, Kûfe, Basra, Vâsıt, Bağdat, Şâm, Mısır, Belh, Rey, Herat, Merv ve Nişâbûr gibi birçok ilim
şehrine yolculuk yapmıştır.7 16 yıl boyunca yaptığı ilmi seyahatlerde 1080 civarında muhaddisten aldığı hadislerle
el-Câmi‘u’s-Sahîh8 isimli eserini oluşturmuştur. Kaleme aldığı 30’u geçkin eseri içinde bu te’lif en önemli eseridir.

Buhârî’nin eserini hangi vesile ile ve nasıl kaleme aldığına dair bize gelen bilgilere göre, Buhârî’nin hocası İshak b.
Râhûye, sadece sahih hadisleri ihtiva eden muhtasar bir kitaba duyulan ihtiyaçtan söz etmiştir. Buhârî de o günlerde
bir rüya görür; elindeki bir yelpaze ile Hz. Peygamber’in huzurunda onu serinletiyordur. Rüya tabircileri bunu, Hz.
Peygamber’i ona isnat edilen yalanlardan koruma şeklinde yorumlarlar. Bunun üzerine Buhârî el-Câmiʿu’s-Sahîh’i, o
güne kadar topladığı 600.000 hadis arasından seçerek meydana getirir. Eserin hacmini büyütmemek düşüncesiyle
de sahih hadislerin tamamını değil, en sağlam rivayetleri bir araya getirerek toplam 9000 civarında hadisten oluşan
meşhur eserini kaleme alır. Buhârî çalışmasını tamamladıktan sonra onu Ahmed b. Hanbel, Yahyâ b. Maîn ve Ali b.
Medînî gibi hadis otoritelerine sunar; onların onay ve övgüsü alır.9

II/VIII. asrın ilk çeyreğinde başlayan hadislerin tedvin (bir araya getirme) ve tasnif faaliyetleri gelişerek devam
etmiş, nihayet III/IX. asırda altın çağına ulaşmıştır. İşte Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh’i bu altın çağın en önde gelen
mahsulüdür. Bu ilmin kurulmasından günümüze kadar bütün tarihi boyunca kıymet ve sıhhati bütün müslümanlar
tarafından en üst seviyede telakki edilen bu eser Kur’an-ı Kerim’den sonra dinin en önemli kaynağı olarak kabul
görmüş,10 hadislerinin titizlikle seçilmesi, mükemmel bir tertibe sahip olması, muhtevasının zenginliği ona büyük bir
itibar kazandırmış11 ve Hadis ilminde temel başvuru kaynaklarının başında gelmiştir.12 Buhârî’den sonra Müslim’in (ö.
261/875) Sahih’i de büyük bir hüsn-i kabul görmüş ve ikisinin eseri Sahihayn diye nitelendirilmiştir.13 Nevevi, her iki
eser hakkında söylenen görüşleri zikredip Buhârî’nin Sahih’inin Müslim’in Sahih’ine tercih edildiği değerlendirmesini

3 Richard N. Frye, Orta Çağın Başarısı Buhârâ, çev. Hasan Kurt, (Ankara: Bilig Yayınları, t.y.), s. 48; Özgüdenli, “Mâverâünnehir”, s. 177.
4 Bu konuda geniş bilgi için bkz. İbn Hurdâdbih, el-Mesâlik ve’l-memâlik, thk. Muhammed Mahzûm, Beyrût 1988, 44-45, 145, 147; İbnü’l-Fakîh,
Kitâbü’l-Büldân, thk. Yusuf el-Hâvî, Beyrût 1996, s. 613-625; İstahri, el-Mesâlik ve’l-memâlik; yay. M. J. De Goeje, Leiden 1967, s. 296-299; İbn Havkal,
Sûretü’l-arz, thk. Kramers-Johannes Heind, Leiden 1938, s. 464-468; Hudûdü’l-âlem, (Tumansky yazması) İngilizce’ye çeviren ve geniş açıklamalarla
yay. V. Minorsky, Londra 1937, s.112-119; Mukaddesî, Ahsenü’t-tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm, thk. Muhammed Mahzûm, Beyrût 1987, s. 252-265;
Ebû Ubeyd el-Bekrî, el-Mesâlik ve’l-memâlik, thk. A.P. Van Leeuwan, Tunus 1992, I, 442; Kazvînî, Âsâru’l-bilâd, ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrût ty, s. 510-
511, 525-526, 635-638; Ebü’l-Fidâ, Takvimü’l-büldân, (thk. J. T. Reınaud–W. Mac Guckın De Slane), Paris 1840, s. 483-484. Ayrıca bkz. V.V. Barthold,
“Mâverâünnehir”, İslam Ansiklopedisi (İ.A.), VII, 408; Osman Aydınlı, Fethinden Samaniler’in Yıkılışına Kadar (93-389/711-999) Semerkant Tarihi,
İSAM Yayınları, İstanbul 2011, s. 52-59.
5 Mâverâünnehir’de Yunan müverrihlerinin Soğdiana, İslâm müelliflerinin ise Soğd dedikleri ve daha çok Soğd (Zerefşân) nehrinin etrafında oluşan
bölgeye İslâm döneminde daha çok Debûsiye, Rebincan, Küşâniye, İştîhan, Kişş ve Nesef şehirleri dahil olup hepsinin yönetim merkezi Semerkant
idi (Yâ‘kûbî, Kitâbü’l-Büldân, 293; İbn Hurdâdbih, el-Mesâlik ve’l-memâlik, s. 37). Bununla birlikte bazı kaynaklar Buhara’nın da Soğd bölgesi içinde
olduğunu kabul eder (Bkz. Mukaddesî, Ahsenü’t-tekâsîm, 216; Yâkût, Mu’cem, III, 409).
6 Hatip el-Bağdâdî, Tarihu Bağdat, Beyrut ty, II, 7; Sübkî, Tabakâtü’ş-Şâfiyyetü’l-Kübra, Beyrut 1324, II, 4.
7 Hatip el-Bağdâdî, II, 4-13; Yâkûtü’l-Hamevî, I, 355; Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ ve’-Lügât, I, 71; İbn Hacer el-Askalânî,, Hedyü’s-Sârî Mukaddimetü
Fethu’l-Buhârî, Mısır/Bulak 1301, s. 479. Ayrıca bkz. Kemal Sandıkçı, Sahih-i Buhari Üzerine Yapılan Çalışmalar, Ankara 1991, s. 4; Zekeriya Güler,
“Buhârî ve el-Câmiu’s-Sahîh’i Üzerine”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 2, sayı 1, s. 2-3.
8 Buhârî’nin kitabının tam adı kaynaklarda farklı şekilde geçmekle birlikte en-Nevevî onun adının, el-Câmiu’l-müsnedi’s-sahîhi’l-muhtasar min
umûri Rasûlillah sallallâhü ‘aleyhi ve sellem ve sünenihi ve eyyâmihî şeklinde olup mücerred olarak sahih hadisleri ilk tasnif eden kitap hüviyetine
sahip olduğunu söyler (Mâ Temessü ileyhi hâcetü’l-kâri li-Sahîhi’l-İmâm el-Buhârî, thk. Ali Hasan Ali Abdulhamid, Beyrut, t.y., s. 39).
9 M. Yaşar Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahîh”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), VII, 114. Buhârî eserini bir ibadet vecdi içinde hazırlamış,
her hadisi önce abdest alıp veya gusledip iki rek‘at namaz kıldıktan sonra yazmıştır. Bazı kaynaklarda ise Buhârî’nin Sahîh’inin her babını Hz.
Peygamber’in kabriyle minberi arasında ve her bab için iki rek‘at namaz kıldıktan sonra yazdığı rivayet edilmektedir (a.g.m.).
10 Kemal Sandıkçı, Sahîh-i Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı 1991, s. V (Önsöz).
11 Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahîh”, DİA, VII, 117.
12 Zekeriya Güler, “Buhârî ve el-Câmiu’s-Sahîh’i Üzerine”, s. 1.
13 Altuntaş, “Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhanlık”, Hadis Tetkikleri Dergisi, cilt:8, sayı:1, yıl: 2010, s. 35.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz 19

yapmıştır .14
Tüm İslam coğrafyasında olduğu gibi Anadolu coğrafyasında da İmam Buharî ve onun meşhur hadis eseri el-

Câmi‘u’s-Sahîh büyük itibar görmüş ve belki Kur’an’dan sonra üzerinde en fazla çalışma yapılan ve en fazla okunan
eser olmuştur.

2- TÜRKIYE/ANADOLU COĞRAFYASINDA SAHÎH-I BUHÂRÎ’YE VERILEN ÖNEM
Yazıldığı günden bugüne tarihin her döneminde birçok muhakkik âlim tarafından Buhârî’nin Sahîh’i üzerine çok
değerli çalışmalar yapılmıştır. Şüphesiz bir esere duyulan bu yoğun ilgi ve verilen emek çok az ilmi esere nasip olan bir
mazhariyettir. Bu durum da onun kıymet ve sıhhat derecesini te’yid etmektedir.15 İslam aleminin tüm coğrafyalarında
bu eser üzerine yapılan çalışmalardan Türkiye/Anadolu coğrafyası da nasibini almıştır. Özellikle Osmanlı dönemi
ve ardından gelen Cumhuriyet döneminde bu eser üzerine kayda değer şerhler, ihtisarlar, müstedrekler, fihristler ve
tercüme çalışmaları yapılmıştır.
Tespit ettiğimiz bu çalışmaların tamamını burada sunmamız çalışmamızın sınırlarını aşacağından ve bu konu ayrı
bir araştırma konusu olduğundan sadece birkaç değişik alandaki çalışmalara örnek sunacağız:
Türkiye coğrafyasında İmâm Buhârî’nin Sahîh’i üzerine birçok şerh çalışması yapılmıştır. Mesela, XIV. asırda bugün
İzmir’e bağlı Tire ilçesinde ikamet edip vefat eden ve orada müderrislik yapan, muhaddis fakih ve mutasavvıf bir
âlim olan “İbn Melek” lakaplı İzzeddin Abdüllatîf b. Abdülazîz er-Rûmî (ö. 801/1398), önemli bir kısmı Buhârî ve
Müslîm’deki sahih hadisleri içeren Radıyyüddin es-Sâgânî’nin (ö. 650/1252), meşhur Meşâriku’l-Envâri’n-nebeviyye
eseri16 üzerine Mebâriku’l-ezhâr fî şerhi Meşâriku’l-Envâr isimli bir şerh yazmıştır.17 Bu eser Sâgânî’nin Meşârık’ı üzerine
yapılan şerhlerin en güzellerinden olup matbudur.18 Yine XVI. yüzyıl Osmanlı’nın büyük âlim ve Şeyhülislâm’larından
müfessir, fakîh, usulcü ve şâir olan Kemâl Paşazâde veya İbn Kemâl diye meşhur Şemseddin Ahmed b. Süleyman b.
Kemal Paşa er-Rûmî- et-Tokâdî (ö. 940/1533) de Buhârî’nin eseri üzerine Şerhu Buhârî-i Şerif isimli meşhur bir şerh
kaleme almıştır.19
Buhârî’nin Sahih-i Buhârî’si üzerine birçok Rical çalışması yapılmıştır. Mesela, XIV. asır âlimlerinden Şihâbüddîn Ebû
Saîd Ahmed b. Ahmed b. Musa el-Hakkârî (ö. 763/1362)’nin Buhârî ve Müslîm’in Sahih’lerindeki raviler üzerine Ricâlü’s-
Sahihayn isimli bir rical eseri bulunmaktadır.20
Yine Türkiye/Anadolu’da bu eser üzerine birçok İhtisar çalışması yapılmıştır. Mesela, XVIII. Yüzyıl Osmanlı
âlimlerinden muhaddis, fakih ve sufî olan Nureddîn Ebu’l-Yemen İsmâil b. Abdullah el-Üsküdârî el-İstanbulî (ö.
1182/1768) Buhârî’nin eseri üzerine Muhtasaru’l-Câmi‘u’s-Sahîh li’l-Buhârî isimli bir ihtisar çalışması kaleme almıştır.21
Türkiye/Anadolu’da bu eser üzerine yapılan en önemli çalışmalardan biri de bu eserin Türkçe tercüme ve şerh
çalışmalarıdır. Mesela, Buhârî’nin eseri üzerine Zübdetü’l-Buhârî isimli bir ihtisar çalışması yapan Ömer Ziyâuddîn ed-
Dağistânî el-İstanbûlî (ö. 1340/1921) bu çalışmasını daha sonra Türkçeye tercüme ederek Zübdetü’l-Buhârî Tercümesi22
isimli eseri vücuda getirmiştir. Mehmed Vehbi Efendi el-Konyevî’nin (1862-1949) Sahîh-i Buhârî Tecrîd-i Sarîh Muhtasarı
Tercümesi23 de bu çalışmalardan bir diğeridir.24
Türkiye’de Sahih-i Buhari üzerine yapılan en önemli Türkçe tercüme ise, Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında
birçok devlet görevinde bulunup Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’nde uzun süre müderrislik yapan Babanzâde Ahmed
Naim’in (1872-1934) Cumhuriyet döneminde başlayıp da bitiremediği Buhârî’nin eseri üzerine ihtisar çalışması olan
ez-Zebîdî’nin (ö. 893/1488) et-Tecrîdü’s-Sarîh çalışması üzerine yaptığı, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi
ve Şerhi isimli tercüme ve şerh çalışmasıdır. Toplam 12 ciltlik eserin ancak ilk 3 cildini yazmaya ömrü yetmiştir.25
Geri kalan ciltler uzun yıllar Beyazıt Camii dersiâmlığı ve ardından Süleymâniye ve Sahn-ı Semân Medreselerinde
müderrislik yapan Afyonkarahisarlı Kâmil Miras (1875-1957) tarafından tamamlanmıştır.26 Yine Mehmet Sofuoğlu’nun
17 ciltlik açıklamalı Buharî Tercümesi eseri de Türkçe tercüme çalışmalarından diğer birisidir.
Bu çalışmaların yanında günümüz Türkiye’sinde İmam Buhârî ve eseri el-Câmiu’s-Sahîh üzerine onlarca yüksek
lisans, doktora ve doçentlik çalışması yapılmış ve halen de yapılmaktadır. Mesela en büyük İslam bilim tarihçilerinden
biri olarak kabul edilen Fuat Sezgin doktora tezi olarak “Buharî’nin Kaynakları” isimli çalışmayı kaleme almıştır.
Anadolu coğrafyasında Buhârî’nin Sahih’ine çok büyük önem verilmiş, birçok yer ve mekanda asırlarca okutulmuş
ve hatmedilmiştir. Osmanlı Devleti’nde bu eserin özellikle toplumun genelini ilgilendiren cami, mescid, tekke ve

