การจุดธูป เทียน บูชาพระ ความเป็นมาและแนวทางการปฏิบัติ

การจุดธูปเทียนบูชาพระ เป็นธรรมเนียมปฏิบัติของพุทธศาสนิกชนในการเริ่มต้นประกอบพิธีกรรม
ตา่ งๆ ทางพระพทุ ธศาสนา ท้ังในงานมงคลและงานอวมงคล เม่ือประธานในพธิ ีจุดธปู เทยี นบูชาพระรตั นตรัยเป็น
การแสดงให้เห็นว่าพธิ กี รรมเริม่ ต้นขึน้ แล้ว และเปน็ สญั ญาณใหผ้ รู้ ่วมพิธีสำรวมกายวาจาด้วยการประนมมือ แม้ผู้
ร่วมพิธีนั้นจะไม่ใช่ผู้จุดธูปเทียนด้วยตนเองก็เป็นที่ทราบกันดีว่าควรทำจิตใจให้เป็นกุศลพร้อมที่จะประกอบ
พธิ กี รรมตา่ ง ๆ ตอ่ ไป

ความเปน็ มาและวัตถุประสงคข์ องการจุดธูปเทียนบชู าพระ
การบูชาคือการแสดงความเคารพ การกราบไหว้ การบูชาผู้ที่ควรบูชาในพระพุทธศาสนาถือว่าเป็นสิ่งดีงามท่ี

พุทธศาสนิกชนควรประพฤติปฏิบัติ เนอ่ื งจากเป็นมงคลประการหนึ่งในมงคล ๓๘ ประการ ดังพุทธพจนท์ ี่ตรสั ไว้ว่า “ปูชา จ ปูชนี
ยานํ เอตมฺมงฺคลมุตฺตมํ” แปลว่า “การบูชาผู้ท่ีควรบูชา นี่เป็นมงคลอย่างสูงสุด” การบูชาบิดามารดา ครูบาอาจารย์ ญาติผู้ใหญ่
ตลอดถึงผู้มีพระคุณอื่น ๆ จะส่งผลให้ผู้บูชาพบกับความสุขความเจริญและความก้าวหน้าในชีวิต พระพุทธศาสนาแบ่งคำว่า
“บูชา” ออกเปน็ ๒ ประเภท ได้แก่ อามสิ บูชาและปฏบิ ตั ิบชู า

(๑) อามิสบูชาคือ การบูชาด้วยวัตถุสิ่งของ เช่น ถวายภัตตาหาร ยารักษาโรค ธูป เทียน ข้าวตอก ดอกไม้ เครื่อง
หอม ผ้านุ่งผ้าห่ม ตลอดจนการสร้างอาราม โบสถ์ วิหาร และที่อยู่อาศัย อามิสบูชาน้ีเป็นสิ่งที่ทุกคนสามารถทำได้ง่ายหากมีวัตถุ
สิ่งของตา่ ง ๆ พรอ้ มทจี่ ะนำมากระทำการบูชา

(๒) ปฏิบัติบูชาคือ การบูชาด้วยการปฏิบัติ พระพุทธองค์ทรงประสงค์จะให้พุทธบริษัทประพฤติปฏิบัติตาม
หลักธรรมคำสอนของพระองค์ตามความเหมาะสมของแต่ละบุคคลเพื่อให้เกิดผลดีแก่ผู้ปฏิบัติเอง การปฏิบัติบูชาถือว่าเป็นการ
บูชาอย่างแท้จริง แต่เหตุที่พระพุทธองค์ทรงอนุญาตให้บูชาด้วยอามิส เพราะทรงอนุเคราะห์พุทธบริษัทให้ได้มีโอกาสบำเพ็ญบุญ
กศุ ลโดยอาศัยอามิสบูชาเป็นพื้นฐาน เพอ่ื หลอ่ หลอมจิตใจของพุทธศาสนิกชนให้น้อมไปในทางกุศลจิตจนเกดิ ความศรัทธาเล่ือมใส
อันเป็นเหตุให้น้อมนำไปสู่การบูชาด้วยการปฏิบัติตามหลักธรรมคำสอนต่อไปได้ อย่างไรก็ตาม อานิสงส์ของอามิสบูชานั้น
จะมีแก่ตัวผู้บูชาเท่านั้น ในขณะที่การปฏิบัติบูชาของพุทธบริษัท ๔ จะมีอานิสงส์ไปถึงการดำรงอยู่และความยั่งยืนแห่ง
พระพุทธศาสนาดว้ ย

