Kandungan
Halaman Judul i Rumusan 81
Halaman Hak Cipta dan Penghargaan ii Refleksi Kendiri 82
82
Pendahuluan iii Penilaian Sumatif 4 83
Cabaran Abad ke-21
ology
1 1 5 Metabolisme dan Enzim 84
ASAS BIOLOGI
86
5.1 Metabolisme
5.2 Enzim 86
1 Pengenalan kepada Biologi 5.3 Aplikasi Enzim dalam Kehidupan Harian 95
dan Peraturan Makmal 2 Rumusan 96
1.1 Bidang Biologi dan Kerjaya 4 Refleksi Kendiri 96
1.2 Keselamatan dan Peraturan dalam Praktis Sumatif 5 97
Makmal 6 Cabaran Abad ke-21 99
1.3 Berkomunikasi dalam Biologi 11
1.4 Penyiasatan Saintifik dalam Biologi 14 6 Pembahagian Sel 100
Rumusan 17 6.1 Pembahagian Sel 102
Refleksi Kendiri 17 6.2 Kitar Sel 103
Praktis Sumatif 1 18 6.3 Meiosis 107
Cabaran Abad ke-21 19 6.4 Isu Pembahagian Sel terhadap Kesihatan
Manusia 110
2 Biologi Sel dan Organisasi Sel 20 Rumusan 111
2.1 Struktur dan Fungsi Sel 22 Refleksi Kendiri 112
2.2 Proses Hidup Organisma Unisel 28 Praktis Sumatif 6 112
2.3 Proses Hidup Organisma Multisel 30 Cabaran Abad ke-21 113
2.4 Aras Organisasi 37
Rumusan 40 7 Respirasi Sel 114
Refleksi Kendiri 41 7.1 Penghasilan Tenaga melalui
Praktis Sumatif 2 41 Respirasi Sel 116
Cabaran Abad ke-21 43 7.2 Respirasi Aerob 117
7.3 Fermentasi 119
3 Pergerakan Bahan Merentasi Rumusan 124
Membran Plasma 44 Refleksi Kendiri 124
3.1 Struktur Membran Plasma 46 Praktis Sumatif 7 125
3.2 Konsep Pergerakan Bahan Merentasi Cabaran Abad ke-21 126
Membran Plasma 49
3.3 Pergerakan Bahan Merentasi Membran
FISIOLOGI MANUSIA
Plasma dalam Organisma Hidup 57 2
3.4 Pergerakan Bahan Merentasi Membran DAN HAIWAN 127
Plasma dalam Kehidupan Harian 65
Rumusan 67 8 Sistem Respirasi dalam
Refleksi Kendiri 67 Haiwan dan Manusia 128
Praktis Sumatif 3 68 8.1 Jenis Sistem Respirasi 130
Cabaran Abad ke-21 69 8.2 Mekanisme Pernafasan 134
4 Komposisi Kimia dalam Sel 70 8.3 Pertukaran Gas dalam Manusia 138
8.4 Isu Kesihatan Berkaitan Sistem
4.1 Air 72 Respirasi Manusia 140
4.2 Karbohidrat 73 Rumusan 141
4.3 Protein 76 Refleksi Kendiri 141
4.4 Lipid 77 Praktis Sumatif 8 142
4.5 Asid Nukleik 79 Cabaran Abad ke-21 143
v
9 Nutrisi dan Sistem Pencernaan 12.6 Sistem Endokrin Manusia 235
Manusia 144 12.7 Isu Kesihatan Berkaitan Sistem 240
Endokrin Manusia
9.1 Sistem Pencernaan Manusia 146 Rumusan 242
9.2 Pencernaan 146 Refleksi Kendiri 243
9.3 Penyerapan 153 Praktis Sumatif 12 243
9.4 Asimilasi 155 Cabaran Abad ke-21 245
9.5 Penyahtinjaan 157
9.6 Gizi Seimbang 158
9.7 Isu Kesihatan Berkaitan Sistem 13 Homeostasis dan Sistem
Pencernaan dan Tabiat Pemakanan 163 Urinari Manusia 246
Rumusan 165 13.1 Homeostasis 248
Refleksi Kendiri 165 13.2 Sistem Urinari Manusia 254
Praktis Sumatif 9 166 13.3 Isu Kesihatan Berkaitan Sistem Urinari
Cabaran Abad ke-21 167 Manusia 261
Rumusan 262
10 Pengangkutan dalam Manusia Refleksi Kendiri 263
dan Haiwan 168 Praktis Sumatif 13 263
10.1 Jenis Sistem Peredaran 170 Cabaran Abad ke-21 265
10.2 Sistem Peredaran Manusia 175
10.3 Mekanisme Denyutan Jantung 182 14 Sokongan dan Pergerakan
10.4 Mekanisme Pembekuan Darah 185 dalam Manusia dan Haiwan 266
10.5 Kumpulan Darah Manusia 187 14.1 Jenis Rangka 268
10.6 Isu Kesihatan Berkaitan 14.2 Sistem Otot Rangka Manusia 269
Sistem Peredaran Manusia 189 14.3 Mekanisme Pergerakan dan Gerak Alih 275
10.7 Sistem Limfa 191 14.4 Isu Kesihatan Sistem Otot
10.8 Isu Kesihatan Berkaitan Rangka Manusia 279
Sistem Limfa Manusia 195 Rumusan 283
Rumusan 196 Refleksi Kendiri 283
Refleksi Kendiri 197 Praktis Sumatif 14 284
Praktis Sumatif 10 197 Cabaran Abad ke-21 285
Cabaran Abad ke-21 199
11 Keimunan Manusia 200 15 Pembiakan Seks, Perkembangan
11.1 Pertahanan Badan 202 dan Pertumbuhan 286
11.2 Tindakan Antibodi 206 15.1 Sistem Pembiakan Manusia 288
11.3 Jenis Keimunan 207 15.2 Gametogenesis 289
11.4 Isu Kesihatan Berkaitan 15.3 Kitar Haid 293
Keimunan Manusia 211 15.4 Perkembangan Fetus Manusia 297
Rumusan 213 15.5 Pembentukan Kembar 300
Refleksi Kendiri 213 15.6 Isu Kesihatan Berkaitan
Praktis Sumatif 11 214 Sistem Pembiakan Manusia 301
Cabaran Abad ke-21 215 15.7 Pertumbuhan dalam Manusia
dan Haiwan 303
12 Koordinasi dan Gerak Balas Rumusan 307
dalam Manusia 216 Refleksi Kendiri 308
12.1 Koordinasi dan Gerak Balas 218 Praktis Sumatif 15 308
12.2 Sistem Saraf Manusia 222 Cabaran Abad ke-21 310
12.3 Neuron dan Sinaps 225
12.4 Tindakan Terkawal dan Tindakan
Luar Kawal 228 Glosari 311
12.5 Isu Kesihatan Berkaitan Sistem Rujukan 313
Saraf Manusia 232 Jawapan 314
vi
1 ASAS BIOLOGI
TEMA
ASAS BIOLOGI
Tema ini bertujuan untuk
memberi kefahaman asas
mengenai biologi melalui penyiasatan
saintifik dengan kaedah inkuiri. Tema
ini memberi fokus kepada sel sebagai
unit asas hidupan, peranan membran
plasma dalam fisiologi sel, komposisi
kimia dalam sel dan pembahagian
sel.
• Apakah struktur dan fungsi komponen sel?
• Apakah peranan membran plasma dalam fisiologi sel?
• Apakah komposisi kimia dalam sel?
• Bagaimanakah pembahagian sel berlaku?
• Apakah peranan respirasi sel?
1
BAB
Pengenalan
kepada Biologi
dan Peraturan
Makmal
Revolusi Industri 4.0
Kehadiran Revolusi Industri 4.0 (IR 4.0) Tahukah ANDA…
mempengaruhi semua bidang fizikal, digital, • Apakah maksud biologi?
dan biologi. Kadar perkembangan inovasi dan •
kemajuan teknologi eksponen menampilkan dalam biologi?
Apakah bidang kajian yang terdapat
bidang-bidang biologi baharu seperti •
nanoteknologi, pengeditan genom, biologi Apakah contoh kerjaya yang boleh anda
sintetik dan percetakan bio. Suatu masa ceburi dalam bidang biologi?
nanti, anda mungkin mempunyai kerjaya • Apakah alat keselamatan dan peraturan
yang tidak wujud pada hari ini dan menjadi dalam makmal biologi?
sebahagian daripada penyumbang • Bagaimana cara berkomunikasi dalam
perkembangan dan kemajuan pesat dalam bidang biologi?
kehidupan manusia. • Bagaimanakah pengetahuan diperolehi
melalui penyiasatan saintifik?
2
1.1 Bidang Biologi dan Kerjaya
1.1.1 Menyatakan maksud biologi.
1.1.2 Menyenaraikan bidang kajian
biologi, kerjaya dan kemajuan
dalam bidang berkaitan.
1.1.3 Menjana idea tentang
perkembangan bidang biologi
dan sumbangan teknologi biologi
kepada manusia.
1.1.4 Memberikan contoh kerjaya yang
berkaitan dengan bidang biologi.
1.2 Keselamatan dan Peraturan dalam
Makmal Biologi
1.2.1 Menjelaskan peralatan
perlindungan diri dan fungsinya.
1.2.2 Mengenal pasti dan mewajarkan
bahan yang boleh dibuang ke
dalam sinki.
1.2.3 Mengenal pasti dan mewajarkan
bahan yang tidak boleh dibuang
ke dalam sinki.
1.2.4 Memerihalkan kaedah mengurus
bahan sisa biologi.
1.2.5 Berkomunikasi mengenai langkah-
langkah mengurus kemalangan
dalam makmal.
1.2.6 Merumuskan amalan-amalan
dalam makmal biologi.
1.3 Berkomunikasi dalam Biologi
1.3.1 Berkomunikasi tentang data
eksperimen dengan membina
jadual berdasarkan data daripada
eksperimen yang dijalankan.
1.3.2 Melukis graf yang sesuai
berdasarkan data daripada
eksperimen yang dijalankan.
1.3.3 Melakarkan lukisan biologi
berdasarkan pemerhatian
yang dibuat.
1.3.4 Mengenal pasti satah badan,
keratan dan istilah arah
dalam organisma.
1.4 Penyiasatan Saintifik dalam Biologi
1.4.1 Mereka bentuk eksperimen untuk
menyelesaikan masalah dengan
menggunakan kaedah
penyiasatan saintifik.
3
1.1 Bidang Biologi dan Kerjaya
Apakah Biologi?
Perkataan ‘Biologi’ berasal dari bahasa Yunani iaitu, ‘bios’ yang
bermaksud kehidupan dan ‘logos’ yang bermaksud kajian. Biologi
adalah kajian terperinci tentang benda hidup dan persekitaran semula
jadinya. Biologi membolehkan kita memahami struktur dan fungsi
organisma, serta hubungan dan interaksi antara organisma dengan
alam sekitar. Terdapat pelbagai bidang kajian dalam biologi, termasuk
yang baru muncul dalam abad ke-21. Beberapa contoh bidang kajian
TMK 1.1
biologi ditunjukkan di bawah.
Video: Apakah itu
Biologi?
Botani
— kajian
mengenai
hidupan Fisiologi — kajian
tumbuhan mengenai fungsi
dan mekanisme
dalam organisma
Ekologi — kajian Genetik
mengenai — kajian
interaksi antara mengenai
organisma dan pewarisan dan
persekitarannya variasi genetik
Mikrobiologi
— kajian mengenai
mikroorganisma
GAMBAR FOTO 1.1 Contoh bidang kajian biologi
Lensa Biologi
Teknik percetakan
bio tiga dimensi (3D) Inovasi Malaysia
digunakan untuk Salah satu kejayaan nanoteknologi di
mencetak dan Malaysia ialah penciptaan alat pengesan
membentuk tisu-tisu kualiti buah tembikai masak dan kandungan
tiruan, dan juga untuk gulanya yang dijalankan oleh Pusat
membantu dalam Penyelidikan Bioteknologi dan Program
bidang kejuruteraan Penyelidikan Nanoteknologi MARDI.
perubatan moden.