14 Nevevî, Mâ Temessü, s. 39.
15 Sandıkçı, Sahîh-i Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar, s. V (Önsöz).
16 Mehmet Görmez, “Radiyyüddîn es-Sâgânî”, DİA, XXXV, 488.
17 Kâtip Çelebî, Keşfu’z-zünûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, I-II, thk. M. Şerafettin Yaltkaya-Kilisli Rıfat Bilge, İstanbul 1943, II, 1689; Bağdatlı İsmâil

Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 617; Kehhâle, Mu‘cemü’l-Müellifîn, VI, 11; Zirikli, el-A‘lâm, I-XIII, Beyrut 1969, IV, s. 182.
18 Sandıkçı, Sahîh-i Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar, s. 41.
19 Bursalı Mehmet Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333, I, s. 223.
20 Sezgin, Târîhu’t-türâsi’l-arabî, I/1 ss. 230, 254, 274.
21 Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, I, s. 221; Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, s. 33; Ziriklî, I, s. 315.
22 Müellifin eseri bastırmaya ömrü yetmemiş, ancak 1341/1922’den itibaren 3 cilt veya 4 cilt halinde defalarca yayınlanmıştır.
23 Bu eser 1966 ve 1981 yıllarında 4 cilt halinde iki defa İstanbul’da basılmıştır.
24 Remzi Ateşyürek, “Mehmet Vehbi Efendi”, DİA, XXVIII, 541; Sandıklı, ss. 154-155.
25 İsmail Lütfi Çakan, “Babanzâde Ahmed Naim”, DİA, IV, 376. Babanzâde’nin Tecrid tercümesine giriş mahiyetindeki bir ciltlik mukaddimesi son

derece önemli ve oldukça geniş bir hadis usulü kitabıdır (a.g.m.).
26 Nesimi Yazıcı, “Kâmil Miras”, DİA, XXX, ss. 145-146.

20 Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

benzeri mekanlarda nasıl ve kimler tarafından okunacağı da belirli esas ve usullerle belirlenmiştir.
Osmanlı’da ve bugün Türkiye’de küçük yerleşim yerlerine varıncaya kadar gerek resmi, gerekse şahıslara ait hususi

kütüphanelerde muhakkak bir Sahîh-i Buhârî nüshasına rastlanılması; yazmaları içinde en usta hattatlar tarafından
yazılmış, büyük sanatkarların mahir elleri ve göz nuru ile tezhip edilmiş kıymetli nüshalarının bulunması; bunların
güzel ve ilmi bakımdan en güvenilir baskılarının yapılmış olması;27 medreselerde, camilerde, mescidlerde, dergahlarda
ve karargahlarda bu eserin asırlarca okunması; biraz sonra zikredeceğimiz Buhârîhân diye anılan ve Sahîh-i Buhârî
okutan kişilerin her devirde toplum içinde büyük bir itibar görmesi; Anadolu coğrafyasında bu esere gösterilen
ihtimamın en önemli delillerindendir. Yine sadece hadis okunması için açılan medreseler (Dâru’l-hadîsler) ve bu
medreselerde Sahîh-i Buhârî’nin baş kitap olarak okutulması; bu eserin mescidler ve dergahlarda halka açık bir şekilde
asırlarca okunması; kurduğu vakfa Sahîh-i Buhârî okunması için imkan tanıyan veya okunması için şart koşan ve hatta
sadece bu eseri okutmak üzere vakıf kuranların bulunması, bu değerli eserin Türklerin ilim ve kültür hayatında ne
kadar önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir.28

Osmanlı Devleti’nde Padişahından halkın tüm kademelerine kadar Sahih-i Buhârî’ye büyük bir değer verilirdi.
Padişahlar birçok mekanda “Buhârî-i Şerif” okuttukları gibi “Hırka-i Saadet Odası”nda mutlaka değerli bir “Buhârî-i
Şerif” nüshası bulundururlardı. Bu durum, Osmanlı dönemindeki Buhârî-i Şerif’e verilen kıymeti göstermesi açısından
dikkat çekicidir. Zira Osmanlı sarayında çok özel bir odada (has oda) saklanan Hırka-i Şerif’in yanına bir de Buhârî-i
Şerif’in konulması Osmanlı Devleti’nde en üst yöneticisinden en alt tabakadaki halka kadar herkesin gözünde bu
eserin özel bir yere sahip olduğunu göstermektedir.29

Osmanlı toplumunda Şifâ-i Şerif ve Mesnevî-i Şerif gibi Buhârî’nin eserinin de Buhârî-i Şerif şeklinde “şerif” izafesi
ile zikredilmesi, bu esere verilen ehemmiyeti göstermesi açısından kayda değerdir. Bu şekilde anılan eserler arasında
Buharî-i Şerif, yaygınlık kazanması açısından en önde geleni olmuştur.30

Anadolu coğrafyasında Sahîh-i Buhârî’yi okuma ve hatmetme geleneği o kadar yaygınlaşmıştır ki, Osmanlı
Devleti’nde bazı vakıfların, özellikle selâtin vakıflar denilen Padişah ve Vâlide Sultan vakıfların vakfiyesinde cami,
dergâh ve türbe gibi mekanlarda Buharî-i Şerif’in okunup hatmedildiği ve gerekli masrafın bu vakıfların gelirlerinden
karşılandığı kayıtları yer almaktadır. Nitekim Pertevniyal Valide Sultan’ın (1810-1884) kurduğu vakıfların gelirinden
Beşiktaş’taki Yahya Efendi türbesine iki cilt Kur’an ile Sahih-i Buhârî’yi bağışlayarak Regaib, Mirac, Berat, Kadir ve
Kurban Bayramı gecelerinde Kur’an ile birlikte Buhârî-i
Şerif okunmasını ve giderlerin vakfının gelirlerinden
karşılanmasını istediği31 bilinmekte olup bu talep onun
Vakfiyesinde kayıtlı bulunmaktadır.32

Pertevniyal Valide Sultan Vakfı tarafından Beşiktaş’taki
Yahya Efendi türbesine Sahih-i Buhârî’nin bağışlanarak
okunması ve giderlerin vakfın gelirlerinden karşılanması
isteği evrakı.33

Sayfanın sol taraf başından soldan sağa 3. kısımda:
“Kezalik dergâh-ı mezkura Buhârî-i Şerif kıraati için tahsis
kılınan 350 guruş, Kezalik………” denilmektedir.

3- OSMANLI DEVLETI’NDE BUHÂRÎHANLIK
GELENEĞI VE SAHÎH-I BUHÂRÎ’NIN OKUNDUĞU

ZAMAN VE MEKANLAR

Osmanlı’da İmam Buhârî’nin eserini okumaya o kadar önem verilmişti ki, devlet ve toplumu ilgilendiren yerlerde
onu alelâde herkes okuyamazdı. Bunun için Buhârîhânlık makamı ve icazeti geleneği vardı. Osmanlı’da Buhârî-i Şerîf’i
okumak adeta önemli bir görev ve bir meslek haline gelmişti.34 Asıl adı el-Câmi’u’s-Sahîh olmakla birlikte müellifi
İmâm Buhârî’ye nispetle Buhâri-i Şerif diye anılan kitabın sonuna Farsça “handen” fiilinden “okuyan, okuyucu, çağırıcı,
söyleyen” anlamına gelen “Hân”35 kelimesinin getirilmesiyle oluşturulmuş Buhârî’nin eserini okuyan kimse manasına
gelen “Buhârîhân” sözcüğü, Osmanlı Devleti’nde camiler ve türbeler başta olmak üzere muhtelif mekanlarda Buhârî-i
Şerif’i okuyan şahısların genel adı olmuştur.36

Sahîh-i Buhârî’yi okuyacak kişiler dersiamlar arasından seçiliyordu. Dersiam olabilmek için de belli şartları haiz

27 Sahîh-i Buhârî II. Abdülhamid döneminde 1313-1315/1895-1897 tarihlerinde Yunûnî nüshası esas alınarak Mısır/Bulak’ta iki cilt halinde
basılmıştır. Sahîh-i Buhârî’nin en rnuteber baskısının bu olduğu kabul edilir (Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahîh”, DİA, VII, s. 114).