ธปู ใชบ้ ชู าพระพุทธเจ้า นยิ มใช้ธปู ๓ ดอก เพราะพระพุทธคุณโดยย่อนน้ั มี ๓ กลา่ วคอื พระปัญญาคณุ พระบริสุทธิคุณ
และพระมหากรุณาธคิ ณุ ตา่ งจากบชู าศพ นยิ มจดุ ธปู ดอกเดียว คอื เกิดหนเดียวตายหนเดียว

เทียน ใช้บูชาพระธรรม นิยมจุด ๒ เล่ม เพราะ ปาพจน์ คือคำสอนที่เป็นประธานของพระพุทธเจ้านั้นแยกออกเป็น ๒
ได้แก่ ธรรม และ วินยั

ดอกไม้ ใช้บูชาพระสงฆ์ที่เป็นสาวกของพระผู้มีพระภาคเจ้า นำคำสอนของพระพุทธองค์เผยแผ่ไปยัง
ทวั่ ทุกทศิ เพื่อโปรดหม่มู วลมนุษย์

เมื่ออามิสบูชายังมีความสำคัญในฐานะเป็นกุศโลบายเพื่อนำไปสู่การปฏิบัติบูชาดังกล่าวข้างต้น เราจึงเห็น
พุทธศาสนกิ ชนในสังคมไทยจุดธูปเทยี นบชู าพระรัตนตรัยด้วยแนวคิดท่เี ก่ยี วกับธูปเทียนว่า

(๑) ธูป คือสิ่งที่เผาให้เป็นควัน ใช้ธูป ๓ ดอก ปักเรียงกันเป็น
หน้ากระดานในลักษณะตั้งตรงไว้ในกระถางธูป เนื่องจากเป็นความเช่ือ
ของบรรพบุรุษมาแต่โบราณว่า ควันเปน็ ส่ิงท่เี บาลอยตัวสอู่ ากาศเบ้ืองบน
แล้วจางหายไป ควันที่จางหายไปนี้อาจเป็นสื่อนำไปสู่สิ่งที่ตนเคารพนับ
ถือบูชาได้ไมว่ ่าจะอยู่ ณ ที่ใด หรืออีกนัยหนึง่ ธูป ๓ ดอกนั้นจุดเพือ่ บชู า
คุณของพระพุทธเจ้า ๓ ประการ ได้แก่ พระปัญญาคุณ พระวิสุทธิคุณ และ
พระมหากรุณาคณุ

(๒) เทียน คือสิ่งที่ทำให้เกิดแสงสว่าง ใช้เทียน ๒ เล่ม ตั้งไว้ท่ี
โต๊ะหมู่บูชาตัวเดียวกับกระถางธูป โดยตั้งไว้ด้านซ้ายและด้านขวาของ
กระถางธูปอยา่ งละ ๑ เล่ม แสงสวา่ งของเทียนหมายถึง ธรรมะและวินัย
ซงึ่ แสงสวา่ งนีเ้ ปรยี บประดุจปัญญาทกี่ ำจัดความมืดในจติ ใจ (โมหะ)

แนวทางปฏบิ ตั ิของประธานในพิธีทางพระพุทธศาสนา

ในพิธีกรรมต่าง ๆ ทางพระพุทธศาสนา เช่น งานกุศลพิธี และงานบุญพิธี จะจัดโต๊ะหมู่บูชาตั้งไว้ด้านขวามือของพระสงฆ์
แต่ถ้าสถานท่ีไมอ่ ำนวยกอ็ นุโลมใหต้ ัง้ ไวท้ างดา้ นซา้ ยมือของพระสงฆไ์ ด้ โดยควรพิจารณาใหเ้ หมาะสมกบั สถานท่ี และไม่ควรวางไว้ใน
ตำแหน่งทตี่ ้องใช้เป็นทางเดนิ ผ่านไปมา แนวทางปฏบิ ัติของเจ้าภาพหรอื ประธานในพิธที างพระพทุ ธศาสนา