4 1.1.1 1.1.2
BAB 1 Pengenalan kepada Biologi dan Peraturan Makmal
Sumbangan biologi dalam kehidupan harian
Pengetahuan biologi banyak memberi sumbangan kepada manusia. Berikut adalah beberapa
contoh sumbangan biologi dalam kehidupan harian.
BIDANG PERUBATAN BIDANG FARMASI
Kaedah persenyawaan in Pembuatan vitamin sintetik,
vitro, perancang keluarga, vaksin, hormon insulin dan
pembedahan plastik dan enzim buatan.
terapi gen.
BIDANG PENGHASILAN MAKANAN BIDANG PERTANIAN
Penggunaan Tanaman dan haiwan transgenik,
mikroorganisma dalam teknologi hidroponik
pembuatan keju, kicap, dan aeroponik.
tapai dan tempe.
GAMBAR FOTO 1.2 Sumbangan biologi dalam kehidupan harian
Kerjaya dalam biologi
Saya ingin menjadi seorang ahli
biologi hidupan liar. Apakah bidang
Saya ingin menggunakan teknologi biologi yang perlu saya pilih?
maklumat untuk menghasilkan ubat-ubatan.
Apakah bidang kerjaya saya?
GAMBAR FOTO 1.3 Kerjaya dalam biologi
Praktis Formatif 1.1
1 Apakah maksud biologi? biologi dan bincangkan sumbangan
2 Senaraikan tiga bidang biologi dan K3 bidang tersebut kepada manusia.
kemajuan dalam bidang berkenaan. 4 Namakan lima kerjaya yang berkaitan
3 Pilih satu perkembangan dalam bidang dengan bidang biologi.
1.1.3 1.1.4 5
1.2 Keselamatan dan Peraturan
dalam Makmal Biologi
Makmal biologi penting untuk menjalankan penyiasatan saintifik.
Untuk mengelakkan perkara yang tidak diingini berlaku, kita mestilah
sentiasa mematuhi peraturan dan langkah-langkah keselamatan dalam
makmal biologi. Kita juga mesti mengenali peralatan perlindungan diri
yang disediakan serta memahami fungsi-fungsinya.
STESEN PANCURAN KECEMASAN STESEN PENCUCI MATA
Digunakan apabila Digunakan untuk mencuci mata apabila terkena
bahagian badan terkena bahan kimia atau bahan-bahan berbahaya
bahan kimia atau bahan-
bahan berbahaya
KEBUK WASAP KABINET ALIRAN LAMINA
Untuk mengelakkan daripada terhidu gas- Menyediakan aliran udara yang ditapis di
gas yang berbahaya seperti klorin, bromin atas permukaan tempat kerja.
dan nitrogen dioksida.
GAMBAR FOTO 1.4 Peralatan perlindungan diri dan fungsinya dalam makmal biologi
6 1.2.1
BAB 1 Pengenalan kepada Biologi dan Peraturan Makmal
GOGAL DAN TOPENG MUKA
Untuk mengelakkan mata daripada
terkena bahan kimia berbahaya
dan untuk melindungi daripada
asap, wap dan habuk yang boleh
menjejaskan sistem pernafasan
SARUNG TANGAN MAKMAL
Untuk mengendalikan sampel biologi
SARUNG TANGAN TEBAL
Melindungi tangan daripada
haba, tindakan kimia dan
bahan kimia yang berbahaya
BAJU MAKMAL
Melindungi badan dan pakaian
daripada percikan bahan kimia
yang berbahaya
Bahan-bahan yang boleh dibuang ke dalam sinki
• Bahan kimia yang mempunyai nilai pH 5–9.
• Cecair dan larutan yang mempunyai kepekatan
rendah dan tidak berbahaya kepada pengguna.
Contoh: larutan sukrosa, larutan pewarna, larutan
kanji, air suling.
Bahan-bahan yang tidak boleh dibuang ke
dalam sinki
• Sebatian pelarut organik. Contoh: aseton,
alkohol, benzena
KASUT MAKMAL • Nilai pH bahan kurang daripada 5 atau lebih
daripada 9
Untuk mengelakkan kecederaan
daripada serpihan kaca dan • Bahan toksik
tumpahan bahan kimia • Logam berat. Contoh: merkuri
• Bahan meruap
• Sisa pepejal
• Bahan sisa organik
• Bahan reaktif
1.2.1 1.2.2 1.2.3 7
Kaedah mengurus bahan sisa biologi
Selepas menjalankan eksperimen, terdapat bahan sisa yang perlu diuruskan dengan teliti sebelum
dibuang. Kaedah menguruskan bahan sisa biologi yang berlainan mengikut Prosedur Operasi
Piawai disenaraikan dalam Jadual 1.1.
JADUAL 1.1 Kaedah mengurus bahan sisa biologi
Kategori bahan Contoh Kaedah pengurusan
sisa biologi
Kategori A Peralatan tajam seperti Dimasukkan ke dalam bekas yang disediakan
(sisa tajam) picagari, jarum, kaca, skalpel, khas bagi sisa tajam. Bekas ini tidak
dan lain-lain alat tajam yang perlu disterilkan.
boleh menyebabkan luka
Kategori B Sisa pepejal biologi seperti Dibungkus dahulu di dalam beg plastik
(sisa tidak tajam) sarung tangan, kertas tisu, biobahaya tahan autoklaf, disterilkan di
piring petri, bekas kultur dalam autoklaf untuk nyahkontaminasi, dan
plastik, agar yang kemudiannya dimasukkan ke dalam tong
telah mengeras biobahaya. Beg plastik biobahaya tidak
boleh dibuang ke dalam tong sampah biasa.
Kategori C Bangkai, organ, dan sisa tisu Dibalut di dalam bahan penyerap (seperti
(bangkai haiwan) haiwan makmal atau haiwan kertas tisu), dibungkus dengan rapi di dalam
uji kaji beg plastik biobahaya dan disejukbeku.
Kategori D Kultur kaldu, media cecair, Semua sisa cecair biologi mesti
(cecair) darah dan/atau produk darah dinyahkontaminasi secara autoklaf sebelum
seperti serum dilupus. Sisa cecair biologi yang telah
disterilkan itu perlu dilupuskan
dengan segera.
Perhatian! Beg plastik biobahaya Bekas sisa tajam
• Nyahkontaminasi secara autoklaf
dijalankan pada suhu 121 ºC and
tekanan 15 psi selama 20 minit.
• Beg plastik biobahaya yang telah
disterilkan di dalam autoklaf
dan bekas sisa tajam mestilah
disimpan sementara di tempat
penyimpanan khas yang terkawal
sehingga waktu pelupusan yang Autoklaf
telah dijadualkan.
Tong biobahaya
GAMBAR FOTO 1.5 Peralatan
untuk pengurusan bahan sisa
makmal biologi
8 1.2.4
BAB 1 Pengenalan kepada Biologi dan Peraturan Makmal
Kemalangan dalam makmal
Kemalangan di dalam makmal boleh disebabkan oleh kecuaian, kelalaian
atau kurang kemahiran dalam pelaksanaan eksperimen. Langkah-langkah
menguruskan kemalangan dalam makmal adalah seperti berikut.
LANGKAH-LANGKAH MENGURUS TUMPAHAN BAHAN
KIMIA AM
1. Maklumkan kepada guru/pembantu makmal.
2. Jadikan kawasan tumpahan kawasan larangan.
3. Sekat tumpahan bahan kimia daripada merebak
dengan menggunakan pasir.
4. Kaut tumpahan bahan kimia.
5. Buang dengan selamat.
LANGKAH-LANGKAH MENGURUS TUMPAHAN MERKURI
Langkah-langkah 1 hingga 2 adalah sama seperti untuk
tumpahan bahan kimia am.
GAMBAR FOTO 1.6 Tumpahan bahan
3. Tabur serbuk sulfur untuk menutupi kimia disekat daripada merebak dengan
tumpahan merkuri. menggunakan pasir
4. Hubungi pihak bomba.
Perhatian!
Amalan-amalan dalam makmal biologi • Dilarang makan
Makmal biologi ialah suatu tempat pembelajaran dan penyelidikan. dan minum di
dalam makmal.
Namun terdapat peraturan umum keselamatan yang mesti sentiasa • Kenal pasti
diamalkan oleh murid. semua simbol
keselamatan
ETIKA PAKAIAN pada bahan dan
Guna baju makmal, sarung tangan, peralatan sebelum
digunakan.
dan cermin mata keselamatan
mengikut kesesuaian.
LANGKAH KESELAMATAN BERHUBUNG
PERATURAN KESELAMATAN MAKMAL KEBAKARAN
• Dilarang bekerja bersendirian di • Hentikan kerja serta-merta dan matikan
dalam makmal tanpa pengawasan. semua punca elektrik berdekatan anda
serta cabutkan palam.
• Basuh tangan selepas menjalankan
eksperimen. • Keluar dari makmal mengikut laluan pelan
kecemasan yang ditetapkan.
• Dilarang membawa masuk barang
yang tidak berkaitan ke • Jangan cemas dan tolak-menolak.
dalam makmal. • Jangan berpatah balik untuk mengambil
• Bersihkan tempat bekerja barang yang tertinggal.
dengan disinfektan. • Berkumpul di tempat yang telah
• Buang sisa mengikut prosedur yang ditetapkan.
telah ditetapkan. • Hubungi balai bomba terdekat.
1.2.5 1.2.6 9
PENGENDALIAN BARANGAN KACA DAN PENGENDALIAN SPESIMEN HIDUP
BAHAN KIMIA
• Guna sarung tangan sesuai ketika
• Berjaga-jaga bila mengendalikan barangan mengendalikan spesimen biologi.
kaca panas. • Spesimen yang tidak berbahaya dan telah
• Melaporkan sebarang kerosakan peralatan dibedah hendaklah ditanam.
atau barangan kaca kepada guru dengan • Cuci tangan dengan bahan pencuci
segera. antiseptik selepas eksperimen yang
• Jauhi bahan kimia mudah terbakar dari melibatkan mikroorganisma.
sumber nyalaan api. • Semua permukaan dan tempat kerja
• Dilarang menyentuh, merasa dan hendaklah dibersihkan dengan disinfektan
menghidu bahan kimia secara langsung. sebelum meninggalkan makmal.
BANTUAN KECEMASAN
Prosedur sekiranya berlaku kemalangan:
1. Asingkan mangsa dari tempat kejadian.
2. Beri rawatan kecemasan.
3. Hubungi guru/pembantu makmal.
4. Jadikan tempat kemalangan
kawasan larangan.
Amalan Sikap Saintifik dan Nilai Murni
Amalan sikap saintifik dan nilai murni semasa • Bertanggungjawab terhadap keselamatan
menjalankan penyiasatan saintifik: diri dan rakan serta terhadap alam sekitar.
• Minat dan sifat ingin tahu tentang • Menghargai dan mengamalkan kehidupan
alam sekeliling. yang bersih dan sihat.
• Jujur dan tepat dalam merekod serta • Menghargai sumbangan sains dan teknologi.
mengesahkan data. • Berfikiran kritis dan analitis.
• Rajin dan tabah dalam menjalankan
sesuatu kajian.
Praktis Formatif 1.2
1 Nyatakan tiga contoh peralatan sisa biologi kategori B (sisa tidak tajam).
perlindungan diri di dalam makmal serta Fikirkan cara yang terbaik agar bahan
fungsinya. sisa biologi tersebut tidak menjejaskan
2 Selepas menjalankan eksperimen, anda alam sekitar.
diberi tugasan untuk menguruskan bahan
K3
10 1.2.6
BAB 1 Pengenalan kepada Biologi dan Peraturan Makmal
BAB 1
1.3 Berkomunikasi dalam Biologi
Ahli biologi yang menjalankan penyelidikan perlu berkomunikasi
mengenai hasil-hasil penemuan mereka. Komunikasi dalam sains banyak
melibatkan jadual, graf dan lukisan biologi.