28 Mücteba Uğur, Buhârî, Ankara 1994, ss. 119-120. Ayrıca bkz. Altuntaş, “Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhanlık”, s. 36.
29 Altuntaş, “Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhânlık”, s. 47.
30 Altuntaş, ss. 33-34.
31 8 Nisan 1864 (1 Zilhicce 1280), VGMA, Vakfiye Defteri, nr. 634, ss. 142-144.
32 Ali Akyıldız, “Müsrif, Fakat Hayırsever: Pertevniyal Valide Sultan” Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, XLVII (2016), s. 330.
33 Hazine-i Hassa Nezareti Defteri, No: 27781 nolu defter, varak 5.
34 Uğur, Buhârî, s. 120.
35 Şemseddin Sami, Kâmûs-i Türkî, nşr. Ahmed Cevdet, Dersaâdet 1317, ss. 570-571.
36 Altuntaş, s. 39.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz 21

olmak gerekiyordu. Bunların başında da iyi bir medrese eğitimi alıp esaslı bir sınavdan geçip mezun olmak şartı vardı.
Osmanlı ilim geleneğinde camilerde ders verme ve Buhârî-i Şerif okuma yetkisi, dersiam efendilere yine bir imtihanla
veriliyordu. Böylece bu göreve ehliyetini ispatlamış kişiler seçiliyordu.37 İstanbul Müftülüğü Meşihat arşivinde
bulunan “Sâhib-i Cihet-i Dersiamlar” ismiyle kayıtlı olan defterde 90 civarında Buhârîhân’ın ismi zikredilmektedir.38 Bu
imtihanı kazanan dersiam efendiler camilerde talebelerine tefsir, fıkıh ve hadis kitaplarını okutuyorlardı. Cami dersleri
olarak yaygınlaşan Sahîh-i Buhârî okuma geleneği aynı zamanda bu dersi veren dersiam efendiler (Buhârîhânlar)
tarafından başta türbeler olmak üzere muhtelif mekanlarda hatim olarak da okuna gelmiştir.39 Aslında türbelerde
yapılan merasimlere hatim dendiği gibi camilerde okunan derslere de -mesela Buhârî-i Şerif baştan sona okunduğu
için- hatim denilmiştir.40

Osmanlı’da ulemanın vazifeli olduğu cihetler genellikle babadan oğula geçmekteydi. Ancak belgelerden
anlaşıldığına göre Buhârîhânlık ve Şifâhânlık gibi cihetlerin, liyakat sahibi olan ve bu görevi hakedenlere tevcih
edildiği, evlada intikal eden cihetlerden olmadığı anlaşılmaktadır. Bu da, Buhârî-i Şerif okuma geleneğinin liyakatli
ellerde kalması için devletin bu konuya ayrı bir önem verdiğini göstermektedir.41

Osmanlı döneminde Buhârîhânlar vakıflardan, özellikle selâtin vakıflarından bu görevi yerine getirmelerinden
dolayı kendilerine tevcih edilen maaşla maişetlerini sağlarken, aynı zamanda hediyelerle ve nişanlarla da taltif
edilebiliyordu. Mesela bir belgede “Mâbeyn-i Hümâyun”da Buhârî-i Şerif kıraatına memur Hoca Mustafa Efendi’ye
dördüncü rütbeden bir kıt’a Mecid-i Nişân-ı Zîşân’ı ihsan buyrulmuştur” kaydı vardır.42

Ayrıca Osmanlı coğrafyasında “Buhârî hafızları” görülmüştür. Bazı dönemler sayıları oldukça fazla olan bu kişiler
Sahîh-i Buhârî’yi baştan sona ezberlemişlerdir. Böyle bir tutum her şeyden önce Buhârî’nin eserinin nesilden nesile
kaybolmadan geçmesini sağladığı gibi Hz. Peygamberin hadislerinin her zaman ve mekanda toplumun hafızasında
canlı bir şekilde yaşamasını sağlamıştır.43

Türkiye’nin üzerinde bulunduğu coğrafyada asırlardır Sahîh-i Buhârî’nin (el-Cami’u’s-Sahih / Buhârî-i Şerif)
nerelerde, nasıl ve ne zaman okunduğu üzerinde biraz daha geniş durmak gerekir. Sahîh-i Buhârî’nin ilmi derinlikte
ve haşiyeleriyle okutulduğu yerlerin başında medreseler gelirdi. Osmanlı medreselerinde okutulan hadis kitapları
arasında en önemlisi şüphesiz Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh’i idi. Otuzlu, Kırklı ve Ellili hariç medreselerinde el-Mesâbih
ve benzeri hadis eserleri okutulurken, medreselerin sırayla en üst seviyesi olan Ellili dâhil, Sahn-ı Semân ve Altmışlı
medreselerde Buharî’nin Sahih’i okutuluyordu.44

Osmanlı medreselerinde Sahîh-i Buhârî’nin okutulduğu yerlerin en başında ise dâru’l-hadisler geliyordu. Osmanlı
Devleti’nde daru’l-hadisler en üst mertebede yer almış olan ihtisas medreseleriydi. Müderrisleri de en üst payede yer
alan müderrislerdi.45 Nitekim Osmanlı medreseleri içinde en üst seviyede bulunan Süleymaniye Medreseleri’nin en
üst ihtisas medresesi ‘Süleymâniye Dâru’l-Hadisi’ idi.46

Osmanlı Devleti’nde ilk dönemlerden itibaren medreselerde okutula gelen Sahîh-i Buhârî sonraları o kadar çok
yaygınlık kazanmıştır ki Osmanlı toplumunun temel kitaplarından biri olarak muhtelif zaman ve mekanlarda okunması
ve okutulması bir gelenek halini almıştır.

Nitekim Buhârî-i Şerîf okuma geleneğinin en yaygın görüldüğü yerler camiler olmuştur. Osmanlı Devleti’nde
Buhârî’nin eserinin okunduğu yerlerin en başında cami ve mescitler gelirdi. Zira Osmanlı ilim geleneğinde, belirli
kitapların okutulduğu ve icazetlerinin verildiği cami derslerinin ulema sınıfının, talebelerin ve toplumun yetişmesinde
çok önemli işlevler gördüğü bilinmektedir. Toplumun dinamiklerini ayakta tutan unsurlardan olan cami dersleri,
birçok insanın buralarda yetişmesini sağladığı gibi, medreselerde verilen eğitimin ve okutulan kitapların halka arzına
da vesile olmuştur. Özellikle hadisleri yorumlama geleneğinin nesilden nesle intikali, cami derslerinin en önemli
sonucudur. Bu bağ sayesindedir ki toplum, sünnet eksenli bir yaşamdan hiçbir zaman kopmamış ve sünnetin doğru
olarak anlaşılması gerçekleşmiştir.47

Osmanlı’da medreselerde ders veren müderrisler aynı zamanda dersiam ve Buhârîhan olarak camilerde de halka
Buhârî-i Şerif okutmaktaydılar. İstanbul’da bu eserin okunması ve Buhârîhânlık uygulamasının en çok görüldüğü yer
ise Hırka-i Şerif Camii idi. Bununla birlikte birçok selatin camiinde bu görevin tevcih edildiği, bu görevin pazartesi ve

37 Buhârîhânlık sınavı ve en ehil kişilerin bu göreve getirilmesi ile ilgili arşiv kayıtlarında bilgiler bulunmaktadır. Nitekim Sultan Abdülmecid
Han’ın ikinci türbedârı Hacı Hafız Bekir Efendi’nin Buhârîhânlık sınavına girip bu icâzeti alması ile ilgili kayıtlarda açık bilgiler bulunmaktadır
(Bkz. 13 C 1278, BOA. A. MKT. NZD. 385/19).

38 Altuntaş, s. 47.
39 Altuntaş, s. 39.
40 M. Yaşar Kandemir, “Hatim”, DİA, XVI, s. 469.
41 Altuntaş, s. 42.
42 7 Ramazan 1335, BOA. İ. DUİT. 60/120.
43 Uğur, Buhârî, s. 121.
44 Bkz. Mefail Hızlı, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler” , Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 17, sayı: 1, 2008, s.

30; Cahit Baltacı, XV-XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976, ss.37-42; Murat Akgündüz, Osmanlı Medreseleri, İstanbul 2004, ss. 107-
108; Mehdin Çiftçi, Süleymaniye Dârülhadisi (XVI-XVII. Asırlar), (Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2012,
ss. 129-132, 140-141, 150, 152.
45 İbrahim Memiş, “Trakya Yöresi ve Anadolu’da Hadis Eğitimi ve Kültürünü Yayma Çalışmalarına Edirne, Daru’l-Hadislerinin Katkısı”, Anadolu’nun
İslamlaşma Sürecinde Dâru’l-Hadisler Sempozyumu 8-9 Eylül 2012 Çankırı, s. 66. Osmanlı’da ihtisas medreselerini üç grupta toplamak
mümkündür.
46 Geniş bilgi için bkz. Mehdin Çiftçi, Süleymaniye Dârülhadisi (XVI-XVII. Asırlar), ss. 51-53, 119-126.
47 Altuntaş, ss. 33, 34.

22 Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

perşembe günleri aksamadan yürüdüğü birtakım belgelerde belirtilmiştir.48
Osmanlı Devleti’nde Buharî-i Şerif okuma faaliyetinin özellikle camilerde çok yaygınlaştığı ve önemli etkilerinin

olduğu herkesin kabul edeceği bir gerçektir. İstanbul’un bütün selatin camilerinde Buhari-i Şerif devlet eliyle kontrol
edilerek Buhârîhanlar tarafından okunmuş ve halk kitleleri tarafından takip edilip dinlenmiştir. Hırka-i Şerif Camii’nden
sonra İstanbul’da Ayasofya Camii, Fatih Camii, Süleymaniye Camii, Yavuz Selim Camii, Nuruosmaniye Camii, Beşiktaş
Camii, Valide Camii bunların en önde gelenleri idi. İstanbul’un dışında da Osmanlı toprakları içinde başta Haremeyn
(Mekke-Medine) olmak üzere49 Kerkük, Bağdat, Şam, Sivas, İzmir ve Bursa’da bulunan camilerde Buhârî-i Şerif okunduğu
kayıtlarda yer almaktadır.50

19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında Huzur-ı Hümayun derslerine katılan yaklaşık yirmi kadar zevat aynı
zamanda Buhârî-i Şerif’i Buhârîhân olarak camilerde okuturlardı.51 Bunlardan Arabgirli Abbas Efendi (1265-1341),
Fatih Camii Şerifi’nde salı ve cuma günleri hariç diğer günler caminin Akdeniz kapısı kısmında minberin sağ tarafındaki
müezzin mahfilinin altındaki demir parmaklık içindeki şebekede Buhârî-i Şerif okuturdu. Bu toplantıda heyet reisi ile
beraber on kişi olurlardı. Abbas Efendi bu heyetin reisi idi. Hoca Efendiler önlerinde yeşil çuha örtülü rahleler üzerine
Buhârî-i Şerif kitaplarını açıp okurlardı. Bu heyet salı ve cuma günleri de Yavuz Sultan Selim Camii’nde Buhârî-i Şerif
okurlardı.52 Böylece bu heyet İstanbul Camilerinde her gün Sahih-i Buhârî’yi okumuş oluyorlardı.

Bu gelenek bugün de devam etmektedir. Nitekim Hadis alanında en güvenilir eser olan Sahîh-i Buhârî günümüz
İlahiyat fakültelerinde okutulduğu gibi bazı camilerde ve özellikle Fatih Camii’nde yıllardır okutulmaktadır. Bu eser
1985 yılı 1 Recep gününden itibaren genellikle müezzin mahfelinde Emin Saraç hoca tarafından veya onun riyasetinde
öğrencileri tarafından zaman aralıkları içinde yaklaşık 35 yıldır okunup hatmedilmekte ve birçok öğrenci ve ilim talibi
bu derslere devam etmektedir.