เมื่อถึงเวลาที่เหมาะสม พิธีกรหรือศาสนพิธีกรเชิญเจ้าภาพหรือประธานในพิธีจุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัย เจ้าภาพหรือ
ประธานจะเริ่มจุดเทียนด้านซ้ายมือและด้านขวามือของตนเอง (หรือเริ่มจากขวามือและด้านซ้ายมือของพระพุทธรูป) แล้วจึงจุดธูป
จากซา้ ย กลาง และขวา ตามลำดบั ท้ังนี้ การจุดธูปเทียนใหจ้ ดุ ด้วยมอื ขา้ งเดยี ว โดยท่วั ไปนยิ มใช้มือขวา

เมื่อจุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัยเรียบร้อยแล้ว เจ้าภาพหรือประธานในพิธีกราบเบญจางคประดิษฐ์ ๓ ครั้ง (กรณีมี
แทน่ กราบใหค้ กุ เขา่ ลงแลว้ กราบบนแท่นกราบ ๓ ครัง้ ) จากน้นั จงึ ไปนง่ั ยังเกา้ อข้ี องผเู้ ปน็ ประธาน

ผู้ร่วมพิธีควรประนมมือขณะที่เจ้าภาพหรือประธานกำลังจุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัย เสมือนว่าตนเองเป็นผู้จุดธูปเทียน
บูชาพระรัตนตรัยด้วย เมื่อประธานในพิธีกราบครบ ๓ ครั้ง ผู้ร่วมพิธียกมือที่ประนมขึ้นให้นิ้วมือจรดหว่างคิ้ว ปลายนิ้วชี้แนบ
หนา้ ผากพร้อมทั้งกม้ ศีรษะเลก็ น้อย

แนวทางปฏบิ ตั ขิ องประธานในพธิ ปี ระชุมหรอื สัมมนา

การจดั โตะ๊ หมู่บูชาในพิธีประชุมหรือสัมมนานิยมตั้งธงชาติ โต๊ะหมู่
บูชา และพระบรมฉายาลักษณ์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หวั ซ่งึ เป็นการแสดง
ความเคารพต่อสถาบันชาติ ศาสนา และพระมหากษัตริย์ของไทย แนวทาง
ปฏิบตั ิของประธานในพิธีประชมุ หรอื สัมมนามดี ังนี้

เมื่อถึงเวลาที่เหมาะสม พิธีกรหรือศาสนพิธีกรเชิญประธานในพิธี
จุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัย โดยประธานเริ่มจุดเทียนด้านซ้ายมือและด้าน
ขวามือของตนเอง (หรือเริ่มจากขวามือและด้านซ้ายมือของพระพุทธรูป)
แล้วจึงจุดธูปจากซ้าย กลาง และขวา ตามลำดับ ทั้งนี้ การจุดธูปเทียนให้จุด
ดว้ ยมือข้างเดียว โดยทว่ั ไปนิยมใชม้ ือขวา

เมื่อจุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัยเรียบร้อยแล้ว ประธานในพิธี
กราบเบญจางคประดิษฐ์ ๓ ครั้ง (กรณีมีแท่นกราบให้คุกเข่าลงแล้วกราบบน
แทน่ กราบ ๓ ครงั้ )

เมื่อประธานบูชาพระรัตนตรัยเสร็จแล้ว ให้ยืนขึ้น ถอยหลัง ๑ ก้าว ยืนตรงค้อมศีรษะ คำนับครั้งเดียว เป็นการเคารพ
ต่อธงชาติและพระบรมฉายาลักษณ์ไปพร้อมกัน ให้ประธานปฏิบัติเช่นเดียวกันนี้ ทั้งชายและหญิง ทั้งที่อยู่ในและนอกเครื่องแบบ
แลว้ ไปนัง่ ยังเกา้ อ้ีของผู้เป็นประธาน