Jadual
Jadual digunakan untuk merekod dan mempersembahkan data. Apabila
anda menjalankan penyiasatan, data eksperimen perlu direkod dalam
jadual yang sesuai.Jadual membolehkan anda menyusun data secara
sistematik untuk memudahkan perbandingan.
Tajuk-tajuk dalam jadual terdiri daripada pemboleh ubah dimanipulasikan
dan pemboleh ubah bergerak balas berserta unit.
a. Pemboleh ubah dimanipulasikan diletakkan dalam lajur di
sebelah kiri.
b. Pemboleh ubah bergerak balas diletakkan dalam lajur di
sebelah kanan.
Jadual 1.2 menunjukkan contoh jadual untuk eksperimen kesan suhu
berlainan (pemboleh ubah dimanipulasikan) terhadap isipadu karbon
TMK 1.2 dioksida (CO ) yang dibebaskan oleh tumbuhan air (pemboleh ubah
2
bergerak balas).
Video: Cara
melukis graf
JADUAL 1.2 Isipadu karbon dioksida yang dibebaskan oleh tumbuhan air pada suhu berlainan
Suhu (°C) Isipadu CO yang dibebaskan (cm )
3
2
30 2.0
40 14.0
50 12.0
60 6.0
70 3.0
18 Isipadu karbon dioksida yang Graf
Isipadu karbon dioksida yang dibebaskan (cm 3 ) 12 X X Hubungan antara pemboleh ubah
dibebaskan lawan suhu
16
14
X
dimanipulasikan dan pemboleh ubah bergerak
10
balas dapat digambarkan dalam bentuk graf.
8
Terdapat beberapa jenis graf seperti graf
6
4
yang ditunjukkan di dalam Rajah 1.1 adalah
2
berdasarkan data Jadual 1.2.
0 X X garis, carta bar dan histogram. Graf garis
30 40 50 60 70
Suhu (°C)
RAJAH 1.1 Contoh graf garis
1.3.1 1.3.2 11
Carta bar (carta palang) mempersembahkan
data menggunakan palang menegak yang tidak
Kumpulan darah murid Tingkatan 4
bercantum antara satu sama lain.
Bilangan murid Tingkatan 4 25 • Lukis dua paksi, iaitu paksi mendatar/X
30
26
KAEDAH MELUKIS CARTA BAR
(CARTA PALANG)
20
15
untuk mewakili pemboleh ubah
10
7
5
bagi menunjukkan pemboleh ubah
5
2
bergerak balas.
Jenis dimanipulasikan dan paksi menegak/Y
A B O AB darah • Tinggi palang bergantung pada
kekerapan atau frekuensi sesuatu data.
RAJAH 1.2 Contoh carta bar
• Carta bar digunakan untuk membuat
perbandingan antara dua atau lebih
perkara pada sesuatu masa.
Histogram menunjukkan taburan data secara Bilangan murid melawan ketinggian
visual dan kekerapan sesuatu nilai dalam suatu
kumpulan data. 10
KAEDAH MELUKIS HISTOGRAM 8
• Lukis dua paksi di mana paksi
mendatar/X mewakili data yang telah 6
dibahagikan kepada kumpulan mengikut Bilangan murid
sela yang sesuai manakala paksi
menegak/Y menunjukkan kekerapan. 4
• Masukkan label dan unit paksi.
2
• Saiz atau lebar palang hendaklah sama
untuk semua sela kelas dan tiada jarak
antara palang. 0 135 135- 140- 145- 150- 155- 160- 165- 169 Ketinggian
• Tajuk graf mesti ditulis, iaitu “<Label 139 145 149 155 159 165 169 (cm)
paksi Y> lawan <label paksi X>”.
RAJAH 1.3 Contoh histogram
Lukisan biologi
Lukisan biologi mestilah tepat untuk memberi gambaran tepat sesuatu spesimen
yang diperhatikan.
Ciri-ciri lukisan biologi
• Besar dan tepat; gunakan pensil yang tajam dan bukan pensel warna.
• Tidak berlorek secara artistik.
• Garisan lukisan perlulah jelas, bersih, berterusan dan tidak terputus-putus. Jangan gunakan
pembaris untuk melukis garis bentuk spesimen.
12 1.3.2 1.3.3
BAB 1 Pengenalan kepada Biologi dan Peraturan Makmal
• Lukisan mesti berlabel. Garis label mesti tertuju pada
struktur yang betul, tiada kepala anak panah, lurus
dan tidak bersilang antara satu sama lain.
• Lukisan harus mempunyai tajuk.
• Setiap struktur dalam lukisan mesti terletak di
kedudukan yang betul dan saiznya berkadaran
dengan semua struktur yang lain.
• Lukisan pelan ialah lukisan garisan yang menunjukkan
(a) Lukisan
garis bentuk struktur. terperinci keratan
• Lukisan terperinci menunjukkan sel-sel dalam struktur. rentas dikotiledon
• Faktor pembesaran lukisan mesti dinyatakan, misalnya (b) Lukisan pelan keratan
rentas dikotiledon
Panjang lukisan dalam cm 2.4 = 2x
Panjang spesimen dalam cm = 1.2 RAJAH 1.4 Contoh (a) lukisan terperinci dan
(b) lukisan pelan
Jadi faktor pembesaran adalah 2x.
satah melintang
Satah, keratan dan arah satah frontal
Dalam bidang biologi, kajian dan
pemerhatian struktur organisma dilakukan
berdasarkan satah, keratan dan arah. Satah
merujuk kepada permukaan rata bayang
yang melintasi badan. Tiga satah utama yang
digunakan iaitu satah frontal, satah sagital,
dan satah melintang.
satah sagital
keratan
membujur
RAJAH 1.5 Satah frontal, sagital dan melintang
Keratan rentas merujuk kepada pembahagian
keratan rentas/ struktur kepada bahagian atas dan bawah
keratan melintang
secara melintang manakala keratan membujur
membahagikan struktur kepada bahagian kiri
dan kanan.
RAJAH 1.6 Keratan membujur dan keratan
rentas batang kangkung
1.3.4 13
Banyak lukisan anatomi haiwan dan tumbuhan perlu dilabelkan dengan arah. Semua vertebrata
mempunyai pelan badan asas yang sama dan bersifat simetri. Arah terdiri daripada anterior,
posterior, superior, inferior, dan lateral. Dengan mempelajari arah dalam biologi, anda boleh
mengenal pasti orientasi vertebrata yang dinyatakan.
superior
SUPERIOR POSTERIOR
Bahagian yang berada di posterior Menuju ke arah
atas bahagian lain atau belakang jasad
menuju ke arah kepala
LATERAL lateral medial anterior posterior
Berada di bahagian jauh ANTERIOR
dari garisan tengah atau Menuju ke arah
berada pada bahagian depan jasad
tepi jasad
INFERIOR
Berada di bawah
bahagian lain atau menuju
ke arah kaki inferior
RAJAH 1.7 Arah dalam biologi
1.4 Penyiasatan Saintifik dalam
Biologi
Penyiasatan saintifik membuktikan kesahihan sesuatu hipotesis yang
telah dibuat. Berikut adalah langkah-langkah dalam menjalankan
penyiasatan saintifik.
1 Mengenal pasti masalah yang boleh
diuji dengan penyiasatan santifik
2 Membina hipotesis
3 Merangka bagaimana pemboleh
ubah dimanipulasikan dan cara
pengumpulan data
14 1.4.1
BAB 1 Pengenalan kepada Biologi dan Peraturan Makmal
4 Merancang dan menjalankan
penyiasatan saintifik
5 Membentang data
yang dikumpul
6 Menginterpretasi data
dan keputusan melalui
penaakulan saintifik
7 Membuat kesimpulan dan
mempersembahkan laporan
RAJAH 1.8 Langkah-langkah dalam menjalankan penyiasatan saintifik
Setelah selesai menjalankan eksperimen, anda perlu menulis laporan untuk membuktikan bahawa
eksperimen telah dijalankan. Jika laporan tidak dibuat, eksperimen anda tidak akan bermakna.
Berikut ialah satu contoh laporan eksperimen.
Aktiviti 2.1
Aktiviti 1.1 Kesan aktiviti (pemboleh ubah
dimanipulasikan) terhadap kadar denyutan Eksperimen
nadi murid (pemboleh ubah bergerak balas)
Pernyataan masalah
Bagaimanakah tahap kecergasan murid ditentukan?
Hipotesis
Murid yang mempunyai tahap kecergasan yang tinggi mempunyai
masa pemulihan paling singkat.
Bahan dan radas
Jam randik
Prosedur
1 Ukur kadar denyutan nadi murid sebelum menjalankan aktiviti.
2 Denyutan nadi diukur dengan meletakkan dua jari di atas
pergelangan tangan. Mengukur kadar denyutan nadi
3 Denyutan nadi dalam keadaan rehat diukur selama 1 minit.
4 Murid diminta berlari setempat selama 3 minit.
5 Selepas aktiviti dijalankan, denyutan nadi murid diukur setiap sela masa satu minit sehingga
denyutan nadi kembali ke tahap yang normal.
6 Seorang murid bagi setiap kumpulan dijadikan sebagai kawalan.
7 Catatkan keputusan di dalam jadual.
8 Lukiskan graf kadar denyutan nadi lawan masa untuk setiap murid.
1.4.1 15
Keputusan
Kadar denyutan nadi (bilangan denyutan nadi per minit) Perhatian!
Sela setiap minit selepas berlari setempat Pastikan murid
Murid Sebelum (minit) duduk dalam
ujian keadaan senyap
1 2 3 4 5 6 7 8 semasa denyutan
nadi diambil.
A
B
Perhatian!
Perbincangan Pastikan murid
1 Huraikan bentuk graf yang dilukis untuk setiap murid. yang mempunyai
2 Terangkan sebab mengapa kadar denyutan nadi meningkat selepas masalah kesihatan
melakukan aktiviti cergas. seperti masalah
pernafasan dan
3 Nyatakan hubungan antara kadar denyutan nadi murid kardiovaskular
dengan masa. tidak mengambil
4 Murid yang manakah mempunyai tahap kecergasan paling tinggi? bahagian dalam
aktiviti ini.
Kesimpulan
Berdasarkan keputusan, nyatakan sama ada hipotesis diterima
atau ditolak.
Laporan
Sediakan laporan lengkap berdasarkan eksperimen yang dijalankan.
Praktis Formatif 1.3
1 Jadual di bawah menunjukkan keputusan eksperimen kesan kepekatan substrat terhadap
kadar tindak balas biokimia.
Tabung uji Kepekatan Tempoh masa untuk hidrolisis Kadar hidrolisis kanji
kanji (%) kanji lengkap (minit) (% minit )
-1
A 1.0 2.5 0.4
B 2.0 3.0 0.7
C 3.0 3.5 0.9
D 4.0 4.0 1.0
(a) Berdasarkan jadual di atas, kenal pasti pemboleh ubah dimanipulasikan dan pemboleh
ubah bergerak balas.
(b) Lukiskan graf kepekatan kadar hidrolisis kanji lawan kepekatan kanji dengan skala dan unit
yang betul.
K5
2 Nyatakan lima ciri yang perlu ada dalam lukisan biologi.
16 1.4.1
Rumusan
PENGENALAN KEPADA BIOLOGI DAN PERATURAN MAKMAL
Keselamatan dan Penyiasatan
Bidang Biologi dan Peraturan dalam Berkomunikasi Saintifik dalam
Kerjaya Makmal dalam Biologi Biologi
• Peralatan Langkah-langkah
• Maksud biologi perlindungan dan dalam penyiasatan
• Kemajuan dalam fungsinya • Jadual saintifik
bidang biologi • Kaedah mengurus • Graf
• Sumbangan bahan sisa biologi • Carta bar
biologi dalam • Amalan-amalan • Histogram
kehidupan keselamatan • Lukisan biologi
• Kerjaya dalam dalam makmal • Satah, keratan
biologi biologi dan arah
Refleksi Kendiri
Adakah anda telah menguasai konsep penting yang berikut?