Osmanlı’da kütüphaneler ve kütüphane açılışlarında da Buhârîhanlar tarafından Buhârî-i Şerif okunduğu ve
hatmedildiği bilinmektedir.Kütüphanelere büyük önem veren,onların kurulmasına ön ayak olan Osmanlı Padişahlarının
bu kütüphanelerin açılışlarını Buhârî-i Şerif hatmiyle yaptırdıklarının kayıtları vardır. Nitekim I. Mahmud hem Fatih
Camii’nde hem de Ayasofya Camii’nde birer kütüphane kurmuş, kendisinin de hazır bulunduğu Ayasofya Camii
Kütüphanesi açılış merasiminde Sahîh-i Buhârî hatmedilip duası yapılmış, kütüphanede müfessir ve muhaddisler
birer açılış dersi vermişlerdir.53

İstanbul ve Anadolu’da Buhârîhanlar tarafından Sahîh-i Buhârî’nin okunduğu yerlerden biri de türbelerdi. Zaten
Buhârîhân olan görevlilerin maaşları genellikle selâtin vakıflardan karşılandığı için birçok padişah ve Vâlide Sultan,
vakfiyelerinde, camilerde okunan Buhârî-i Şerif’in kendi türbelerinde de okunmasını şart koşmuşlardır. Nitekim Fatih
Sultan Mehmet’in, II. Mahmud’un, Laleli Camisi hazresinde yatan III. Mustafa’nın, Hamidiye, Mecidiye ve Nakşidil
Valide Sultan’ın türbelerinde Buhârîhânların Buhârî-i Şerif’i okuyup hatmettikleri bilinmektedir.54 Osmanlı Padişahları
ecdadlarına ve özellikle devletin temellerini atıp yükselten Bursa’daki altı Osmanlı Padişahına büyük saygı ve ihtiram
gösterdiği için Emir Sultan Türbesi de dahil Bursa’da medfun altı Padişahın türbesinde her yıl bir Buhârî-i Şerif hatimi
yapılmasını sağlamışlardır.55

Bunların yanında Osmanlı’da bir takım makam ve devlet kurumlarında da Buhârîhânlar tarafından Buhârî-i Şerif’in
devamlı bir surette okunduğu bilinmektedir. Bâb-ı Fetva, Livâ-yı Şerif Dairesi, Mâbeyn-i Hümâyun ve Bâb-ı Âli Arz
Odası bunların en önemlileridir. Devletin en yüksek resmi kurumu konumunda olan Bâb-ı Âli’nin bir kaleminde
Buhârî-i Şerif okunduğu ile alakalı bilginin mevcudiyeti, bu geleneğin ne kadar yaygınlaştığının en önemli göstergesi
olması açısından mühimdir. Zira bu geleneğin resmi kayıtlarda bu kadar yaygınlaştığını görmek kayıtlara geçmeyen
okumaların sayısının ne kadar çok olabileceğini göstermektedir. İşte bu durum Osmanlı Devleti’nde Buhârî-i Şerif’in
bulunduğu önemli konumu gayet açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Bugün toplumda hadis kitabı deyince neden
akla ilk olarak Buhârî’nin geldiğini toplumsal hafıza ile açıklamak yerinde olacaktır ve bu süreç yüzyıllardır devam
etmektedir.56

Bütün bunların yanında Sahîh-i Buhârî’yi hatmetme geleneğinin toplumun tüm kesimlerini ilgilendirdiği ve büyük
bir özveri ile okunduğu zaman dilimleri mevcuttu. O da, tüm Müslüman toplumlarında olduğu gibi Osmanlı Devleti
ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında sıkıntılı ve zor zamanlarda Sahîh-i Buhârî’yi Allah’tan istimdâd (yardım beklemek),
teyemmünen (mübarek ve tesirli sayarak), teberrüken (bereket vesilesi sayarak) ve her türlü murada nâil olma
amacıyla okuma geleneğiydi. Zaten kıtlık, zelzele, harp, salgın hastalık gibi kötü ve zor günlerde maddi tedbirlerin
yanında manevî teşebbüs olarak Sahîh-i Buharî hatmetmek öteden beri Müslümanlar, özellikle Türkler arasında adet
olmuştur.57

Nitekim Osmanlı’nın hem içeride hem de dışarıda büyük sıkıntılar yaşadığı ve Napolyon Bonapart’ın Mısır’a çıkartma

48 Bkz. BOA. İ. DH. 306/19406. 1, 2.
49 Osmanlı döneminde Haremeyn’de Buhârî okuma geleneği ile ilgili elimizde birçok belge bulunmaktadır. Mesela bkz. BOA. HAT. 1571/6; BOA. İ.

DH. 185/10255.
50 Altuntaş, ss. 44, 47; Murat Akgündüz, Osmanlı Medreseleri, s. 69.
51 Altuntaş, s. 43.
52 Ebü’l-Ulâ Mardin, Huzur Dersleri (yay. haz. İsmet Sungurbey), İstanbul, 2017, II, 301; Altuntaş, s. 43.
53 İsmail E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, Ankara 1988, s. 88.
54 Altuntaş, s. 53.
55 Bkz. BOA. İ. DH. 316/20444.
56 Altuntaş, ss. 54-57.
57 Uğur, Buhârî, s. 121; Kandemir, “Hatim”, DİA, XVI, 469; aynı mlf., “el-Câmiu’s-Sahîh”, DİA, VII, s. 117.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz 23

yaptığı zamana denk gelen 1213/1798 tarihinde dönemin padişahı III. Selim’e (1789-1807) yazılan bir tezkerede
bunu görürüz. Eski Enderûn-ı Hümâyun Hazine Kethüdası’nın, bela ve musibetlerden kurtulmak ve sıkıntılardan
feraha kavuşma gayesiyle Allah’ın yardımını talep için Kur’an-ı Kerim’in yanında Topkapı Sarayındaki Hırka-i Saadet
dairesinde on günde Buhârî-i Şerif’in hatmedilmesi ve bunun geçmiş uygulamalarda büyük faydasının görüldüğü
şeklindeki tavsiyesini dikkate alan III. Selim, bu tavsiyenin yerine getirilmesi için bizzat kendisi bir Hatt-ı Hümayun58
kaleme almıştır.

Bu arada Kahire’de 1798’de Ezher Camii’nde Napolyon Bonapart’ın şehre girmemesi dileğiyle, 12 Eylül 1902’de
yine aynı yerde kolera tehlikesi sebebiyle Sahîh-i Buhârî hatmedildiği; Balkan Savaşları’nın başladığı günlerde ise
Ezher şeyhinin, Osmanlı ordularının zaferini niyaz etmek maksadıyla ileri gelen alimlerden kıbleye yönelerek Sahîh-i
Buhârî okumalarını istediği de bilinen bilgiler arasındadır.59

Osmanlı Devleti’nde savaş zamanında da orduda ve bölgedeki vilayetlerde bulunan camilerde Müslüman
askerlerinin düşmana galip gelmesi için Buhârî-i Şerif okunmakta idi.60 Mesela 93 harbi diye bilinen Rusya ile yapılacak
olan savaş öncesinde Vidin vilayetinden Berkofça Kaymakamlığı’na gönderilen 1293/1877 tarihli bir telgrafta, Padişah
ordusunun zaferi, İslâm’ın selâmeti, düşmanın kahrı perişan olması için bölge âlimlerin toplanıp her gün Kur’an-ı
Kerîm, Şifâ-i Şerif ve Buhârî-i Şerif okumaları tenbih edilmiştir.61

Arşiv belgelerinden Osmanlı ordusu içinde de Buhârîhânlık uygulaması olduğu, orduda Buhârî-i Şerif okumakla
aynı anda birden fazla kişinin görevlendirildiği, bu Buhârîhânlar’ın ordu savaşa çıktığı zaman bizzat orduyla beraber
sefere katılıp bu görevlerini ifa ettikleri anlaşılmaktadır.62 Yani Osmanlı savaşa gireceği veya girdiği zaman nasıl

cami, mescid ve tekkelerde Buhârî-i Şerif okunuyorsa, ordunun içinde de
kuvvetle muhtemel ki savaş anında Allah’tan istimdâd için bizzat görevli
kişiler tarafından Kur’an’la birlikte Buhârî-i Şerif okunuyordu.

Sultan II. Abdülhamid’in de Hz. Peygamberin hadislerini öğrenmenin
yanında Allah’tan istimdad için saltanat yıllarında olduğu gibi tahttan
indirildikten sonra da Buhârî-i Şerif okumaya devam ettiği, I. Dünya Savaşı
günlerinde ve özellikle Çanakkale savaşlarında düşmanın Çanakkale’yi
geçmemesi için günlerce Buhârî-i Şerif okuduğu ve ölümüyle sonuçlanan
1918’deki hastalık günlerinde, iyileşirse tekrar Buhârî-i Şerif okumaya
başlayacağını söylediği bilinmektedir.63

Yine I. Dünya Savaşı’nın ardından Anadolu’nun birçok bölgesinin İtilaf
devletleri tarafından işgal girişimi üzerine Milli Mücadele’nin başladığı
günlerde ve 23 Nisan 1920’de TBMM’sinin ilk açılışında Mustafa Kemal
Paşa tarafından hatimlerle birlikte Buhârî-i Şerif okutulduğu ve Anadolu’nun
her köşesinde okunması için de emir ve talimat64 verdiği kayıtlarda yer
almaktadır.

Mustafa Kemal Paşa’nın bu Emirnâmesinin özellikle 3 ve 4. maddeleri
konumuz ile ilgilidir:

3. Madde: Yevm-i mezkûr te’bid-i kudsiyeti içün bugünden itibaren merkez-i
vilayette Vali Efendi hazretlerinin tertibiyle hatim ve Buhari-i Şerif tilavetine
bed’an olunacak ve Hatm-i Şerif’in aksâmı teberrüken Cuma namazından sonra
dâire-i mahsusa önünde ikmal edilecektir.

Bugünkü Türkçesi: O günün kudsiyetini sonsuza kadar ulaştırmak
maksadıyla bugünden (23 Nisan 1920) itibaren vilâyet merkezinde Vali
Beyefendi Hazretleri’nin düzenlemesi ile hatim indirtilip Buhârî-i Şerîf
okutulacak, hatmin geri kalan kısmı Cuma namazından sonra Meclis’in
önünde tamamlanacaktır.

4. Madde: Mukaddes ve mecruh vatanımızın her köşesinde aynı suretle
bugünden itibaren Buhari ve Hatamat-ı Şerife kıraat edilerek Cuma günü
ezandan evvel minarelerde Salavat-ı Şerife okunacak ve esnâ-yı hutbede
Hilâfetmeâbımız Padişahımız Efendimiz Hazretleri’nin nâm-ı nâmî-i hümâyunu
zikredilirken Zât-ı Şevketsimât-ı Padişâhilerinin ve memâlik-i şahaneleriyle bilumum teb’a-i mülûkânelerinin bir an evvel
nâil-i felâh ve saadet olmaları duası ilâveten tezkar olunacak…
Bugünkü Türkçesi: Kutsal ve yaralı vatanımızın her köşesinde aynı şekilde bugünden başlayarak Buhârîler okunup
hatimler indirilecek, Cuma günü ezandan önce minarelerde salâvâtlar getirilecek, hutbede halifemiz, padişahımız

58 HAT. 186/8786.
59 Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahîh”, DİA, VII, s. ll8.
60 Altuntaş, s. 50.
61 BOA. C. HR. 44/2162.
62 Mesela bkz. BOA. C. AS. 20098.
63 M. Metin Hülagu, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, İstanbul, 2003, s. 26.
64 Bu tâlimât ve emirnâmenin aslı Genelkurmay Başkanlığı’nda bulunmaktadır.