เมื่อประธานลุกจากที่นั่ง ผู้ร่วมพิธียืนขึ้น และประนมมือขณะที่ประธานกำลังจุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัย เสมือนว่า
ตนเองเป็นผจู้ ดุ ธูปเทยี นบูชาพระรตั นตรัยด้วย เมอ่ื ประธานในพิธีกราบครบ ๓ คร้งั ผรู้ ่วมพธิ ียกมือทป่ี ระนมขึ้นให้นิว้ มือจรดหว่างค้ิว
ปลายนิ้วชีแ้ นบหน้าผากพร้อมทั้งก้มศีรษะเล็กน้อย และขณะที่ประธานคำนับธงชาติและพระบรมฉายาลักษณ์ ผู้ร่วมพิธคี วรยืนตรง
ไม่ต้องคำนับพร้อมกับประธาน เนื่องจากการยืนตรงเป็นการแสดงความเคารพต่อธงชาติและพระบรมฉายาลักษณ์เช่นเดียวกับ
ประธานแลว้

เมื่อจบพิธีแล้ว ประธานควรกราบพระพุทธรูปที่โต๊ะหมู่บูชาอีกครั้งหนึ่ง ส่วนผู้เข้าร่วมประชุมยืนขึ้นด้วยอาการสำรวม
แล้วจึงไหว้ลาพระรัตนตรัยเป็นอันเสร็จพิธี แต่ในกรณีที่ยังมีกิจกรรมต่อเนื่อง เช่น ประธานสนทนากับผู้เข้าร่วมประชุม ดื่มน้ำชา
หรือประธานอยรู่ ่วมกิจกรรมดว้ ย เมอื่ ประธานจะกลับ ไมจ่ ำเปน็ ต้องกราบพระรตั นตรยั

แนวทางปฏิบตั ิงานศาสนพิธีของเจา้ หนา้ ท่ีหรอื ศาสนพธิ กี ร

ในพธิ ีกรรมทางพระพุทธศาสนาส่วนใหญ่จะมีการเชญิ เทยี นชนวนโดยเจา้ หน้าท่หี รือศาสนพิธีกร ซง่ึ เทียนชนวนเป็นอุปกรณ์
ที่อำนวยความสะดวกแก่ประธานพิธีในการจุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัยหรือจุดในกรณีอื่นๆ โดยศาสนพิธีกรผู้ปฏิบัติหน้าที่เชิญ
เทยี นชนวนควรปฏิบัติดงั น้ี

ศาสนพิธีกรถือเชิงเทียนชนวนด้วยมือขวา ใช้ฝ่ามือรองรับใต้ฐานเชิงเทียนชนวน ใช้นิ้วหัวแม่มือจับด้านบนฐานเชิงเทียน
ชนวน มือซ้ายถือไฟแช็กพรอ้ มจุด ยืนรออยู่ท้ายอาสน์สงฆ์ (กรณีประธานพิธีเปน็ พระสงฆ์ควรเปลี่ยนเชิงเทียนชนวนทองเหลืองเป็น
เชิงเทยี นชนวนไมห้ รือแกว้ )

เมื่อเริ่มพิธีแล้ว ศาสนพิธีกรจุดเทียนชนวนที่บริเวณท้ายอาสน์สงฆ์
แล้วเดินเขา้ ไปพอประมาณ เพอ่ื ให้ผเู้ ปน็ ประธานเหน็