• Maksud biologi
• Bidang kajian biologi, kerjaya dan kemajuan dalam bidang berkaitan
• Perkembangan bidang biologi dan sumbangan teknologi biologi kepada manusia
• Kerjaya yang berkaitan dengan bidang biologi
• Peralatan perlindungan diri serta fungsinya
• Bahan yang boleh dibuang ke dalam sinki
• Bahan yang tidak boleh dibuang ke dalam sinki
• Kaedah mengurus bahan sisa biologi
• Langkah-langkah mengurus kemalangan dalam makmal
• Amalan-amalan dalam makmal biologi
• Jadual berdasarkan data daripada eksperimen yang dijalankan
• Graf yang sesuai berdasarkan data daripada eksperimen yang dijalankan
• Lukisan biologi berdasarkan pemerhatian yang dibuat
• Satah badan, keratan dan istilah arah dalam organisma
• Eksperimen untuk menyelesaikan masalah dengan menggunakan kaedah
penyiasatan saintifik
17
Praktis Sumatif 1
Bahagian A Bilangan individu
51
1 Apakah yang dimaksudkan
dengan biologi? 43
A Kajian tentang alam sekitar
B Kajian tentang mikroorganisma 26
dan penyakit
C Kajian tentang tumbuhan 18
D Kajian tentang benda hidup dan Pembolehubah
persekitaran semula jadinya
P Q R S dimanipulasikan
2 Antara sumbangan biologi yang berikut, RAJAH 1
yang manakah bukan sumbangan dalam Berdasarkan Rajah 1, manakah antara
bidang farmasi? berikut paling sesuai untuk dijadikan
A Pembuatan vitamin sintetik pemboleh ubah dimanipulasikan?
B Penghasilan vaksin A Lekapan cuping telinga
C Pembedahan plastik dan terapi gen B Berat badan
D Penghasilan insulin dan enzim buatan C Ketinggian
D Kumpulan darah
3 Antara berikut, yang manakah dipadankan
dengan betul? Bahagian B
Alat Fungsi
keselamatan 1 (a) Satu eksperimen telah dijalankan
Untuk menyediakan aliran untuk menunjukkan hidrolisis kanji
Kabinet aliran oleh enzim amilase. Radas
A udara yang ditapis di atas
lamina
permukaan tempat kerja. eksperimen disediakan seperti
Digunakan apabila dalam Rajah 2. Selepas 1 jam,
Kebuk bahagian badan terkena sampel daripada setiap tabung uji
B diuji dengan menggunakan
wasap bahan kimia atau bahan
berbahaya ujian iodin.
Sarung Untuk melindungi pakaian A B C
C tangan daripada kerosakan termometer 110
90 100
Untuk mencuci mata 80 70
Stesen apabila terkena bahan 60
D pancuran kimia atau bahan 50 40 30 kukus air
kecemasan berbahaya 20 10 (37ºC)
0
-10
4 Rajah 1 menunjukkan graf keputusan satu
eksperimen yang dijalankan oleh murid
Tingkatan 4. 1 ml larutan kanji + 1 ml larutan 1 ml air liur +
1 ml air liur kanji +1 ml 1 ml air suling
air suling
RAJAH 2
18
BAB 1 Pengenalan kepada Biologi dan Peraturan Makmal
(i) Kenal pasti pernyataan masalah (a) Rajah 3 menunjukkan kemalangan
untuk eksperimen ini. di dalam makmal biologi akibat
[3 markah] K3 dua orang murid bermain semasa
(ii) Nyatakan hipotesis yang sesuai menjalankan eksperimen.
Kemalangan itu menyebabkan baju
untuk eksperimen ini. salah seorang murid itu terbakar.
[3 markah] Terangkan apa yang harus dilakukan
(iii) Kenal pasti pemboleh ubah oleh rakan mangsa.
dimanipulasikan, pemboleh ubah [5 markah]
bergerak balas dan pemboleh (b) Azlin sedang menjalankan satu
ubah dimalarkan. eksperimen yang melibatkan
[3 markah]
K5 penggunaan termometer. Secara
(b) Seorang murid telah menumpahkan tidak sengaja, beliau telah
asid hidroklorik semasa menjalankan menjatuhkan termometer ke lantai
eksperimen. Apakah tindakan dan termometer tersebut pecah.
yang seharusnya diambil oleh Apakah langkah-langkah yang
murid tersebut? perlu diambil oleh Azlin dalam
[3 markah] mengendalikan sisa merkuri yang
tertumpah? Terangkan jawapan anda.
Bahagian C [5 markah]
(c) Rancang satu eksperimen untuk
1 mengkaji kesan kehadiran gula
K6 terhadap pertumbuhan yis.
[10 markah]
RAJAH 3
CABARAN Abad ke-21
Kemunculan Revolusi Industri 4.0,
sudah mula mengubah cara kita
bekerja dan cara kita hidup. Pelbagai
industri kini mengalami perubahan
mendadak dan sekali gus mengubah
bentuk pekerjaan-pekerjaan yang
berkaitan. Pada pendapat anda,
apakah kesan Revolusi Industri
4.0 terhadap pekerjaan
dalam bidang biologi
seperti doktor dan ahli
biologi? Wajarkan
pendapat anda.
19
2
BAB
Biologi Sel dan
Organisasi Sel
Sel manakah mempunyai
jangka hayat paling Tahukah ANDA…
lama? • Apakah komponen sel tumbuhan
dan sel haiwan?
• Apakah proses hidup yang
Sel-sel di dalam tubuh manusia mempunyai tempoh
hayat yang berbeza. Sel neutrofil mempunyai tempoh dijalankan oleh organisma unisel?
hayat selama dua hari sahaja, tetapi sel kanta mata • Apakah hubung kait struktur sel
berkekalan sepanjang tempoh hayat seorang individu. Sel khusus dengan fungsi sel?
kanta mata manusia mempunyai struktur yang panjang • Apakah urutan aras organisasi
dan tiada nukleus. Dalam bab ini, anda akan menerokai dalam organisma multisel?
beraneka jenis sel yang berbeza struktur dan fungsi serta
bagaimana sel-sel ini diorganisasi untuk membentuk
organisma kompleks.
20
2.1 Struktur dan Fungsi Sel
2.1.1 Menyediakan slaid sel haiwan dan
sel tumbuhan.
2.1.2 Mengenal pasti struktur sel haiwan dan
sel tumbuhan berdasarkan pemerhatian
menerusi mikroskop cahaya.
2.1.3 Menganalisis komponen dalam ssel
haiwan dan sel tumbuhan seperti yang
dilihat pada mikrograf elektron.
2.1.4 Menyatakan fungsi utama komponen
dalam sel haiwan dan sel tumbuhan
seperti yang dilihat pada mikrograf.
2.1.5 Membanding dan membezakan
komponen antara sel haiwan dengan
sel tumbuhan.
2.2 Proses Hidup Organisma Unisel
2.2.1 Mengkonsepsikan proses hidup
organisma unisel seperti Amoeba sp. dan
Paramecium sp.
2.2.2 Mengitlak proses hidup organisma unisel
yang dilihat menerusi mikroskop cahaya.
2.3 Proses Hidup Organisma Multisel
2.3.1 Menghubung kait keunikan struktur sel
khusus dengan fungsi sel dalam
organisma multisel.
2.3.2 Mengenal pasti sel khusus dalam
organisma multisel.
2.3.3 Mencerakinkan kepadatan komponen sel
tertentu dengan fungsi sel khusus dalam
organisma multisel.
2.3.4 Menghuraikan kesan kekurangan,
ketiadaan atau kegagalan fungsi suatu
komponen sel bagi sel tertentu dalam
organisma multisel.
2.4 Aras Organisasi
2.4.1 Membuat urutan aras organisasi dalam
organisma multisel.
2.4.2 Mengenal pasti sel, tisu atau organ dalam
suatu sistem organ.
2.4.3 Berkomunikasi tentang sistem organ
dengan fungsi utamanya dalam
organisma multisel.
21
2.1
Struktur dan Fungsi Sel
Anda tentu masih ingat bentuk sel yang anda pelajari di Tingkatan 1.
Seperti sarang lebah yang terdiri daripada unit-unit berbentuk
heksagon yang bercantum, semua benda hidup juga dibina daripada
sel-sel yang bergabung bersama. Sel merupakan unit asas semua benda
hidup. Mari kita mengkaji struktur sel haiwan dan sel tumbuhan
menerusi mikroskop cahaya.
Aktiviti 2.1 Aktiviti 2.1 Menyediakan dan mengkaji slaid sel tumbuhan Pemerhatian
Bahan
Sebiji bawang besar, larutan iodin, air suling dan kertas turas
Radas
Slaid kaca, kaca penutup, mikroskop cahaya, skalpel, forseps, penitis dan jarum tenggek
Prosedur
1 Dapatkan sehelai daun sisik daripada sebiji bawang besar (Rajah 2.1(a)).
2 Tanggalkan epidermis lutcahaya dari sebelah dalam daun sisik itu dengan menggunakan
skalpel.
3 Letakkan setitis air pada bahagian tengah slaid dan letak epidermis bawang dalam air
(Rajah 2.1(b)).
4 Dengan bantuan jarum tenggek, epidermis bawang ditutup dengan kaca penutup
yang diletak pada sudut 45° kepada slaid dan diturunkan secara perlahan-lahan. Slaid
sementara spesimen ini disebut lekapan basah. Pastikan tiada gelembung udara
terperangkap di dalam lekapan basah (Rajah 2.1(c)) slaid dan epidermis daun tidak berlipat.
5 Jalankan pewarnaan dengan menitiskan setitis larutan iodin di satu sisi kaca penutup.
Letak kertas turas di hujung kaca penutup yang bertentangan untuk menarik titisan larutan
iodin supaya meresap dan mewarnakan keseluruhan epidermis bawang. Teknik ini dikenali
sebagai teknik pengairan (Rajah 2.1(d)).
6 Gunakan sehelai kertas turas untuk menyerap larutan iodin dan air yang berlebihan.
7 Periksa slaid menerusi mikroskop cahaya dengan kanta objektif kuasa rendah dan
kemudian dengan kanta objektif kuasa tinggi.
8 Lukis sel epidermis dan struktur sel yang dapat diperhatikan dan labelkan dengan lengkap.
Rekod kuasa pembesaran yang digunakan.
Perhatian!
ar m engge ar an i din
bawang besar rseps
forseps
ar m engge
Gelembung udara
bawang besar epidermis rseps a a pen p ar an i din
bawang besar
epidermis
epidermis
yang terperangkap
epidermis epidermis a a pen p
epidermis
di bawah sisip kaca
se i is air boleh dikeluarkan
setitis air
se i is air dengan mengetuk
(a) (b) sisip kaca dengan
bahagian hujung
a b pensil yang tajam. d
a b d
22 2.1.1 2.1.2
BAB 2 Biologi Sel dan Organisasi Sel
jarum tenggek
ar m engge
ar an i din
bawang besar rseps ar m engge ar an i din Kerjaya Milenia
larutan iodin
bawang besar
rseps
kaca penutup
epidermis epidermis a a pen p Kerjaya dalam
a a pen p
epidermis
epidermis
bioinformasi
menggabungkan
se i is air kertas bidang biologi,
se i is air
turas
sains komputer,
(c) (d) matematik dan
d
a a b b RAJAH 2.1 Penyediaan slaid sel tumbuhan statistik untuk
d
menganalisis
dan menyimpan
Perbincangan maklumat biologi
1 Apakah komponen sel yang dapat diperhatikan menerusi mikroskop sel dan genetik
cahaya? yang kemudiannya
2 Adakah sel tumbuhan mempunyai bentuk yang tetap? digunakan dalam
usaha mencari
3 Namakan satu lagi jenis sel tumbuhan yang boleh digunakan dalam dadah perubatan
aktiviti ini untuk menggantikan sel bawang. berasaskan gen.
Kesimpulan
Cadangkan satu kesimpulan yang sesuai untuk pemerhatian ini.