24 Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

efendimizin (Sultan Vahideddin’in) ismi zikredilirken padişahın ve teb’anın biran önce kurtulup saadete ermesi duası
da ilâveten okunacaktır.

…Heyet-i Temsiliye adına Mustafa Kemal.” 65
Bu emir ve talimat doğrultusunda meclis açılmadan önce Hacı Bayram Veli ve Zincirli Camilerinde Kur’an
hatimlerinin ardından Buhârî-i Şerif hatimleri ve Anadolu’nun tüm camilerinde 1 hafta boyunca Kur’an ve Sahîh-i
Buhârî hatimleri yapılmıştır.66 20 Nisan 1920 tarihinde Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ilk açılacağı
gün Hacı Bayram Veli Camii’nde müthiş bir kalabalık ile kılınan Cuma Namazı’ndan sonra tekbirlerle Meclis’e doğru
yola çıkılmıştır. Hacı Bayram Veli’nin üzerinde ayetler yazan sancağı ve Sinop Mebusu Hoca Abdullah Efendi’nin başı
üzerinde taşıdığı yeşil örtülü bir rahledeki Kur’an-ı Kerim ve Sakal-ı Şerif kalabalığın en önünde bulunmaktadır. Fehmi
Hoca yüksek sesle hatim duasını okuduktan sonra Mustafa Kemal Paşa tarafından meclis açılmış, içeri giren bütün
mebuslar sıralara oturmuş, hoca mebuslar Meclis’te hep bir ağızdan dua etmiş ve Buhârî-i Şerif okumuşlardır…67
Neticede yukarıda zikrettiğimiz vasıflarından ve sahih hadisleri derlemede gösterdiği titizlikten dolayı el-Cami’u’s-
Sahîh, erbab-ı ilim tarafından en muhkem hadis kaynağı olarak görülmüş ve diğer kitaplar arasında tebârüz etmiştir.
Osmanlı uleması Buhari-i Şerif diye isimlendirdiği mezkûr kitabın medreselerde ders olarak okunmasına ehemmiyet
verdiği gibi bu eser Buhârîhanlar tarafından camiler,mescidler,dergahlar,kütüphaneler,türbeler ve sıkıntılı zamanlarda
Allah’tan istimdad için çokça okunmuştur. Kendisine gösterilen bu ihtimam neticesinde toplumda çok büyük ölçüde
yaygınlaşan Buhârî-i Şerif okuma geleneği zamanla onu hatim olarak okumak şekline tahavvül etmiştir.68

4- SONUÇ
Türkiye/Anadolu topraklarının fethedildiği zamanlardan beri, yani yaklaşık bin yıldır Kur’ân-ı Kerim’den sonra en
fazla okunan ve üzerinde en fazla çalışma yapılan eserlerden birinin, hatta en önde gelen eserin İmâm Buhârî’nin el-
Câmiu’s-Sahih’i olduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir. Bu eser üzerine Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti’nde
ilim ehli tarafından başta şerhler olmak üzere, rical, ihtisar, fihrist ve tercüme faaliyetleri gibi onlarca çalışma yapılmış
ve halen de yapılmaktadır. Selçuklular ve özellikle Osmanlılar dönemi İstanbul ve Anadolu topraklarında medreseler
ve camiler başta olmak üzere birçok mekanda Sahîh-i Buhârî’yi yoğun bir şekilde okuma faaliyeti öncelikle peygambere
ve onun sünnet-i seniyyesine bağlılığın önemli bir ifadesi olarak tezâhür etmiştir. Zorluk, sıkıntı, harp, düşman istilası,
kıtlık ve hastalık gibi zor zamanlarda ise Allah’tan yardım ve başarı dilemek ve Buhârî-i Şerif vasıtasıyla (teyemmünen
ve teberrüken) maddi ve manevi sıkıntılardan kurtulmak amacıyla başta ordu, karargâh, cami, tekke, türbe ve birçok
dinî mekan ve devlet dairesinde yoğun bir şekilde okunup hatmedilmesi de yüzyıllardır uygulanan bir gelenek halini
almıştır. Günümüzde de bu uygulama bazı dinî ve devlet kurumu olan mekanlarda yer yer devam etmektedir.
Hz. Peygamberin sahih hadislerini cem eden ve tüm hadis eserleri içinde en üstün sayılan böyle kıymetli bir eserin
İstanbul’dan Mekke’ye kadar tüm Osmanlı topraklarında özellikle Anadolu’da okunma şekli ve kimler tarafından
okunacağı da büyük bir önem arzetmiştir. Bu eser toplumu ve devleti ilgilendiren tüm mekanlarda Buhârîhân adı
verilen görevli kişiler tarafından okunmuş ve hatmedilmiştir. Osmanlı’da Buhârîhân olabilmek, medreseden mezun
olup özel bir sınavla dersiâm olan hocalar içinde en liyakatli olanların seçilmesi ve bu göreve atanması şeklinde
gerçekleşmiştir. Buhârîhânlık görevini devletin verdiği bir beratla yerine getiren bu kişilere, geçimlerini sağlamaları
ve görevin aksamadan yürümesi için vakıflardan, özellikle selâtin vakıflarından maaş tevcih edilmiş, bu geleneğin
yürütülmesi işini de devlet kontrolüne alıp atamaları bizzat kendisi yapmış, dolayısıyla bu işe büyük önem verilmiştir
Hz. Peygamberin: “Allah, bizden bir söz işitip de onu başkasına ulaştırıncaya kadar muhafaza eden kimsenin yüzünü ak
etsin. Zira o sözü, kendisine ulaştırılan birçok kimse işitenden daha iyi korur” (Tirmizî, İlim, 7; Ahmed b. Hanbel, Müsned,
VI, 96) müjdesini işiten ashap hadisleri ezberlemek ve nakletmek için nasıl gayret sarf etmiş ve bunun neticesinde
hadis edebiyatının nüveleri atılmış ise, onlardan sonra gelen nesiller ve özellikle Osmanlı toplumu ve âlimleri bu işe
önem vermiş ve herkesin ulaşıp takip edebileceği cami ve mescidlerde Sahîh-i Buhârî ve benzeri eserleri okumaya
ve okutmaya gayret sarfetmiş ve bunu bir gelenek haline getirmişlerdir. Neticede Sahîh-i Buhârî dersleri ve hatimleri
Osmanlı ve Türkiye toplumunda Hz. Peygamber muhabbeti ve onun sünnetini kendi hayatlarına tatbik etme anlayışıyla
geleneğin intikalini sağlayan en önemli unsurlardan biri olmuştur.

B I B L I YO Ğ R A F YA

Arşiv Belgeleri
BOA. A. MKT. NZD. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair Evrakı) 385/19.
BOA. C. AS. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Cevdet Askeriyye) 20098.
BOA. C. HR. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Cevdet Hariciyye) 44/2162.

65 Bu konuda bkz. Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahîh”, DİA, VII, 114; https://www.haberturk.com/gundem/haber/1229203-mustafa-kemal-meclisin-
namazlarla-dualarla-acilmasini-emretmisti (Murat Bardakçı / Gazete Habertürk 23-04-2016); https://www.sabah.com.tr/yazarlar/erhan-
afyoncu/2018/05/06/ataturk-meclisi-dualarla-acmisti (6 Mayıs 2019).
66 Cemal Kutay, Kurtuluşun ve Cumhuriyet’in Manevi Mimarları, Ankara, 1973, s. 199, vd.; Uğur, Buhârî, s. 123; Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahîh”, DİA,

VII, s. 118.
67 https://www.sabah.com.tr/yazarlar/erhan-afyoncu/2018/05/06/ataturk-meclisi-dualarla-acmisti (6 Mayıs 2019)
68 Altuntaş, s. 36-37.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz 25

BOA. HAT. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Hatt-ı Hümâyun) 1571/6.
BOA. İ. DH. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi İrade Dahiliye) 185/10255; 306/19406. 1, 2; 316/20444.
BOA. İ. DUİT. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi İrade Dosya Usulü İrade Tasnifi), 60/120.
HAT. (Hatt-ı Hümâyun) 186/8786.
Hazine-i Hassa Nezareti Defteri, No: 27781, vrk: 5.
VGMA (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi), Vakfiye Defteri, nr. 634, s. 142-144.
Kaynak ve Araştırma Eserleri
Akgündüz, Murat, Osmanlı Medreseleri, İstanbul 2004.
Akyıldız, Ali, “Müsrif, Fakat Hayırsever: Pertevniyal Valide Sultan” Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman
Studies, XLVII (2016), s. 307-352.
Altuntaş, Mustafa Celil, “Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhanlık”, Hadis Tetkikleri Dergisi, cilt:8, sayı:1, yıl: 2010, s.
33-67.
Ateşyürek, Remzi, “Mehmet Vehbi Efendi”, DİA, XXVIII, 2003 Ankara, s. 540-541.
Aydınlı, Osman, Fethinden Sâmânîler’in Yıkılışına Kadar (93-389/711-999) Semerkant Tarihi, İSAM Yayınları, İstanbul
2011.
Bağdatlı İsmâil Paşa, Babanzâde el-Bağdâdî, (ö. 1339/1920) : Hediyyetü’l-ârifîn, esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-
musannifîn, I-II, İstanbul 1951-1955.
Baltacı, Cahit, XV-XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976.
Barthold, V.V., “Mâverâünnehir”, İ.A., c. VII, İstanbul 1988, s. 408-409
Bekrî, Ebû Ubeyd, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, thk. A.P. Van Leeuwan, I-II, Tunus 1992.
Bursalı Mehmet Tâhir, Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul 1333.
Çakan, İsmail Lütfi, “Babanzâde Ahmed Naim”, DİA, IV, Ankara 1991, s. 375-376.
Çiftçi, Mehdin, Süleymaniye Dârülhadisi (XVI-XVII. Asırlar), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İstanbul 2012.
Ebû’l-Fidâ’, İmâdüddin İsmail b. Ali el-Hamevî (ö. 732/1331), Kitâbü Takvîmu’l-Büldân, (thk. J. T. Reınaud–W. Mac
Guckın De Slane), Paris 1840.
Erünsal, İsmail E., Türk Kütüphaneleri Tarihi, Ankara 1988.
Güler, Zekeriya, “Buhârî ve el-Câmiu’s-Sahîh’i Üzerine”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 2, sayı
1, Zonguldak 2015, s. 1-24.
Hatip el-Bağdâdî, Ebu Bekir Ahmed b. Ali (ö. 463/1070), Târihu Bağdât, I-XIV, Beyrut ty.
Hızlı, Mefail, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler” , Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Cilt: 17,
Sayı: 1, Bursa 2008, s. 25-46.
Hudûdü’l-Â’lem ( 372/982 tarihi civarında yazılmış, müellifi bilinmiyor) Tumansky yazması. İngilizce’ye çev. ve geniş
açıklamalarla yay. V. Minorsky, Londra 1937.
Hülagu, M. Metin, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, İstanbul 2003.
İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım Şikâtüddîn Ali b. Hasan b. Hibetullâh b. Abdillâh (ö. 571/1175) : Târihu Medîneti Dımaşk, thk.
Muhibbuddîn Ebî Sa‘îd Ömer b. Ğarâme el-Ömerî, I, LXX, Beyrût 1995-1998.
İbn Hacer, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî (ö. 852/1448), Hedyü’s-Sârî Mukaddimetü Fethu’l-
Buhârî, Mısır/Bulak 1301.
İbn Havkal, Ebû’l-Kâsım Muhammed (ö. 367/977’den sonra), Sûretü’l-Arz, thk. Kramers-Johannes Heind, Leiden
1938.
İbn Hurdadbîh, Ebû’l-Kâsım Ubeydullâh b. Abdillâh (ö. 300/912): el-Mesâlik ve’l-Memâlik, thk. Muhammed Mahzûm,
Beyrût 1988.
İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk el-Hemedânî (ö. 300/913’den sonra) : Kitâbü’l-Büldân, thk.
Yusuf el-Hâvî, Beyrût 1996.
İsmâil Paşa, Babanzâde el-Bağdâdî, (ö. 1339/1920) : Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn, I-II,
İstanbul 1951-1955.
İstahrî, Ebû İshâk İbrâhim b. Muhammed el-Fârisî el-Kerhî (ö. 346/957): Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, yay. M. J. De
Goeje, Leiden 1967.
Kandemir, M. Yaşar “el-Câmiu’s-Sahîh”, DİA, VII, İstanbul 1993, s. 114-123.
…………….,, “Hatim”, DİA, XVI, İstanbul 1997, s. 469-470.
Kâtip Çelebî, Mustafa b. Muhammed Hacı Halife (ö. 1067/1657), Keşfu’z-zünûn an esâmi’l-kütübi ve’l-funûn, I-II, thk.
M. Şerafettin Yaltkaya-Kilisli Rıfat Bilge, İstanbul 1943.
Kazvînî, Zekeriyya b. Muhammed (ö. 682/1283), Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrût ty.
Kehhâle, Ömer Rıza, Mu‘cemü’l-Müellifîn, I-XV, Beyrût ty.
Mardin, Ebu’l-Ulâ, Huzur Dersleri (yay. haz. İsmet Sungurbey), I-II, İstanbul 2017.
Memiş, İbrahim, “Trakya Yöresi ve Anadolu’da Hadis Eğitimi ve Kültürünü Yayma Çalışmalarına Edirne, Daru’l-
Hadislerinin Katkısı”, Anadolu’nun İslamlaşma Sürecinde Dâru’l-Hadisler Sempozyumu 8-9 Eylül 2012 Çankırı, s. 59-78.
Mukaddesî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmet b. el-Benâi el-Beşârî (ö. 380/990): Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-