ศาสนพิธีกรแสดงความเคารพประธานพิธี (โค้งคำนับกรณีประธาน
พิธีเป็นฆราวาส หรือยืนตรงกรณีประธานพิธีเป็นพระสงฆ์) เมื่อประธานพิธี
ลุกเดินไปที่หน้าโต๊ะหมู่บูชา ศาสนพิธีกรควรเดินไปถึงที่ประธานจะจุดธูป
เทียน โดยน่ังคุกเข่าสง่ เทยี นชนวนทางดา้ นขวามอื ของประธานพธิ ี (ถ้าสถานท่ี
บังคับก็สามารถส่งทางด้านซ้ายมือของประธานพิธีได้ ศาสนพิธีกรไม่
จำเป็นตอ้ งแทรกตัวเข้าไปเพื่อส่งทางด้านขวามือของประธานพธิ )ี ระหว่างน้ัน
ศาสนพิธีกรวางมือให้เรียบร้อย ไม่ต้องประนมมือ แต่ให้เตรียมพร้อมที่จะรบั
เทยี นชนวนคนื หลังจากประธานพธิ ีจุดเรยี บรอ้ ยแล้ว ในกรณที ป่ี ระธานพิธีเข้า
มายังบริเวณพิธีและเดินตรงเข้าไปยังโต๊ะหมู่บูชาเลย ศาสนพิธีกรควรจุด
เทียนชนวนแล้วเชิญเทียนชนวนตามประธานเยื้องไปทางขวามือประธาน
เมื่อถึงสถานที่จุดให้ศาสนพิธีกรนั่งคุกเข่าแล้วส่งเทียนชนวนให้ประธานพิธี
ทางด้านขวามือของประธาน

หลังจากประธานพิธจี ุดธปู เทยี นเสรจ็ เรียบร้อยและส่งเทยี นชนวนคืน
ศาสนพิธกี รควรรบั เทียนชนวนคืนดว้ ยมือขวา โดยการหงายฝ่ามือขวารองรับ
ใต้ฐานเทยี นชนวน แลว้ ใช้หวั แมม่ ือจบั ด้านบน ถอยออกมาได้ระยะพอสมควร
แสดงความเคารพประธาน แล้วเดนิ ถอยออกไปทางทา้ ยอาสน์สงฆ์ทนั ที เมอื่ ถึงบรเิ วณท้ายอาสนส์ งฆ์จึงดับเทียนชนวน “ไม่ควรใช้วิธี
เปา่ หรอื ใชม้ อื โบกหรอื สะบดั เพอ่ื ดบั เทียน แตใ่ ห้ใชว้ ิธีหาวัสดุ เชน่ ใบไม้หรอื วัสดุอื่น มาจบั หรอื รดู ไสเ้ ทียนให้ดบั ”

ธปู เทียน หรือ เทยี นธูป??

อนึ่ง ลำดับการปฏิบัติในพิธีของการจุดธูป
เทียนบูชาพระนี้ แม้ว่าพิธีกรหรือกำหนดการของ
งานจะแจ้งลำดับการเชิญเจ้าภาพหรือประธานพิธี
ว่า “จุดธูปเทียน” บูชาพระรัตนตรัย ก็ไม่ได้
หมายความวา่ จะเชญิ ให้เจ้าภาพหรอื ประธานพิธีจุด
ธูปก่อนแล้วจึงค่อยจุดเทียน และพิธีกรหรือ
กำหนดการของงานก็ไม่ควรปรับเปลี่ยนคำพูดเป็น
การเชิญเจ้าภาพหรอื ประธานในพิธี “จุดเทยี นธูป”
เนอื่ งจาก คำวา่ “ธูปเทียน” เป็นคำพูดทป่ี ู่ย่าตายาย
บรรพบุรุษของเราพูดกันมาช้านาน เช่น คำว่าดอกไม้ธูปเทียน และเป็นไปตามธรรมชาติของการเปล่งเสียง
คอื “เสยี งอู-เอีย” ของคำวา่ ธปู เทียน จะเปลง่ เสียงได้สะดวกและเปน็ ธรรมชาตมิ ากกว่า “เสียงเอีย-อู”ของคำ
ว่า เทียนธูป ซึ่งประเด็นเรื่องความสะดวกและธรรมชาติของการออกเสียงนี้มีตัวอย่างคำเทียบให้เห็นชัดๆ
อีกตัวอย่างหนึ่ง คือ คำว่า “ลูกเมีย” ไม่มีใครพูดว่า “เมียลูก” ทั้งที่ข้อเท็จจริงคือเมียมาก่อนลูก ดังน้ัน
ประโยคที่ว่า “ประธานในพิธีจุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัย” จึงเป็นการสื่อสารเพื่อบอกลำดับการปฏิบัติใน
พิธีว่าจะมีการทำอะไรบ้างในเวลาใด มิได้เป็นการสื่อสารเพื่อบอกขั้นตอนการปฏิบัติใน การกระทำนั้น ๆ
แต่ประการใด ผปู้ ฏบิ ตั ใิ นข้นั ตอนนัน้ ๆ จะตอ้ งศึกษาทำความเข้าใจเพ่อื จะไดป้ ฏิบตั ิไดอ้ ยา่ งถูกตอ้ ง ด้วยเหตผุ ล
ที่กล่าวมานี้ เจา้ ภาพหรือประธานในพธิ ีจึงยงั คงจดุ เทียนกอ่ นแล้วจึงจดุ ธปู ตามลำดบั