Dengan kaedah penyediaan slaid yang sama, sediakan slaid sel pipi (slaid
haiwan) dengan menggunakan larutan metilena biru sebagai pewarna.
Aktiviti 2.2 Aktiviti 2.1 Menyediakan dan mengkaji slaid sel haiwan Pemerhatian
Bahan
Sel haiwan (sel pipi), larutan metilena biru, larutan iodin, air suling, kertas turas dan
pencungkil gigi
Radas
Slaid kaca, kaca penutup, mikroskop cahaya, penitis dan jarum tenggek
Prosedur
Lukis sel pipi dan struktur sel yang dapat diperhatikan dan labelkan dengan lengkap. Rekod
kuasa pembesaran yang digunakan.
Perbincangan
1 Apakah struktur sel yang boleh diperhatikan menerusi mikroskop cahaya?
2 Adakah sel pipi manusia mempunyai bentuk tetap?
3 Bolehkah anda melihat bintil berwarna hitam pada sel pipi?
4 Apakah persamaan antara sel haiwan dan sel tumbuhan? Apakah struktur yang hadir dalam
sel bawang tetapi tidak hadir dalam sel pipi?
Kesimpulan
Apakah kesimpulan yang boleh dibuat daripada pemerhatian ini?
2.1.1 2.1.2 23
membran nukleus
vakuol
nukleolus
nukleus
kloroplas
jalinan
endoplasma
lisosom
sitoplasma
sitoplasma
mitokondrion jasad Golgi
mitokondrion dinding sel
nukleolus
sentriol membran sel
(b) Sel tumbuhan
nukleus
jalinan endoplasma kasar
jasad Golgi
membran nukleus jalinan endoplasma licin
(a) Sel haiwan
RAJAH 2.2 Struktur (a) sel haiwan dan (b) sel tumbuhan tiga dimensi (3D)
JADUAL 2.1 Ciri, fungsi dan mikrograf elektron komponen-komponen dalam sel tumbuhan dan sel haiwan
Komponen sel Ciri Fungsi
Membran plasma • Membran luar yang menyelaputi • Mengasingkan kandungan sel
keseluruhan kandungan sel daripada persekitaran luar
• Dibina daripada protein • Mengawal pergerakan bahan
persekitaran luar
dan fosfolipid ke dalam dan ke luar sel
membran • Selaput nipis dan kenyal • Membenarkan pertukaran
plasma • Bersifat separa telap nutrien, gas respirasi dan
bahan buangan di antara sel
dan persekitarannya
sitoplasma
Dinding sel • Satu lapisan luar yang kuat dan • Mengekalkan bentuk
(sel tumbuhan sahaja) tegar yang mengelilingi membran sel tumbuhan
plasma sel tumbuhan • Memberikan sokongan
• Dibina daripada gentian selulosa, mekanikal kepada sel
sitoplasma sejenis karbohidrat yang kuat tumbuhan
• Bersifat telap sepenuhnya kerana • Melindungi sel tumbuhan
mempunyai liang seni yang daripada meletus akibat
dinding membolehkan pergerakan bebas kemasukan air yang banyak
sel bahan antara bahagian luar dengan ke dalam sel
bahagian dalam sel
membran sel
24 2.1.3 2.1.4
BAB 2 Biologi Sel dan Organisasi Sel
Komponen sel Ciri Fungsi
Vakuol/Vesikel • Kantung berisi cecair, iaitu sap sel • Dalam sel tumbuhan, air
• Vakuol dikelilingi oleh meresap ke dalam vakuol dan
tonoplas membran separa telap yang sel menjadi segah.
vakuol disebut tonoplas. • Dalam haiwan unisel seperti
• Sel tumbuhan muda mempunyai Paramecium sp., vakuol
banyak vakuol bersaiz kecil mengecut terlibat dalam
manakala sel tumbuhan matang proses pengawalaturan,
mempunyai vakuol bersaiz besar. osmosis dan perkumuhan.
• Vakuol bagi sel haiwan adalah • Vakuol sel haiwan (vesikel)
kecil (vesikel) dan kadangkala tidak mengandungi enzim hidrolitik
wujud langsung. untuk mencernakan bahan
• Sap sel mengandungi air, asid organik kompleks dalam sel.
organik, gula, asid amino, enzim,
garam mineral, oksigen,
karbon dioksida dan hasil
sampingan metabolisme.
Sitoplasma • Bahagian yang terletak di • Bertindak sebagai medium
sitoplasma antara membran nukleus dan bagi tindak balas biokimia
membran plasma dalam sel
• Terdiri daripada medium seperti • Membekalkan komponen sel
jeli yang mengandungi komponen dengan bahan keperluan yang
sel terampai diperoleh dari luar sel
• Mengandungi sebatian organik
(seperti protein, lipid dan
karbohidrat) serta sebatian tak
organik (seperti ion kalium)
Nukleus nukleoplasma • Komponen paling besar dalam sel • Mengawal segala aktiviti sel
• Berbentuk sfera, padat dan • Mempunyai kromosom yang
membran dilingkungi membran nukleus yang mengandungi DNA yang
nukleus terdiri daripada banyak liang menentukan ciri sel dan
nukleolus • Nukleus mengandungi membran fungsi metabolik
nukleus, kromosom, nukleolus
kromatin dan nukleoplasma
Mitokondrion • Komponen sel berbentuk rod • Tapak penjanaan tenaga
atau sfera melalui proses pengoksidaan
• Terdiri daripada dua lapisan makanan seperti glukosa
membran, iaitu membran luar yang semasa respirasi
licin dan membran dalam yang • Tenaga dijana dalam bentuk
berlipat-lipat molekul ATP (adenosina
• Mengandungi enzim yang terlibat trifosfat) untuk digunakan
dalam respirasi sel oleh sel
Ribosom ribosom • Granul kecil yang padat dan • Merupakan tapak sintesis
berbentuk sfera protein
• Terdiri daripada protein dan asid • Protein yang disintesis
ribonukleik (RNA) dirembes keluar dalam bentuk
• Ribosom terdapat pada permukaan enzim atau hormon
jalinan endoplasma kasar atau
wujud bebas dalam sitoplasma
2.1.3 2.1.4 25
Komponen sel Ciri Fungsi
Sentriol • Struktur silinder kecil yang wujud Membentuk gentian gelendong
secara berpasangan dalam semasa pembahagian sel dalam
sel haiwan sel haiwan
sentriol • Terdiri daripada susunan
mikrotubul kompleks
• Tidak wujud dalam sel tumbuhan
Jalinan endoplasma • Terdiri daripada satu sistem rongga • Berfungsi sebagai satu sistem
ceper berlipat yang bersambungan pengangkutan dalam sel
• Membran jalinan endoplasma (intrasel) yang memudahkan
jalinan endoplasma licin membentuk jalinan berterusan pergerakan bahan (protein)
dengan membran nukleus, dari satu bahagian ke
membran plasma dan jasad Golgi bahagian sel yang lain.
• Terdapat dua jenis jalinan • Juga menyediakan satu
endoplasma: permukaan luas untuk
– Jalinan endoplasma kasar pelekatan enzim dan tindak
mempunyai ribosom yang balas biokimia
terlekat pada permukaannya • Jalinan endoplasma kasar
– Jalinan endoplasma licin mengangkut protein yang
tidak mempunyai ribosom disintesiskan oleh ribosom
• Jalinan endoplasma licin
mensintesis dan mengangkut
jalinan endoplasma kasar gliserol dan lemak serta
menjalankan detoksifikasi
dadah dan hasil
sampingan metabolik
Jasad Golgi • Terdiri daripada satu timbunan • Memproses mengubah
kantung pipih selari yang setiap suai, membungkus dan
satunya dilapisi oleh membran mengangkut bahan kimia
unit tunggal seperti protein, karbohidrat
• Membran baharu ditambah pada dan glikoprotein
satu hujung jasad Golgi dan • Glikoprotein merupakan
digentingkan dari hujung yang gabungan karbohidrat
satu lagi dengan protein
Kloroplas (sel tumbuhan • Berbentuk cakera dwicekung Klorofil menyerap cahaya
sahaja) • Terdiri daripada dua lapisan matahari dan menukarkannya
membran kepada tenaga kimia
• Mengandungi pigmen klorofil pada semasa fotosintesis
grana yang memberikan warna
hijau kepada tumbuhan
Lisosom • Kantung sfera kecil yang diselaputi • Enzim hidrolitik menghidrolisis
lisosom oleh satu membran tunggal molekul organik kompleks
• Mengandungi enzim hidrolitik seperti protein, asid nukleik,
(enzim pencernaan) dan lipid serta menguraikan
komponen sel yang rosak
supaya komponen sel baharu
dapat dihasilkan
• Memusnahkan bakteria
26 2.1.3 2.1.4
BAB 2 Biologi Sel dan Organisasi Sel
Perbandingan dan perbezaan
komponen antara sel haiwan
dan sel tumbuhan
Anda telah mempelajari mengenai komponen sel
haiwan dan tumbuhan. Apakah perbandingan
dan perbezaan antara komponen sel haiwan dan
tumbuhan?
dinding sel
nukleus
membran
nukleus sitoplasma sel sitoplasma
membran sel vakuol
GAMBAR FOTO 2.1 Struktur sel tumbuhan dan haiwan menerusi mikroskop cahaya
SEL TUMBUHAN PERBEZAAN SEL HAIWAN
• Bentuk sel tetap • Bentuk sel tidak tetap
• Mempunyai dinding sel • Tidak mempunyai dinding sel
• Mempunyai kloroplas • Tidak mempunyai kloroplas
• Mempunyai vakuol yang bersaiz besar • Tiada vakuol/ jika ada, saiznya
• Menyimpan makanan dalam kecil (vesikel)
bentuk kanji • Menyimpan makanan dalam
• Tidak mempunyai sentriol bentuk glikogen
• Mempunyai sentriol
Praktis Formatif 2.1
1 Mengapakah penggunaan mikroskop 2 Kloroplas terdapat dalam sesetengah
elektron penting dalam mengkaji sel? sel tumbuhan sahaja. Beri satu contoh
K4 sel tumbuhan yang tidak mengandungi
kloroplas dan terangkan mengapa.
2.1.5 27
2.1.5
2.2 Proses Hidup Organisma
Unisel
Organisma unisel ialah organisma yang terdiri daripada satu sel
sahaja. Namun begitu, sel ini merupakan unit hidup lengkap sama
seperti organisma multisel. Organisma unisel boleh menjalankan
semua proses hidup: respirasi, pergerakan, pemakanan, gerak balas
terhadap rangsangan, pembiakan, pertumbuhan dan perkumuhan.
vakuol makanan
pseudopodium TMK 2.1 Protozoa ialah organisma unisel yang paling ringkas. Contoh protozoa
ialah Amoeba sp. dan Paramecium sp. Mari kita melihat proses hidup
Aktiviti: Mengkaji
proses hidup Amoeba sp. dan Paramecium sp.
organisma unisel
BERGERAK BALAS TERHADAP
PERGERAKAN
RANGSANGAN
• Amoeba sp. sentiasa berubah bentuk Amoeba sp. dan Paramecium sp. bergerak
endoplasma
apabila bertemu dengan halangan. balas terhadap rangsangan seperti
Amoeba sp. bergerak dengan menjulurkan bahan kimia, sentuhan atau cahaya terang
pseudopodium (kaki palsu). Ini diikuti dengan bergerak menjauhi rangsangan-
ektoplasma
oleh pengaliran sitoplasma ke bahagian rangsangan ini.
pseudopodium yang dijulurkan.
• Paramecium sp. bergerak menggunakan nukleus
RESPIRASI
pukulan silium secara beritma.
Pertukaran gas oksigen dan karbon dioksida
membran
berlaku melalui membran plasma secara
PEMAKANAN resapan ringkas di seluruh permukaan sel.
• Amoeba sp. bergerak ke arah makanan plasma
dengan menjulurkan pseudopodium untuk 1
memerangkap zarah makanan bersama vakuol mengecut
zarah makanan
titisan air (Rajah 2.3).