26 Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

Ekâlîm, thk. Muhammed Mahzûm, Beyrût 1987.
Nevevî, Yahya b. Şerif en-Nevevî (ö. 676/1276), Mâ Temessü ileyhi hâcetü’l-kârî li-Sahîhi’l-İmâm el-Buhârî, thk. Ali

Hasan Ali Abdulhamid, Beyrut, t.y.
………., Tehzîbu’l esmâ ve’l-lügât, I-II, ty.
Sami, Şemseddin, Kâmûs-i Türkî, nşr. Ahmed Cevdet, Dersaâdet 1317.
Sandıkçı, Kemal, Sahîh-i Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı 1991.
Sem‘ânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî (ö. 562/1166): Kitâbü’l-Ensâb, thk. Abdullâh Ömer

el-Bârûdî, I-V, Beyrût 1988.
Sezgin, Fuat, Târîhu’t-Türâsi’l-Arabî, Almanca’dan Arapça’ya ter. Mahmud Fehmî Hicâzî, Arfe (Urafe) Mustafa, Saîd

Abdürrahîm, I-II (IX cilt halinde), Suudî Arabistan, 1983-1984.
Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr (ö. 911/1505) : Tabakâtü’l-huffâz, thk. Ali M. Ömer, Kahire 1973.
Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî es-Sübkî (ö. 771/1369): Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, I-VI,

Beyrut 1324.
Uğur, Mücteba, Buhârî, Ankara 1994.
Yâkûtu’l-Hamevî, Şihâbuddin Ebî Abdillâh Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdâdî (ö. 629/1229) Mu’ce-

mü’l-Büldân, I-V, Dâru’s-Sâdır, Beyrût ty.
Yazıcı, Nesimi, “Kâmil Miras”, DİA, XXX, İstanbul 2005, s. 145-146.
Ziriklî, Hayrettin, el-A‘lâm, I-XIII, Beyrut 1969.
İnternet Kaynaklar (Web)
https://www.haberturk.com/gundem/haber/1229203-mustafa-kemal-meclisin-namazlarla-dualarla-acilmasini-

emretmisti (Murat Bardakçı / Gazete Habertürk 23-04-2016)
https://www.sabah.com.tr/yazarlar/erhan-afyoncu/2018/05/06/ataturk-meclisi-dualarla-acmisti (6 Mayıs 2019).

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz 27

Prof. Dr. MEHMET TÜRKİYE’DE SAHÎH-İ BUHÂRÎ
ÖZŞENEL, NEŞİRLERİ VE SEHÂRENPÛRÎ NEŞRİ
Marmara Üniversitesi İLE SULTAN ABDÜLHAMİD NEŞRİ’NİN
İlahiyat Fakültesi
Temel İslam Bilimleri TANITIMI
Bölüm Başkanı
Hadis Anabilim Dalı Muhammed b. İsmail el-Buhârî’nin el-Câmiu’s-sahîh’i tasnif edildiği
Öğretim Üyesi dönemden itibaren bütün İslâm dünyasında büyük bir şöhrete
Buhârî tahsil hayatı kavuşmuş ve ümmet tarafından genel bir kabule mazhar olmuştur.
boyunca Mekke ve Bu kabulün neticesinde eser üzerine geçmişten günümüze yüzlerce
Medine dışında Basra, çalışma yapılmıştır. Eserin bu kadar büyük bir kabule mazhar olmasında
Kûfe, Bağdad, Dımeşk, hiç şüphesiz musannifin hadis sahasındaki otoritesi yanında ihlâs ve
Humus, Cezire, Mısır, samimiyetinin de önemli bir etkisi vardır. Bu yazıda musannifin ilim
Rey, Nisabur, Merv, ve ihlasını gösteren bazı kesitler sunulduktan sonra Sahîh-i Buhârî’nin
Belh gibi şehir ve nüshaları ve son iki asırdaki neşirleri üzerinde durulacaktır.
beldelere defalarca
gitmiş ve oralardaki BUHÂRÎ’NIN HAYATINDAN KESITLER
alimlerden istifade
etmiştir. 13 Şevval 194 (20 Temmuz 810) yılında Buhârâ’da dünyaya gelen
Buhârî, küttabda (ilkokul) iken daha 10 yaşını doldurmadan kendisine
28 hadis ezberlemenin ilham olunduğunu söyler. Buhârî, küttabdan sonra
derslerine katıldığı ed-Dâhilî’nin ders halkasında hocasının bir hatasını
bulduğunda henüz 11 yaşındadır. 16 yaşında Abdullah b. el-Mübarek
ve Veki b. el-Cerrah’ın kitaplarını ezberlemiş, ehl-i reyin görüşlerini
öğrenmiştir. Aynı yaşta annesi ve kardeşi Ahmed ile Mekke’ye gidip
haccını ifa ettikten sonra, annesi ve kardeşi geri dönmüş, o ise Hicaz’da
kalarak hadis tahsiline devam etmiştir.1

Buhârî 18 yaşında sahabe ve tâbiun kavillerini tasnif etmeye
başlamış, et-Târîhu’l-kebîr isimli meşhur rical eserini Hz. Peygamber’in
kabrinin yanında ay ışığı bulunan gecelerde yazmıştır. Yine aynı yaşta
Şâfiî’nin (ö. 204/820) öğrencisi Mekkeli ünlü muhaddis el-Humeydî (ö.
219/834) ile bir muhalifi arasında hadisle ilgili bir konuda hakemlik
yapmıştır.2

Buhârî tahsil hayatı boyunca Mekke ve Medine dışında Basra, Kûfe,
Bağdad, Dımeşk, Humus, Cezire, Mısır, Rey, Nisabur, Merv, Belh gibi
şehir ve beldelere defalarca gitmiş ve oralardaki alimlerden istifade
etmiştir.3 Buhârî 8 defa gittiği Bağdad’a her gelişinde hocası Ahmed b.
Hanbel’in (ö. 241/855) yanında bulunmuş, son seferinde hocasına veda
ederken hocasının “Ey Ebu Abdillah! İlmi ve ulemayı bırakıp Horasan’a
mı döneceksin?” serzenişine muhatab olmuştur.4

Buhârî, Bağdad’a yaptığı seferlerin birinde ulema tarafından
imtihana tâbi tutulmuş, 10 öğrencinin naklettiği sened ve metinleri
birbiriyle değiştirilmiş 10’ar hadisin, toplamda yüz hadisin tamamını
düzelterek doğru sened ve metinlerini hafızasından söylemiştir.5 Benzer

1 Zehebî, Siyer, XII, 393.
2 Zehebî, Siyer, XII, 400-401.
3 Seyahatleri hakkında bk. Zehebî, Siyer, XII, 400 vd; A’zamî, “Buhârî”, DİA, VI, 368.
4 Zehebî, Siyer, XII, 403.
5 Zehebî, Siyer, XII, 408-409; A’zamî, “Buhârî”, DİA, VI, 369.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

bir olayın Semerkand’da da yaşandığı, yedi gün içinde beş isim öne çıkmaktadır. Buhârî’nin
boyunca Şam isnadını Irak isnadına, Yemen ravileri olarak şöhret bulan bu isimler, Hammad
isnadını Haremeyn isnadına karıştıran dört yüz b. Şakir en-Nesevî (ö. 290/902); İbrahim b. Ma’kil
kadar hadis talibinin sorularına Buhârî’nin, ne en-Nesefî (ö. 295/907), Muhammed b. Yusuf
metinde ne senedde hata yapmadan doğru el-Firebrî (ö. 320/932), Mansur b. Muhammed
cevaplar verdiği kaydedilmektedir.6 el-Pezdevî (ö. 329/940), Hüseyn b. İsmail el-
Mehâmilî (ö. 330/941)’dir. Ancak Sahîh’i, biri 248
Bazı kayıtlara nazaran Buhârî yüzbini sahih, yılında, diğeri 252’de olmak üzere müellifinden
ikiyüz bini gayr-ı sahih üçyüzbin hadisi ezbere iki defa sema ederek alan Firebrî’nin rivayeti
bildiğini söylemiş, eserlerinde ikiyüz bin diğer nüshaları gölgede bırakmış ve öğrencileri
muttasıl hadis bulunduğunu ifade etmiştir.7 vasıtasıyla günümüze ulaşan en meşhur Sahîh-i
Yüksek hafıza gücü ve geniş hadis bilgisi Buhârî rivayeti olmuştur.14
devrindeki büyük muhaddisler tarafından tescil
edilen Buhârî yaptığı uzun ilmi seyahatler Firebrî’den nüshayı nakleden birçok kişi
sonucunda binden fazla hocadan elde ettiği olmakla beraber el-Mervezî (ö. 371/981),
yüzbinlerce hadis rivayetinden seçerek bir hadis el-Cürcânî (ö. 373/983), el-Müstemlî (ö.
mecmuası oluşturmaya nasıl karar verdiğini 376/986), el-Hammûyî (ö. 381/991) ve el-
şöyle anlatır: “Ben İshak b. Râhûye’nin (ö. Küşmîhenî (ö. 389/998) en tanınmış raviler
238/853) yanındaydım. Arkadaşlarımızdan biri olarak öne çıkmakta, Sahîh’in nüshaları daha
‘Hz. Peygamber (s.a.v)’in sünnetlerini muhtasar ziyade bu isimler üzerinden nakledilmektedir.
olarak ihtiva eden bir kitap tasnif etseniz’ Zaman ilerledikçe nüshaların çoğalmasıyla
şeklinde bir söz ortaya attı. Bu söz benim birlikte nüshalar arasında bazı farklılıkların
kalbime düştü ve bunun üzerine bu kitabı (el- ortaya çıkmaya başlaması sonucunda bu
Câmiu’s-sahîh) tasnif etmeye başladım”.8 nüshaları karşılaştırarak daha doğru ve müellif
nüshasına en yakın nüshayı elde etme ihtiyacı
Buhârî el-Câmiu’s-Sahîh’i 16 senede tasnif doğmuş, böylece asırlar sürecek bir tahkik,
etmiş, kitabın bab başlıklarını Rasulullah’ın modern ifadesiyle edisyon kritik macerası
kabri ile minberi arasında temize çekmiş, her başlamıştır. Buhârî’nin bu muhalled eseri, el-
bab başlığında iki rekat namaz kılmıştır.9 Bazı Asîlî (ö. 392/1002) ve Ebu Zer el-Herevî (ö.
rivayetlere göre, her hadisi abdest aldıktan 434/1043) başta olmak üzere muhtelif alimler
veya guslettikten sonra iki rekat namaz kılarak tarafından hocalarından elde edilen nüshalar
kitabına yazmış olan Buhârî’nin kitabını karşılaştırılarak ve bir nüsha üzerinde farklar
600 yüzbin hadisten seçerek oluşturduğu gösterilmek suretiyle nüshalar birleştirilerek
kaydedilmektedir.10 Bütün kitaplarını üç defa nakledilmeye başlanmıştır.Ebu Zer el-Herevî’nin
tasnif ettiğini söyleyen Buhârî11 anlaşılan o ki üç hocasından (Müstemlî, Hammûyî diğer adı
el-Câmiu’s-sahîh’ini de ölünceye kadar gözden Serahsî ve Küşmîhenî) alarak birleştirdiği Sahîh
geçirmeye devam etmiştir. Buhârî 256 yılı nüshası en sağlam nüshalardan biri olarak
ramazan bayramı gecesi (1 Eylül 870 Cuma) kabul edilmiş ve rağbet görmüştür. Nitekim İbn
günü 62 yaşında Semerkand yakınlarındaki Hacer de meşhur şerhi Fethu’l-Bârî de Ebu Zer
Hartenk kasabasında vefat etmiştir.12 nüshasını esas almıştır.15