การจุดธูปเทียนบูชาพระนี้มีความเป็นมา
จากความต้องการบูชาคุณพระรัตนตรัยในลักษณะ
อามิสบูชา การจุดธูปเทียนบูชาพระในงานที่เป็นพิธี
การควรปฏิบัติตามธรรมเนียมที่ถูกต้อง เพื่อให้เกิด
ความเคารพศรัทธาในพระรัตนตรัย เพื่อเป็นการ
รักษาขนบธรรมเนียมปฏิบัติที่ถูกต้อง และ
เพื่อก่อให้เกิดความเรียบร้อย ความราบร่ืน
ความสวยงาม และความเลื่อมใสศรัทธาทั้งต่อผู้ร่วม
พิธีและผู้ที่พบเห็น เมื่อสังคมปัจจุบันหันมาให้
ความสำคัญกับเรื่องสุขภาพและเรื่องสิ่งแวดล้อม การจุดธูปเทียนบูชาพระก็ควรปรับเปลี่ยนวิธีการให้เหมาะสม เพื่อเป็นการช่วย
ป้องกันดูแลรักษาสุขภาพและช่วยลดมลพิษในสิ่งแวดล้อม โดยยังคงสามารถรักษาขนบธรรมเนียมปฏิบัติที่ดีงามไว้ได้สืบไป ทั้งนี้
ถ้าจะให้เกิดผลดีครอบคลุมยิ่งขึ้น พุทธศาสนิกชนควรให้ความสำคัญกับการปฏิบัติบูชาควบคู่ไปกับอามิสบูชาด้วย เพื่อให้เกิดผลดี
งามต่อตนเอง สงั คม ประเทศชาติ และพระพทุ ธศาสนาต่อไป

ข้อมูลอ้างอิง
หนงั สือ
กรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม. ศาสนพิธีและมารยาทไทย. พมิ พค์ ร้งั ท่ี ๔. กรงุ เทพมหานคร:

โรงพิมพ์ชมุ นุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย จำกัด, ๒๕๖๓.
กรมศลิ ปากร. เครื่องนมสั การและโต๊ะหมบู่ ูชา. กรุงเทพมหานคร: พิมพ์เปน็ อนสุ รณ์ในงาน

พระราชทานเพลงิ ศพ คณุ หญิงหรั่ง กันตารตั ิ, ๒๕๒๓.
กรมสง่ เสรมิ วฒั นธรรม. มารยาทไทย มารยาทในสงั คม. กรงุ เทพมหานคร: สำนักงานกิจการโรงพิมพ์

องค์การสงเคราะห์ทหารผา่ นศกึ , ๒๕๖๒.
คณะกรรมการแผนกตำรา. มงั คลตั ถทปี นีแปล เลม่ ๑. พมิ พ์ครั้งท่ี ๑๖. กรงุ เทพมหานคร:

มหามกฏุ ราชวิทยาลัย, ๒๕๕๒.
ทองยอ้ ย แสงสินชัย, นาวาเอก. พิธีกรควรรู้. พิมพค์ ร้ังที่ ๑๔. กรงุ เทพมหานคร: บริษทั สหธรรมกิ จำกดั , ๒๕๖๓.
ธรรมปฎิ ก (ป.อ. ปยุตฺโต), พระ. พจนานุกรมพทุ ธศาสตร์ ฉบบั ประมวลธรรม. พิมพ์คร้ังท่ี ๑๑.