• Makanan dan air dibungkus ke dalam 2 makanan
satu vakuol makanan yang bergabung
dengan lisosom.
• Zarah makanan dihidrolisis oleh enzim lisozim
yang dirembes oleh lisosom.
• Nutrien yang dihasilkan diserap ke
dalam sitoplasma. pseudopodium
• Untuk Paramecium sp., pukulan silium 3
membantu zarah makanan masuk ke 4
dalam alur mulut. Zarah makanan kemudian lisosom
dicernakan oleh enzim.
makanan
PERTUMBUHAN tercerna
vakuol makanan
Ameoba sp. dan Paramecium sp. membesar nutrien diserap
dengan mensintesis sitoplasma baharu.
RAJAH 2.3 Pemakanan dalam Amoeba sp.
28 2.2.1 2.2.2
BAB 2 Biologi Sel dan Organisasi Sel
PERKUMUHAN PEMBIAKAN
Bahan perkumuhan seperti karbon dioksida dan Apabila keadaan sesuai dan terdapat
ammonia disingkir secara resapan. Oleh kerana banyak makanan, Amoeba sp.
Amoeba sp. dan Paramecium sp. hidup di dalam dan Paramecium sp. menjalankan
persekitaran air tawar, air akan meresap masuk pembiakan aseks iaitu belahan
ke Amoeba sp. secara osmosis dan mengisi dedua secara mitosis.
vakuol mengecut. Apabila vakuol mengembang
ke saiz maksimum, pengecutan berlaku dan air
disingkir keluar. Proses ini dinamakan sebagai
pseudopodium vakuol makanan pengosmokawalaturan.
membran plasma
Nukleus dan sitoplasma Dua sel anak
membahagi terbentuk
endoplasma Namun, apabila keadaan persekitaran
tidak sesuai, misalnya keadaan kering,
suhu rendah dan kekurangan makanan,
ektoplasma Amoeba sp. membentuk spora
yang hanya akan bercambah apabila
nukleus
nukleus keadaan persekitaran pulih semula.
vakuol mengecut Untuk Paramecium sp., pembiakan
seks iaitu konjugasi berlaku apabila
membran vakuol makanan keadaan persekitaran tidak sesuai.
plasma
pseudopodium vakuol mengecut
nukleus
vakuol mengecut
GAMBAR FOTO 2.3 Amoeba sp. silia
5
alur mulut
makanan tidak
tercerna
Praktis Formatif 2.2 GAMBAR FOTO 2.3 Paramecium sp.
1 Apakah fungsi vakuol mengecut dalam 3 Bagaimana Amoeba sp. membiak apabila
Paramecium sp.? keadaan persekitaran tidak sesuai?
2 Bagaimana Amoeba sp. bergerak?
2.2.1 2.2.2 29
2.3 Proses Hidup Organisma
Multisel
Terdapat pelbagai jenis sel dalam badan organisma multisel yang
berbeza dari segi saiz, bentuk dan susunan. Struktur sel berhubung
rapat dengan fungsinya dan setiap jenis sel dikhususkan untuk
menjalankan fungsi tertentu sahaja. Gambar foto 2.4 menunjukkan
beberapa jenis sel khusus yang terdapat dalam tumbuhan dan haiwan
serta bagaimana sel-sel tersebut disesuaikan untuk menjalankan fungsi
masing-masing.
SEL OTOT SEL SARAF
• Tersusun dalam • Berbentuk unjuran
bentuk gentian panjang dan halus
multinukleus dan • Berfungsi
berjalur. menghantar impuls
• Mengecut dan
mengendur bagi
menghasilkan pergerakan
SEL DARAH PUTIH SEL EPITELIUM
Boleh berubah Sel yang nipis
bentuk dan berfungsi dan leper serta
memusnahkan melapisi permukaan
patogen organ seperti salur
pencernaan
SEL DARAH MERAH SEL SPERMA
Berbentuk cakera Mempunyai ekor panjang
dwicekung dan untuk membolehkannya
tiada nukleus untuk berenang ke arah ovum di
menambah luas tiub Falopio. Bahagian kepala
permukaan untuk membawa satu set kromosom
mengangkut oksigen yang berasal daripada induk jantan.
GAMBAR FOTO 2.4 Beberapa jenis sel manusia dan tumbuhan yang mengalami
pengkhususan untuk menjalankan fungsi yang berbeza
30 2.3.1
BAB 2 Biologi Sel dan Organisasi Sel
TIUB TAPIS SALUR XILEM
• Turus silinder panjang yang • Berbentuk salur berongga yang
tersusun dari hujung ke hujung panjang dan berterusan
• Mengangkut bahan organik dari • Berfungsi mengangkut
TMK 2.2 daun ke organ simpanan air dan garam mineral
Aktiviti: Memerhatikan seperti buah dari akar ke seluruh
slaid tisu tumbuhan dan bahagian pokok
tisu haiwan menerusi
mikroskop cahaya
SEL MESOFIL PALISAD
• Terdiri daripada sel berbentuk
silinder yang panjang, disusun
Keratan secara tegak dan rapat antara
rentas daun
satu sama lain.
• Susunan ini membolehkan
penyerapan maksimum cahaya
matahari untuk fotosintesis.
SEL MESOFIL BERSPAN
• Sel tersusun secara longgar dengan
banyak ruang udara di antaranya.
• Ruang udara yang besar membenarkan
resapan air dan karbon dioksida dari
bahagian dalam daun ke sel palisad
SEL PENGAWAL
• Sel epidermis bawah yang terubahsuai
dengan dinding sel yang lebih tebal di
sebelah dalam
• Mengawal pembukaan dan
penutupan stoma. Stoma ialah liang
yang membenarkan pertukaran gas
oksigen dan karbon dioksida.
GAMBAR FOTO 2.5 Beberapa jenis sel manusia
dan tumbuhan yang mengalami pengkhususan untuk
menjalankan fungsi yang berbeza
SEL AKAR RAMBUT
Mempunyai unjuran yang panjang
yang menambahkan luas permukaan
untuk penyerapan air dan garam
mineral
2.3.1 31
Dunia Biologi Kita Organisasi sel dalam manusia
Kepelbagaian dan Anda telah mempelajari bahawa organisma multisel (seperti manusia)
kekompleksan terdiri daripada pelbagai jenis sel yang mempunyai fungsi-fungsi
sel memberi tertentu. Bagaimanakah sel-sel ini disusun untuk membentuk satu
manfaat kepada organisma yang kompleks?
organisma multisel
kerana menjamin Dalam organisma multisel, sel-sel yang sama jenis yang menjalankan
kemandirian. fungsi yang sama diorganisasikan menjadi tisu. Tisu ialah sekumpulan
sel yang mempunyai struktur dan fungsi yang sama, yang disusun
Inovasi Malaysia bersama untuk melaksanakan suatu fungsi yang khusus. Dalam badan
Kolagen berperanan haiwan, tisu boleh diklasifikasikan kepada empat jenis yang berlainan
memberikan iaitu: tisu epitelium, tisu otot, tisu penghubung dan tisu saraf.
kekuatan dan Tisu epitelium
kekenyalan pada
kulit dan dalam Tisu epitelium melapisi permukaan luar (kulit, ruang hidung dan
industri komestik. ruang mulut) dan permukaan berongga di dalam badan (rongga salur
Oleh kerana isu pencernaan dan peparu) (Rajah 2.4). Struktur tisu epitelium diadaptasi
halal menjadi satu
persoalan dalam berdasarkan fungsinya. Misalnya, tisu
penghasilan kolagen epitelium pada kulit melindungi
yang ada di pasaran, daripada jangkitan, kecederaan,
kumpulan penyelidik bahan kimia dan pendehidratan.
dari Fakulti Sains Tisu epitelium yang melapisi
dan Teknologi
Makanan, Universiti trakea mempunyai unjuran
Putra Malaysia seperti rambut yang dikenali
(UPM) telah berjaya sebagai silia.
menghasilkan
kolagen daripada kulit
ikan tilapia. RAJAH 2.4 Jenis- jenis tisu epitelium
dalam vertebrata
Tisu epitelium
melapisi
permukaan peparu,
rongga badan dan
salur darah
Tisu epitelium
melapisi tubul,
kelenjar dan duktus
ginjal
32 2.3.1 2.3.2
BAB 2 Biologi Sel dan Organisasi Sel
Tisu otot
Terdapat tiga jenis otot: otot licin (terdapat di salur pencernaan, salur
darah, salur kencing dan salur pembiakan), otot rangka (terdapat di
kaki dan tangan) dan otot kardium (terdapat di dinding jantung).
Otot kardium membina dinding
jantung yang mengecut untuk
mengepam darah ke seluruh
SEL OTOT badan. Pengecutan otot kardium
KARDIUM adalah secara luar kawal.
Otot rangka terlibat dalam
pergerakan terkawal. Otot rangka
mengecut dan mengendur untuk
menghasilkan pergerakan pada
SEL OTOT tulang dan anggota badan.
RANGKA
Pengecutan dan pengenduran
otot licin membolehkan aktiviti
luar kawal seperti tindakan
SEL OTOT LICIN peristalsis di sepanjang salur
pencernaan.
RAJAH 2.5 Tisu otot dalam manusia
Tisu saraf
Tisu saraf terdiri daripada neuron atau
Tisu epitelium melapisi sel saraf (Gambar foto 2.6). Setiap neuron
permukaan mulut dan terdiri daripada badan sel dan gentian saraf
esofagus yang disebut dendrit dan akson. Tisu saraf
boleh mengesan rangsangan dan seterusnya
mengutus maklumat dalam bentuk isyarat
elektrik (impuls saraf) ke otot atau kelenjar.
Tisu saraf menyelaras dan mengawal
aktiviti badan.
Tisu epitelium
melapisi permukaan
trakea dan bronkus
Tisu epitelium
melapisi usus kecil
GAMBAR FOTO 2.6 Tisu saraf
2.3.1 2.3.2 33
Tisu penghubung
Tisu penghubung (Rajah 2.6) terdiri daripada pelbagai jenis tisu dan
gentian. Tisu jenis ini tersebar luas di seluruh badan dan mempunyai
banyak fungsi. Salah satunya untuk memautkan organ-organ.
TMK 2.4
plasma
Aktiviti: Membincangkan
kepentingan pengkhususan
sel dalam organisma multisel TISU DARAH
haiwan dan tumbuhan sel darah
putih Dihasilkan dalam
TISU PENGHUBUNG sumsum tulang yang
LONGGAR terletak di hujung tulang
Terdapat pada ruang panjang. Darah berfungsi
antara organ dan dalam pengawalaturan,
berfungsi memautkan pengangkutan dan perlindungan.
tisu epitelium kepada sel darah
tisu di bawahnya dan merah
menetapkan organ-organ
pada kedudukannya. TULANG
Terdiri daripada sel-sel yang
TISU PENGHUBUNG terbenam dalam satu matriks
BERGENTIAN kolagen dan dikeraskan oleh
pengenapan mineral seperti
Mengandungi banyak gentian kalsium. Tulang membentuk
kolagen yang dibungkus rangka badan dan melindungi
rapat. Tisu penghubung organ badan.
jenis ini membentuk tendon
dan ligamen. Tendon
menyambungkan tulang
dan otot manakala ligamen TISU ADIPOS
menyambungkan tulang Tisu penghubung
kepada tulang.
yang menyimpan
lemak dalam dermis
kulit dan pada RAWAN
nukleus
permukaan semua
organ utama. Tisu penghubung
yang kuat dan
fleksibel. Rawan
yang menutup
gentian kolagen hujung tulang
melindungi tulang
daripada haus.
34 RAJAH 2.6 Tisu penghubung 2.3.1 2.3.2
BAB 2 Biologi Sel dan Organisasi Sel
Organisasi tisu dalam tumbuhan
Organisasi tisu dalam tumbuhan diringkaskan dalam Rajah 2.7.