SAHÎH-I BUHÂRÎ NÜSHALARI Diğer taraftan hicri VII. asırda Sağânî
(ö. 650/1252) Firebrî’nin üç öğrencisinin
Eserini kendisinden 90 bin öğrencinin nüshalarıyla (Müstemlî, Hammûyî/Serahsî
dinlediği kaydedilmekte,bunlardan bin tanesinin ve Küşmîhenî) doğrudan Firebrî’nin elinden
Sahîh’in ravisi olduğu bilinmektedir.13 Buhârî’nin çıkmış olan ve Nüsha-i Bağdadiyye diye
eserini kendisinden istinsah edip nakledenler bilinen nüshayı karşılaştırarak yeni bir edisyon
meydana getirmiş ve burada nüsha farklarını
6 Zehebî, Siyer, XII, 411. rumuzlarla göstermiştir. Sağânî edisyonunun
7 Zehebî, Siyer, XII, 412 ve 415. en önemli özelliği, Buhârî’nin öğrencisi ve ravisi
8 Zehebî, Siyer, XII, 401. Firebrî’nin doğrudan el yazısına sahip Nüsha-i
9 Zehebî, Siyer, XII, 404-405.
10 Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahîh”, DİA, VII, 114-115. 14 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, I, 2; Fuad Sezgin, Buhârî’nin Kaynakları, s. 187 vd.
11 Zehebî, Siyer, XII, 403. 15 Bk. İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, I, 3-4.
12 Bk. A’zamî, “Buhârî”, DİA, VI, 369.
13 İbn Hacer, Hedyu’s-sârî, s.492; Sezgin, Buhârî’nin Kaynakları, s. 186.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz 29

Bağdadiyye’ye dayanıyor olmasıdır.16 XIX.Asırda Sehârenpûrî’nin gerçekleştirdiği ilk Sahîh
ilk Sahîh-i Buhârî baskısını gerçekleştiren baskısından yaklaşık elli yıl sonra Osmanlı
Sehârenpûrî de neşrinde diğerleri yanında bu sultanı II. Abdülhamid tarafından Sahîh-i
Sağânî nüshasına da yer vermesiyle dikkat Buhârî’nin en sağlam ve güvenilir baskılarından
çekmektedir. biri gerçekleştirilmiştir. Sultan Abdülhamid,
muhtemelen XIX. asrın sonlarından itibaren
Nihayet hicri VIII. asrın başında vefat eden İslâm dünyasını etkilemeye başlayan modernist
el-Yûnînî (ö. 701/1301) kendinden önceki bütün ve rasyonalist akımlar yanında müsteşriklerin
Firebrî nüsha ve edisyonlarını bir nüshada faaliyetlerine ve onların etkisiyle ortaya çıkan
toplayıp rumuzlarla nüsha farklarını sayfa çeşitli fırkaların faaliyetlerine cevap olmak
kenarlarında göstererek en kapsamlı ve itinalı üzere sünnetin en sahih kaynaklarından biri
Sahîh-i Buhârî edisyonunu gerçekleştirmiştir. olarak Sahîh-i Buhârî’nin neşrine karar vermiş
Günümüzdeki Sahîh-i Buhârî neşirlerinin ve bu amaçla Yıldız Sarayı’nda bulunan kadim
büyük bir bölümü Yûnînî tarafından yapılan bu bir Yûnînî nüshasını Mısır’a gönderererk Sahîh-i
edisyona dayanmakta olup Sultan Abdülhamid Buhârî neşrinin yapılması talimatını vermiştir.
tarafından XIX. asrın sonunda yapılan ve Mısır’da Ezher ulemasından teşkil edilen bir
Nüsha-i Sultaniyye diye bilinen baskı da bu heyet kontrolünde 1893-1895 yılları arasında
edisyonu esas almaktadır. titiz bir çalışmayla ve Mısır’daki diğer yazmalarla
mukayese edilerek gerçekleştirilen bu baskı
SEHÂRENPÛRÎ NEŞRI ILE SULTAN halen en sağlam ve güvenilir Sahîh baskılarında
ABDÜLHAMID NEŞRI’NIN TANITIMI biri olma vasfını korumaktadır. Bu baskıda
nüsha farklılıkları sayfa kenarlarında rumuzlarla
Ahmed Ali Sehârenpûrî (ö. 1880) Hind belirtilmiş olup ihtilaflar en ayrıntılı bir şekilde
Altkıtası’nda hadis ilmine en önemli katkıyı bu baskıda gösterilmiştir. Masraflarını Sultan
sağlayan alimlerden biridir. Abdülaziz Abdülhamid’in kendi cebinden karşıladığı ve
Dihlevî’nin (ö. 1239/1823) torunu Muhammed İslam dünyasına ücretsiz dağıtılması talimatını
İshak Dihlevî’nin (ö. 1262/1845) öğrencisi verdiği bu baskı bu sebeple Nüsha-i Sultaniyye
olan Sehârenpûrî 1846 yılında Delhi’de kısıtlı diye tanınmıştır. Baskının ilk sayfalarında
imkanlarla kurduğu Matbaa-i Ahmedî adlı İstanbul’daki Şeyhülislâm’ın başkanlığındaki bir
matbaasında hadisle ilgili 40 civarında kitabın heyetin de kontrol ve onayını gösteren bu neşir
neşrini gerçekleştirmiştir. Sehârenpûrî’nin büyük boy iki mücelled (9 cilt) halinde Bulak’ta
kendi haşiye ve talikleriyle birlikte neşrettiği basılmış bulunmaktadır.19
eserlerden biri de Sahîh-i Buhârî’dir. 1851-1853
yılları arasında büyük boy iki cilt halinde el Sultan II. Abdülhamid’in camilerde Sahîh-i
yazısından çoğaltılarak yapılan bu baskı dünya Buhârî okunmasını teşvik edip talimat verdiği,
üzerinde yapılmış eksiksiz ilk Sahîh-i Buhârî neşri kendisinin de Sahîh-i Buhârî ve Şifâ-ı Şerîf’i
olarak bilinmektedir. Sehârenpûrî tarafından on defalarca okuduğu kaydedilmektedir.20 Böylece
farklı nüshaya istinaden hazırlandığı belirtilen sultanın hedeflediği sahih sünnet bilgisinin
bu neşir, Yûnînî nüshası yanında yukarıda zikri yayılması bu baskının yapılmasından sonra
geçen özellikli Sağânî nüshasına da itimad daha da artarak sonuç vermeye başlamış,
etmesiyle temayüz etmektedir. Sehârenpûrî’nin Osmanlı ülkesinde Nüsha-i Sultaniyye’yi esas
emek mahsulü bu neşri halen Hind alan baskılar çoğalmıştır. Nitekim Abdülhamid
Altkıtası’ndaki medreselerde okutulmaktadır.17 neşrinden üç yıl sonra İstanbul’da 1898’de son
Eserin modern matbaa harfleriyle yapılan yeni dönem Osmanlı ulemasından Mehmed Zihni
bir baskısı 15 cilt halinde Takiyyuddin Nedvî Efendi (ö. 1913) tarafından yapılan sekiz ciltlik
tarafından gerçekleştirilmiştir.18 Sahîh-i Buhârî baskısında da bu neşir esas
alınmıştır.21 Zihni Efendi farklı olarak bu baskıda
16 Aydın, Sağânî’nin Sahîh-i Buhârî Nüshası, s. 58-59. bütün metni harekelemiş, nüsha farklarına
17 Seharenpuri ve Sahîh-i Buhârî neşri hakkında bk. Kandehlevi,
Evcezu’l-mesalik, I, 70; Buhârî, el-Câmiu’s-sahîh, Seharenpuri neşri, 19 Baskı hakkında bk. Özşenel, “Sahîh-i Buhârî Neşirleri”, s. 469-476.
I, 10-14 (Takiyyuddin Nedvi’nin Girişi); Özşenel, Pakistan’da Hadis 20 Altuntaş, Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhanlık, s. 17, 63 vd.
Çalışmaları, s. 96-97, 101-102; Özşenel, “Sahîh-i Buhârî Neşirleri”, s. 21 Buhârî, Sahîhu’l-Buhârî, Daru’t-Tibaati’l-Amire 1315/1898’den ofset
464-469. İstanbul el-Mektebetü’l-İslâmiyye, VIII, 219.
18 Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 2011.