กรงุ เทพมหานคร: บริษทั สหธรรมกิ จำกดั , ๒๕๔๕.
ธรรมวโรดม (บุญมา คณุ สมฺปนโฺ น ป.ธ. ๙), พระ. ระเบียบปฏบิ ตั ขิ องชาวพทุ ธ. พมิ พ์ครง้ั ที่ ๒๐๕.

กรงุ เทพมหานคร: โรงพมิ พ์การศาสนา, ๒๕๔๑.
สมชัย เก้ือกลู . ศาสนพิธีจากประสบการณ์. นนทบรุ ี: สำนกั พมิ พ์สบื สานพทุ ธศาสน,์ ๒๕๕๕.
อนมุ านราชธน, พระยา. ประเพณที ำบุญสวดมนต์เลย้ี งพระ. พระนคร: สภาวัฒนธรรมแหง่ ชาต,ิ ๒๕๐๐.
งานวิจัยหรอื วทิ ยานพิ นธ์
ปทมุ ทิพย์ ตน้ ทบั ทิมทอง, ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. และนันทวัน กล่นิ จำปา, ผูช้ ว่ ยศาสตราจารย์.

การผลติ ธูปหอมจากสารธรรมชาตเิ พ่อื ศกึ ษาสารกอ่ มะเร็งในควันธูป. รายงานการวิจยั .
กรงุ เทพมหานคร: มหาวิทยาลยั เทคโนโลยีราชมงคลกรุงเทพ, ๒๕๒๔.
อษุ ณยี ์ บุษเนียร. กลยทุ ธและรูปแบบทางการตลาดของผูป้ ระกอบการธุรกิจผลติ ธูป
ในพ้นื ทจี่ งั หวดั นครปฐม.วิทยานิพนธศ์ ิลปศาสตรมหาบัณฑติ . นครปฐม: บณั ฑิตวทิ ยาลยั
มหาวทิ ยาลยั ศิลปากร, ๒๕๕๙.
สัมภาษณ์
นายวินัย วรวัตร์ (วทิ ยากรดา้ นมารยาทไทย) ผอู้ ำนวยการศูนยเ์ ทคโนโลยสี ารสนเทศและการส่อื สาร
สำนกั งานปลดั กระทรวงวฒั นธรรม. สมั ภาษณ์. ๒๒ ธันวาคม ๒๕๖๔
สื่ออเิ ลก็ ทรอนิกส์
: https://www.komchadluek.net/amulet/149642. (สืบค้นเมอื 14 กมุ ภาพนั ธ์ 2565). การจุดธปู เทยี น-เทยี นชนวน
โดย พระธรรมกติ ติวงศ.์
: https://www.gotoknow.org/posts/204662. (สืบคน้ เมือ 14 กมุ ภาพนั ธ์ 2565). จดุ ธูปหรือจดุ เทียนก่อน.
(สบื ค้นเมือ 14 กมุ ภาพันธ์ 2565). ร้ไู ว.้ ..นำไปปฏิบตั ิ หลกั การจุดธปู เทียนบูชาพระ.

เรียบเรยี งโดย นายวรยศ เทวสทิ ธ์ิ

ตำแหน่ง นกั วิชาการวัฒนธรรมชำนาญการพิเศษ

. หนว่ ยงาน กลุ่มอำนวยการงานพธิ ี กองศพท่ีได้รับพระราชทาน

นายวรวีร์ แกว้ โชตริ ุง่ .

ตำแหน่ง นกั วิชาการวัฒนธรรมชำนาญการ .

หน่วยงาน กล่มุ ตดิ ตามและประเมินผลการปฏบิ ตั ิงานพธิ ี กองศพท่ีได้รับพระราชทาน

.

.