TISU TUMBUHAN
Tisu meristem Tisu kekal jidal akar
Tisu Tisu Tisu
meristem meristem epidermis Tisu asas Tisu vaskular
apeks sisi
Tisu parenkima Tisu xilem
Tisu kolenkima Tisu floem
Tisu sklerenkima
RAJAH 2.7 Organisasi tisu dalam tumbuhan
GAMBAR FOTO 2.7 Tisu
TISU PARENKIMA meristem pada hujung akar
Terdiri daripada sel berdinding nipis
dengan vakuol yang besar. Berfungsi untuk
menyimpan kanji, gula dan air. Tisu ini juga
boleh menjalankan proses fotosintesis.
TISU KOLENKIMA
Tisu kolenkima mempunyai penebalan selulosa
dan pektin pada dinding sel. Berfungsi memberi
sokongan kepada tumbuhan muda, tidak berkayu
dan tumbuhan herba.
TISU SKLERENKIMA
Tisu sklerenkima mempunyai dinding sel yang
ditebalkan oleh lignin. Berfungsi menyokong
serta memberi perlindungan kepada tumbuhan. GAMBAR FOTO 2.8
Jenis tisu asas berlainan
35
2.3.1 2.3.2
salur xilem TISU VASKULAR sel rakan
Tisu vaskular terdiri daripada tisu xilem dan tisu floem
TISU XILEM TISU FLOEM
Salur xilem memanjang dan Floem terdiri daripada tiub
bersambungan antara satu tapis yang tersusun hujung
lain dari akar ke daun. Xilem ke hujung untuk membentuk
berfungsi mengangkut air dan struktur tiub yang memanjang
garam mineral dari akar ke bahagian dan bersambungan. Floem berfungsi tiub tapis
lain tumbuhan. Dinding tisu xilem yang mengangkut bahan organik seperti
berlignin memberi sokongan dan kekuatan karbohidrat yang baru sahaja dibina di daun
mekanikal kepada tumbuhan. ke semua bahagian tumbuhan.
Kepadatan komponen sel tertentu dan fungsi sel khusus
Oleh kerana fungsi yang dijalankan oleh sel-sel adalah berbeza, sesetengah sel mempunyai
kepadatan komponen sel tertentu yang tinggi. Kepadatan sesuatu komponen sel dalam sesuatu
sel adalah berkaitan dengan fungsi spesifik sel tersebut. Jadual 2.2 meringkaskan contoh sel yang
mempunyai kepadatan komponen sel tertentu.
JADUAL 2.2 Hubungan kepadatan komponen sel dengan fungsi khusus sel
Komponen sel yang banyak terdapat
Jenis sel Fungsi
di dalam sel
Sel sperma Memerlukan tenaga untuk
berenang melalui serviks ke arah
uterus dan tiub Falopio untuk
Mitokondrion mensenyawakan ovum
Sel otot, misalnya sel • Menjana tenaga dalam bentuk ATP Mengecut dan mengendur bagi
otot penerbangan melalui proses respirasi sel dalam membolehkan pergerakan dan
serangga dan burung mitokondrion. penerbangan
• Molekul ATP merupakan sumber tenaga
Sel meristem yang serta-merta bagi sel. Memerlukan banyak tenaga
tumbuhan bagi menjalankan proses
pembahagian sel secara aktif
untuk menghasilkan sel baharu
Sel mesofil palisad Kloroplas Menyerap cahaya matahari untuk
Mengandungi pigmen klorofil untuk menjalankan proses fotosintesis
Sel mesofil berspan menyerap cahaya matahari
Sel pankreas Mensintesis dan merembes enzim
Jalinan endoplasma kasar pencernaan
Mengangkut protein yang disintesiskan oleh
Sel goblet pada ribosom Menghasilkan mukus
epitelium usus dan
salur pernafasan Jasad Golgi
Menghasilkan glikoprotein yang membentuk
Sel hati mukus apabila terlarut dalam air • Metabolisme karbohidrat
• Detoksifikasi dadah dan racun
36 2.3.3
BAB 2 Biologi Sel dan Organisasi Sel
Semua komponen sel menjalankan fungsi masing-masing untuk
memastikan sel berfungsi pada tahap optimum. Kerjasama semua
komponen sel umpama satu kilang yang mempunyai bahagian
berlainan yang masing-masing dikhaskan untuk menjalankan
sesuatu fungsi spesifik. Apakah yang akan berlaku kepada sel
sekiranya terdapat kekurangan, ketiadaan atau kegagalan fungsi TMK 2.4
sesuatu komponen sel seperti lisosom, mitokondrion, kloroplas Aktiviti: Mengumpul
atau ribosom? maklumat berkaitan kesan
kekurangan,
ketiadaan atau kegagalan
fungsi suatu komponen sel
Praktis Formatif 2.3 terhadap organisma multisel
1 Nyatakan organel-organel yang didapati 3 Sel lemak mempunyai tiga ciri penyesuaian
dalam kepadatan yang tinggi dalam sel untuk membolehkan sel menyimpan
yang merembes hasil protein. K4 lemak. Terangkan tiga ciri tersebut.
2 Jelaskan secara ringkas struktur dan fungsi
tisu saraf.
2.4
Aras Organisasi
Organisasi sel dalam organisma multisel
Sekumpulan tisu berlainan
bergabung bersama untuk tisu epitelium
membentuk organ. Organ
menjalankan fungsi khusus
hasil gabungan bersepadu
tisu-tisu yang membentuk
organ berkenaan. Misalnya,
organ jantung terdiri
daripada tisu otot kardium,
tisu penghubung, tisu saraf tisu otot kardium
dan tisu epitelium. Tisu
otot kardium berfungsi
mengepam darah ke seluruh
badan. Tisu epitelium
melapisi ruang dalam
jantung supaya jantung tidak
bocor. Tisu penghubung
menjadikan dinding jantung
dan injap kuat dan kenyal. tisu saraf tisu darah
Tisu saraf pula mengawal
atur ritma denyutan jantung. RAJAH 2.8 Tisu-tisu yang membentuk organ jantung
2.3.4 2.4.1 37
Setiap organisma multisel terdiri daripada SISTEM ENDOKRIN
banyak organ. Organ yang berlainan bekerja
secara bersepadu untuk melakukan sesuatu Organ utama
fungsi khusus membentuk satu sistem organ. • Kelenjar endokrin yang
merembeskan hormon
Terdapat 11 sistem organ utama di dalam badan
manusia (Rajah 2.9) iaitu sistem respirasi, sistem Fungsi utama
pencernaan, sistem peredaran darah, sistem • Mengkoordinasi aktiviti
limfa, sistem saraf, sistem integumen, sistem badan bersama-sama
endokrin, sistem rangka, sistem otot, sistem dengan sistem saraf
urinari dan sistem pembiakan. Urutan organisasi
sel dalam organisma multisel ditunjukkan
dalam Rajah 2.10.
SISTEM RESPIRASI
Organ utama
• Trakea, hidung, peparu, diafragma
Fungsi utama
• Pertukaran gas oksigen dan gas karbon dioksida
antara badan dengan persekitaran luar
SISTEM OTOT
Organ utama
• Otot rangka, otot licin dan otot kardium
Fungsi utama
• Mengecut dan mengendur untuk menghasilkan
pergerakan bahagian badan yang berlainan
SISTEM PEMBIAKAN LELAKI
Organ utama SISTEM LIMFA
• Testis, kelenjar prostat dan zakar
Fungsi utama Organ utama
• Menghasilkan sperma • Limpa, nodus limfa dan salur
limfa
SISTEM PEMBIAKAN PEREMPUAN Fungsi utama
Organ utama • Mengekalkan keseimbangan
• Ovari, uterus, tiub Falopio, faraj dan bendalir badan dan
serviks mencegah jangkitan penyakit
Fungsi utama
• Menghasilkan ovum dan hormon seks RAJAH 2.9 Sistem organ utama di dalam
perempuan badan manusia
38 2.4.1 2.4.2 2.4.3
BAB 2 Biologi Sel dan Organisasi Sel
SISTEM SARAF
Organ utama Sel
• Otak, saraf tunjang dan saraf periferi
Fungsi utama Tisu
• Mengesan dan menghantar maklumat dalam badan serta
mengkoordinasi aktiviti badan
Organ
SISTEM PEREDARAN DARAH
Sistem
Organ utama
• Jantung, arteri, vena dan kapilari darah Organisma multisel
Fungsi utama
• Mengangkut makanan tercerna, gas respirasi dan hasil perkumuhan RAJAH 2.10 Organisasi sel
dalam organisma multisel
SISTEM PENCERNAAN
Organ utama
• Mulut, esofagus, perut, hati, pankreas, usus kecil, usus besar, rektum dan dubur
Fungsi utama
• Mencernakan bahan makanan kepada bentuk ringkas yang mudah diserap
SISTEM URINARI
Organ utama
• Ginjal, ureter, uretra, pundi kencing
Fungsi utama
• Menyingkirkan hasil perkumuhan seperti urea dan asid urik daripada badan
SISTEM RANGKA
Organ utama
• Tulang, rawan, ligamen dan tendon
Fungsi utama
• Menyokong badan dan melindungi organ dalaman serta menjadi asas pautan otot
SISTEM INTEGUMEN
Organ utama
• Kulit
Fungsi utama
• Melindungi badan daripada kecederaan fizikal, jangkitan dan penyahhidratan
2.4.1 2.4.2 2.4.3 39
daun • Sistem pucuk terdiri daripada batang,
daun, pucuk, bunga dan buah.
buah
• Batang dan ranting merupakan sistem
sistem sokongan yang menyokong daun pada
bunga pucuk
kedudukan menegak bagi membolehkan
penyerapan cahaya matahari yang
maksimum semasa fotosintesis.
• Bunga terlibat dalam proses pendebungaan.
batang
akar Sistem akar terdiri daripada semua akar
dalam tumbuhan yang berfungsi menyerap
sistem air dan garam mineral serta memberi
akar sokongan kepada tumbuhan.
RAJAH 2.11 Dua sistem utama dalam tumbuhan
Praktis Formatif 2.4
1 Organ kulit merupakan organ terbesar 2 Batang, ranting dan bunga merupakan
badan. Mengapakah kulit dikelaskan organ tumbuhan. Huraikan bagaimana
sebagai organ? batang, ranting dan bunga berfungsi dalam
sistem pucuk.
Rumusan
BIOLOGI SEL DAN ORGANISASI SEL
Struktur dan Proses Hidup Proses Hidup Aras
Fungsi Sel Organisma Unisel Organisma Multisel Organisasi
Komponen sel Amoeba sp. dan Kaitan Sel Tisu
• Nukleus • Mitokondria Paramecium sp. struktur dan Organ
• Ribosom • Sentriol • Pergerakan fungsi sel Sistem
• Jalinan endoplasma kasar • Gerak balas Organisma
• Jalinan endoplasma licin terhadap Kaitan
• Jasad Golgi • Kloroplas rangsangan kepadatan
• Membran sel • Dinding sel • Pemakanan struktur sel
• Vakuol • Sitoplasma • Respirasi dan fungsi sel
• Lisosom • Pertumbuhan
• Perkumuhan Kesan ketiadaan struktur
• Pembiakan sel terhadap sel
40 2.4.2 2.4.3
Refleksi Kendiri
Adakah anda telah menguasai konsep penting berikut?
• Struktur dan fungsi komponen sel haiwan dan sel tumbuhan
• Perbezaan antara sel haiwan dan sel tumbuhan
• Proses hidup organisma unisel
• Proses hidup organisma multisel
• Hubung kait antara kepadatan komponen sel dalam sesuatu sel dengan fungsi spesifik sel
• Kesan sekiranya terdapat ketiadaan atau kegagalan fungsi komponen sel dalam
organisma multisel
• Urutan aras organisasi dalam organisma multisel
• Sistem organ dengan fungsi utamanya dalam organisma multisel
Praktis Sumatif 2
Bahagian A
2 Rajah 2 menunjukkan satu sel haiwan
1 Rajah 1 menunjukkan sel haiwan. yang dilihat menerusi mikroskop
elektron.
P
Q
P
R
RAJAH 1
Q
Apakah P, Q dan R?