30 Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

az yer vermiş, bazen sayfa kenarlarında İstanbul’da yayımlanmıştır (1987-1989).25
Umdetü’l-kâri, İrşâdu’s-sârî gibi şerhlerden kısa Sahîh-i Buhârî ile ilgili son yıllarda yapılmış
açıklamalar eklemiştir. Bunda Sahîh metninin
medreselerde ve özel halkalarda okunmasını en önemli bir diğer neşir faaliyeti İSAM (İslâm
kolaylaştırma gayesi olduğu söylenebilir. Araştırmaları Merkezi) ve Türkiye Yazma Eserler
Nitekim Zihni Efendi’nin bu baskısı halen Kurumu Başkanlığı tarafından yapılan tıpkı
ülkemizde ofset yoluyla çoğaltılarak yaygın bir basım çalışmasıdır. Sahîh-i Buhârî’nin bilinen ve
şekilde kullanılmaktadır.22 günümüze ulaşan eksiksiz ve tam en eski yazma
nüshası araştırmacı Aziz Ençakar tarafından
TÜRKIYE’DEKI SAHÎH-I BUHÂRÎ Murad Molla Kütüphanesi’nde keşfedilerek ilim
ÇALIŞMALARI âleminin hizmetine sunulmuştur. İbn Saâde
(ö. 565/1170) nüshası olarak bilinen bu yazma
Nüsha-i Sultaniyye ve Zihni Efendi nüsha 550/1155 tarihinde istinsah edilmiş olup
neşirlerinden sonra da Sahîh-i Buhârî ile ilgili esasen yukarıda işaret edilen Ebu Zer nüshasına
çalışmalar devam etmiştir. Osmanlının son dayanmaktadır. Endülüslü meşhur alim Ebu’l-
döneminde dikkati çeken bir diğer nüsha Velid el-Bâcî (ö. 474/1081) tarafından Ebu Zer el-
Hattat Hasan Rıza Efendi (ö. 1920) tarafından Herevî’den Mekke’de elde edilen bu nüsha Ebu Ali
yazılan Sahîh-i Buhârî nüshasıdır. Yazımında es-Sadefî (ö. 514/1120) vasıtasıyla İbn Saâde’ye
Zihni Efendi’nin nüshasını esas alan23 Hasan intikal etmiş olup bu kıymetli yazma eser tek
Rıza Efendi’nin nüshası sanatsal açıdan değer cilt halinde tıpkı basım yoluyla neşredilmiştir.
taşımakta olup, Sahîh-i Buhârî çok güzel bir Baskıya ayrıca tanıtıcı iki makalenin ve fihristlerin
nesih hattıyla adeta bir Mushaf gibi yazılarak bulunduğu müstakil bir cilt eklenmiştir.26
sekiz cilt halinde tamamlanmış, bu yazma
nüsha tıpkı basım yoluyla Diyanet İşleri Diğer taraftan Türkiye’de üniversitelerde
Başkanlığı tarafından 2017 yılında İstanbul’da 1949’dan itibaren İlahiyat fakülteleri ve
neşredilmiştir. 1959’dan itibaren Yüksek İslâm Enstitülerinin
açılmasıyla birlikte ders müfredatlarında
Cumhuriyetin ilk yıllarında Sahîh-i Buhârî ile da hadis dersleri ve dolayısıyla Buhârî ile
ilgili en önemli çalışma hiç şüphesiz Tecrîd-i sarîh ilgili metinler okutulmaya başlanmış, ilmi
tercüme ve şerhidir.TBMM tarafından 1925 yılında ve akademik çalışmalar da artmıştır. Bu
bir hadis kitabının tercümesi kararlaştırıldığında süreçte dikkat çeken en önemli araştırma
Sahîh-i Buhârî’nin muhtasarı olan Ahmed ez- Fuad Sezgin’in yaptığı doktora çalışması olan
Zebîdî’ye (ö. 893/1488) ait et-Tecrîdu’s-sarîh’in Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar adlı
tercüme ve şerhi vazifesi Babanzade Ahmed çalışmadır (1956). 1982 yılından itibaren artan
Naîm Efendi’ye (ö. 1934) havale edilmiş, ilk üç ilahiyat fakültelerinin sayısına paralel olarak
cildini (574 hadis) tamamlayan Anmed Naîm ilmi çalışmalar ve akademik araştırmalar hızla
Efendi’nin vefatıyla kalan kısımların tercüme artmış olup lisans ve lisans üstü seviyede başta
ve şerhi Kamil Miras (ö. 1957) tarafından Buhârî’nin Sahîh’i olmak üzere hadis kaynakları
tamamlanarak eser 12 cilt halinde neşredilmiştir okunup araştırmalara konu edilmektedir.
(1948).24 Eser defalarca basılmak suretiyle bütün Nitekim 1987 yılında Kayseri’de Büyük Türk-
ülkede yaygınlık kazanmış olup özellikle hadis İslâm Bilgini Buhârî adıyla uluslararası bir
usulüne dair Ahmed Naîm Efendi tarafından sempozyum tertib edilmiş ve sunulan tebliğler
yazılan mukaddime cildi ilmi açıdan ayrı bir basılmıştır (Kayseri 1996). Bunlar dışında
kıymeti haizdir. ayrıca Arafat Aydın, Ali Albayrak ve Abdulvahap
Özsoy’un Sahîh-i Buhârî nüshaları üzerine
Diğer taraftan Sahîh-i Buhârî’nin tam metninin çalışma ve araştırmaları bulunmaktadır.27
eksiksiz Türkçe tercümesi Mehmet Sofuoğlu (ö.
1987) tarafından yapılmış ve kısa açıklamalar 25 Bk. Eroğlu, “Sofuoğlu”, DİA, XXXVII, 343-344.
da ihtiva eden bu tercüme de 16 cilt halinde 26 Nüsha hakkında bk. el-Hatîb, “İstanbul’da Ortaya Çıkan Bir Endülüs
Hazinesi”, s. 15-45; Aydın; “Sahîh-i Buhârî’nin Ebu Zer Rivayeti”, s. 51-
22 Bilgi için bk. Özşenel, “Sahîh-i Buhârî Neşirleri”, s. 475. 81; Özşenel, “el-Câmiu’s-sahîh”, s. 149-154.
23 Aydın, “İmam Buhârî ve el-Câmiu’s-sahîh’i”, Buhârî-i Şerif Tıpkı Basım, 27 Bk. Aydın, Sağânî’nin Sahîh-i Buhârî Nüshası, İstanbul 2016
s. XXVIII. (basılmamış çalışma); Albayrak, Buhârî Sonrası el-Câmiu’s-sahîh Nüsha
24 Bk. Özkan, “Gün Olur Sahafiden Hadis Alınır”, s. 166; Hansu, Farklılıkları, Hatalar, Tashihler, İstanbul 2018; Özsoy, Buhârî Nüshaları
“Cumhuriyet Dönemi Resmi Tedvin Çalışmaları”, s. 384 vd. ve Nüsha Farklarının Mahiyeti Üzerine, Erzurum 2016.

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz 31

SONUÇ (Nüsha-i Sultaniyye), Bulak 1893-1895.
İmam Buhârî 62 yıllık ömründe başta el-Câmiu’s- ----------, Sahîhu’l-Buhârî, I-VIII, nşr.
sahîh olmak üzere muhalled eserler bırakarak
İslâm ilimleri tarihindeki eşsiz yerini almıştır. Mehmed Zihni Efendi, Dâru’t-Tibaâti’l-
Buhârî’nin eserleri bütün ümmet tarafından Âmire 1315/1898’den ofset İstanbul ts. (el-
büyük bir kabule mazhar olmuş, eserleri üzerine Mektebetü’l-İslâmiyye).
yüzlerce çalışma yapılmıştır. Bu mazhariyette
hiç şüphesiz onun ilmi derinliği yanında takva Eroğlu, Muhammed, “Sofuoğlu, Mehmet”,
ve ihlâsının da büyük rolü bulunmaktadır. Baş Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA),
eseri el-Câmiu’s-sahîh onun ilim ve takvasını, İstanbul 2009, XXXVII, 343-344.
ihlâs ve samimiyetini yansıtan en önemli eseridir.
Bundan dolayı eseri Kur’an-ı Kerim’den sonra Hansu, Hüseyin, “Cumhuriyet Dönemi Resmi
en güvenilir kaynak olarak kabul edilmiş, asırlar Tedvin Çalışmaları: Babanzade Ahmed Naîm
boyunca medreselerde ve özel ders halkalarında ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hadis Projesi”,
okutulmuştur. Bu vasfıyla Sahîh-i Buhârî bundan Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c. 11, sy.
sonra da ilim adamlarının ve araştırmacıların 21 (2013), s. 367-405.
en gözde eserlerinden biri olarak çalışmalara
konu olmaya ve sünnet-i nebeviyyenin en el-Hatîb, Muhammed Mucîr, “İstanbul’da
sağlam kaynaklarından biri olarak okunmaya ve Ortaya Çıkan Bir Endülüs Hazinesi: Ebu Zerr’in
okutulmaya devam edecektir. Buhârî Rivayetinin Eşsiz Nüshası”,çev.Muhammed
Beyler, el-Câmiu’s-sahîhu’l-müsnedü’l-muhtasar
B I B L I YO G R A F YA min hadisi Rasulillah sallallahu aleyhi ve sellem
Sahîh-i Buhârî Tıpkı Basım, İstanbul 2018 (tanıtım
Albayrak, Ali, Buhârî Sonrası el-Câmiu’s-sahîh ve fihrist cildi), s. 15-49.
Nüsha Farklılıkları, Hatalar, Tashihler, İstanbul
2018. İbn Hacer, Şihabuddin Ahmed b. Ali, Hedyu’s-
Altuntaş, Mustafa Celil, Osmanlı İlim sârî, 1301 Bulak’tan ofset Beyrut 1988.
Geleneğinde Buhârîhanlık, Selçuk Üniversitesi,
Konya 2010 (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). ----------, Fethu’l-Bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî,
Aydın, Arafat, “İmam Buhârî ve el-Câmiu’s- I-XIII, 1301 Bulak’tan ofset Beyrut 1988.
sahîh’i”, Hattat Hasan Rıza Efendi Hattı Buhârî-i
Şerif (Tıpkı Basım), İstanbul 2017, s. XIV-XXVIII. el-Kandehlevî, Muhammed Zekeriyya, Evcezu’l-
----------, Sağânî’nin Sahîh-i Buhârî Nüshası ve mesâlik ila Muvattai Mâlik, I-XV, Multan ts.
Türkiye Kütüphanelerindeki Yazmaları, İstanbul
2016 (basılmamış uzmanlık tezi). Kandemir, Yaşar, “el-Câmiu’s-Sahîh”, Türkiye
----------, “Sahîh-i Buhârî’nin Ebu Zer Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul
Rivayetinin Türkiye’deki Mağrib Hattı Kadim 1993, VII, 114-123.
Nüshası”, el-Câmiu’s-sahîhu’l-müsnedü’l-
muhtasar min hadisi Rasulillah sallallahu aleyhi Özkan, Halit, “Gün Olur Sahafîden Hadis
ve sellem Sahîh-i Buhârî Tıpkı Basım, İstanbul Alınır”, Babanzade Ahmed Naîm Hayatı-Eserleri-
2018 (tanıtım ve fihrist cildi), s. 51-81. Fikirleri, İstanbul 2018, s. 161-173.
A’zamî, Muhammed Mustafa, “Buhârî,
Muhammed b. İsmail”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Özsoy, Abdulvahap, Buhârî Nüshaları ve Nüsha
Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 1992, VI, 368-372. Farklarının Mahiyeti Üzerine, Erzurum 2016.
el-Buhârî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-
sahîh, I-XV, nşr. Ahmed Ali Sehârenpûrî, thk. Özşenel, Mehmet, Pakistan’da Hadis
Takiyyuddin en-Nedvî, Beyrut 2011. Çalışmaları, İstanbul 2014.
----------, Sahîhu’l-Buhârî, I-IX, nşr. Hey’et
----------, “Sahîh-i Buhârî Neşirleri:
Sehârenpûrî Neşri İle II. Abdülhamid Neşrinin
Karşılaştırılması”, Türkiye Araştırmaları Literatür
Dergisi, c. 11, sy. 21 (2013), s. 457-484.

----------, “el-Câmiu’s-sahîhu’l-müsnedü’l-
muhtasar min hadisi Rasulillah sallallahu
aleyhi ve sellem Sahîh-i Buhârî Tıpkı Basım”,
İslâm Araştırmaları Dergisi, c. 42 (2019), s. 149-
154 (kitap tanıtımı).

Sezgin, Fuad, Buhârî’nin Kaynakları, Ankara
2000.

ez-Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed,
Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, I-XXV, nşr. Şuayb el-
Arnaut vdğr., Beyrut 2011.

32 Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz

Imom Buxoriy saboqlari / Maxsus son / www.bukhari.uz 33