P Q R
A Nukleus Jasad Golgi Vesikel
RAJAH 2
Jalinan
B Kromosom endoplasma Mitokondrion Antara berikut, yang manakah benar
kasar tentang fungsi komponen sel P dan
Jalinan komponen sel Q?
C Nukleolus endoplasma Mitokondria
licin
Jalinan
D Mitokondrion Kromosom endoplasma
kasar
41
Fungsi komponen Fungsi komponen A Respirasi
sel P sel Q B Fotosintesis
Tapak sintesis C Sintesis protein
A Tapak sintesis lipid D Sintesis lipid
protein
Tapak sintesis Tapak modifikasi
B Bahagian B
lipid protein
Tapak 1 Rajah 3 menunjukkan keratan rentas
C pembungkusan Tapak sintesis
protein protein melalui sehelai daun.
Tapak modifikasi R
D Tapak sintesis lipid
protein
3 Sel-sel di organ manakah yang
mempunyai kepadatan jalinan
endoplasma kasar yang paling tinggi? P
A Kulit
B Perut urat
C Peparu daun
D Jantung
4 Ramalkan apa yang berlaku kepada
Amoeba sp. jika diletakkan dalam larutan
K4 garam pekat. Q
A Amoeba sp. mengecut dahulu RAJAH 3
kemudian kembali ke bentuk asal.
B Amoeba sp. akan mengembang dan (a) Namakan sel yang berlabel P dan R.
akhirnya pecah. [2 markah]
C Amoeba sp. akan mengekalkan (b) Nyatakan fungsi sel P dan R.
bentuknya. [2 markah]
D Amoeba sp. akan mengecut. (c) Terangkan peranan sel Q dalam
meningkatkan kadar fotosintesis.
5 Gambar foto 1 menunjukkan sejenis
komponen sel. [2 markah]
(d) Urat daun mengandungi dua jenis
tisu.
(i) Namakan dua tisu tersebut.
[2 markah]
(ii) Terangkan ciri penyesuaian pada
tisu-tisu dalam urat daun untuk
membantu dalam pengangkutan
bahan di dalam tumbuhan.
[4 markah]
GAMBAR FOTO 1
Proses yang manakah tidak akan berlaku
sekiranya sel tidak mempunyai komponen
sel ini?
42
Bahagian C
1 Rajah 4 menunjukkan satu organisma unisel yang tinggal di dalam kolam air tawar.
X
RAJAH 4
(a) Terangkan fungsi X dalam pengosmokawalaturan.
[4 markah]
(b) Ramalkan apa yang akan berlaku sekiranya sel tersebut tidak mempunyai jasad Golgi.
Terangkan jawapan anda.
K4
[6 markah]
(c) Bagi setiap sel berikut, terangkan hubungan antara struktur dengan fungsinya.
(i) (ii)
sel P sel Q
[10 markah]
CABARAN Abad ke-21
Kerosakan tisu cakera rawan
di antara vertebra tulang
belakang sukar untuk dibaiki
sendiri oleh sel. Apakah
teknologi terkini yang boleh
digunakan untuk membentuk
tisu rawan yang baharu?
43
3
BAB Pergerakan
Bahan Merentasi
Membran Plasma
Tahukah ANDA...
Penyakit Alzheimer • Apakah model mozek
bendalir?
Penyakit Alzheimer ialah sejenis penyakit yang • Apakah ciri bahan yang dapat
melibatkan sistem saraf. Kajian menunjukkan salah merentasi membran plasma?
satu faktor yang menyebabkan penyakit ini adalah • Apakah contoh proses
kegagalan membran plasma berfungsi dengan
pengangkutan pasif dan aktif
sempurna. Dalam bab ini, anda akan mempelajari dalam sel?
bagaimana pergerakan bahan merentasi membran
plasma berlaku. • Bagaimana anda boleh
mengaplikasikan konsep
pergerakan bahan dalam
kehidupan seharian?
44
3.1 Struktur Membran Plasma kepekatan terhadap sel haiwan
3.1.1 Mewajarkan keperluan pergerakan dan sel tumbuhan.
bahan merentasi membran plasma. 3.3.5 Berkomunikasi tentang kesan
3.1.2 Memerihalkan komponen membran larutan hipotonik, hipertonik dan
plasma dan fungsinya berdasarkan isotonik terhadap sel berdasarkan
model mozek bendalir. pergerakan molekul air:
3.1.3 Melukis dan melabelkan komponen • sel haiwan.
membran plasma berdasarkan • sel tumbuhan.
model mozek bendalir.
3.1.4 Menghuraikan ketelapan membran 3.4 Pergerakan Bahan Merentasi
plasma. Membran Plasma dalam Kehidupan
Harian
3.2 Konsep Pergerakan Bahan Merentasi 3.4.1 Mengeksperimen untuk
Membran Plasma menentukan kepekatan sap sel
3.2.1 Menyatakan ciri bahan yang dapat tisu tumbuhan.
merentasi membran plasma 3.4.2 Menghubung kait kepekatan sap
dari aspek: sel suatu tisu tumbuhan dengan
• saiz molekul. fenomena kelayuan tumbuhan.
• kekutuban molekul. 3.4.3 Menghuraikan dengan contoh
• cas ion. aplikasi konsep pergerakan bahan
3.2.2 Menjalankan eksperimen untuk merentasi membran plasma
mengkaji pergerakan bahan dalam kehidupan harian.
merentasi membran telap memilih 3.4.4 Berkomunikasi tentang proses
dengan menggunakan: osmosis berbalik dalam
• tiub Visking. penulenan air.
• osmometer ringkas.
3.2.3 Menghuraikan dengan contoh
pergerakan bahan merentasi
membran plasma:
• pengangkutan pasif.
• pengangkutan aktif.
3.2.4 Membanding dan membezakan
antara pengangkutan pasif
dengan pengangkutan aktif.
3.3 Pergerakan Bahan Merentasi Membran
Plasma dalam Organisma Hidup
3.3.1 Menjelaskan dengan contoh
proses pengangkutan pasif
dalam organisma.
3.3.2 Menjelaskan dengan contoh
proses pengangkutan aktif
dalam organisma.
3.3.3 Mendefinisikan larutan:
• hipotonik.
• hipertonik.
• isotonik.
3.3.4 Mengeksperimen untuk mengkaji
kesan larutan yang berlainan
45
3.1
Struktur Membran Plasma
Keperluan pergerakan bahan merentasi
membran plasma
Sel hidup memerlukan bahan dari persekitaran luar untuk menjalankan
proses hidup. Pada masa yang sama, proses metabolik dalam sel
menghasilkan bahan buangan yang perlu disingkirkan daripada sel.
Apakah bahan-bahan keperluan sel dan bahan-bahan buangan daripada
sel? Bagaimanakah bahan-bahan ini bergerak masuk dan keluar sel?
TMK 3.1
Bagi meneruskan proses hidup, sel mesti membenarkan sesetengah
Aktiviti:
Membincangkan keperluan bahan masuk dan keluar dari sel. Pergerakan bahan masuk dan keluar
pergerakan bahan merentasi sel dikawal atur oleh membran plasma. Sebelum anda mempelajari
membran plasma bagaimana bahan merentas membran plasma, marilah kita melihat
struktur membran plasma terlebih dahulu.
Zon Aktiviti
Lukiskan model Struktur membran plasma
membran plasma Dalam Bab 2, anda telah mempelajari bahawa setiap sel diselaputi oleh
dengan komponen satu membran plasma yang nipis, yang memisahkan sel hidup daripada
yang berkaitan.
persekitarannya.
Mengikut model mozek bendalir, membran plasma terdiri daripada
fosfolipid dan protein yang tersebar dan terselit ke dalam dwilapisan
fosfolipid. Rajah 3.1 menunjukkan model mozek bendalir
membran plasma.
kepala berkutub yang bersifat hidrofilik
ekor tak berkutub yang bersifat hidrofobik
Luar sel glikoprotein
protein
pembawa kolesterol glikolipid
protein
liang liang
fosfolipid
dwilapisan
fosfolipid
Sitoplasma
RAJAH 3.1 Model mozek bendalir membran plasma
46 3.1.1 3.1.2 3.1.3
BAB 3 Pergerakan Bahan Merentasi Membran Plasma
Setiap molekul fosfolipid terdiri daripada: Lensa Biologi
• bahagian kepala berkutub yang bersifat hidrofilik Terdapat banyak
(tertarik kepada air) model membran
• bahagian ekor tak berkutub yang bersifat hidrofobik plasma yang
(tidak tertarik kepada air) dikemukakan
oleh para saintis.
Bahagian kepala molekul fosfolipid di lapisan luar menghala ke arah Namun model
bendalir di persekitaran luar sementara bahagian kepala fosfolipid mozek bendalir
lapisan dalam menghala ke arah sitoplasma. Bahagian ekor molekul yang dikemukan
fosfolipid kedua-dua lapisan menghadap satu sama lain. oleh, S. J. Singer
dan G. L. Nicholson
Terdapat pelbagai jenis molekul protein yang terbenam sama ada pada tahun 1972
separa atau sepenuhnya di dalam membran. Molekul-molekul protein merupakan model
ini tersebar secara meluas di antara dwilapisan fosfolipid. Molekul yang diterima oleh
protein yang membentuk liang atau terusan disebut protein liang ahli sains pada
hari ini.
manakala molekul protein yang berfungsi sebagai pembawa disebut
protein pembawa.
molekul
protein liang protein pembawa
RAJAH 3.2 Model protein pembawa dan protein liang
Sesetengah protein dan lipid mengandungi rantai karbohidrat
terlekat padanya dan disebut glikoprotein dan glikolipid (Rajah 3.1).
Glikoprotein dan glikolipid bertindak sebagai molekul reseptor untuk
hormon seperti insulin, menstabilkan membran dengan membentuk
ikatan hidrogen bersama air dan bertindak sebagai antigen bagi
membolehkan pengenalpastian sel.
Terdapat molekul kolesterol di antara molekul fosfolipid (Rajah 3.1).
Kolesterol menjadikan dwilapisan kuat, lebih fleksibel dan kurang
telap kepada bahan larut air seperti ion. Menurut model mozek
bendalir, dwilapisan fosfolipid, protein, dan kolesterol tidak statik
tetapi membentuk satu struktur yang dinamik dan fleksibel. Molekul
protein terapung dalam dwilapisan fosfolipid membentuk satu
RAJAH 3.1 Model mozek bendalir membran plasma
corak mozek yang sentiasa berubah-ubah. Sifat ini menyebabkan
membran plasma mempunyai sifat ‘bendalir’. Kebendaliran membran
menjadikan sel lebih fleksibel.
3.1.2 3.1.3 47
Kerjaya Milenia
Sifat ketelapan membran plasma
Ahli biokimia yang
pakar dalam bidang
biologi molekul dan Sesuatu membran dikatakan telap kepada sesuatu bahan sekiranya
sel boleh bekerja membran tersebut membenarkan bahan itu bergerak merentasinya
dalam industri secara bebas. Sebaliknya, membran dikatakan tidak telap sekiranya
farmaseutikal, sesuatu bahan tidak berupaya merentasinya. Membran plasma adalah
bioteknologi dan membran yang bersifat separa telap. Apakah yang dimaksudkan
forensik. dengan membran separa telap? Membran separa telap hanya
membenarkan pergerakan bebas sesetengah molekul merentasinya dan
menghalang atau mengehadkan pergerakan molekul yang lain.
Membran plasma mempunyai sifat separa telap disebabkan struktur
binaannya iaitu lapisan fosfolipid dan protein menentukan ciri
ketelapan membran terhadap bahan-bahan tertentu. Kita akan
mempelajari ciri-ciri bahan yang dapat merentasi membran plasma
dalam unit selanjutnya.
Praktis Formatif 3.1
1 Apakah dua komponen utama membran plasma?
Bagaimanakah kedua-dua komponen ini tersusun dalam
TMK 3.2 membran plasma?
Video: Model 2 Ramalkan apa yang akan berlaku kepada membran plasma
mozek bendalir sekiranya tiada kolesterol.
membran plasma K4
48 3.1.4
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search