แผนที่มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม จังหวัดสุรินทร์

แผนทม่ี รดกภูมิปัญญาทางวฒั นธรรม จังหวัดสรุ ินทร์ :
โรงเรยี นภาคสนาม มรดกภมู ิปัญญาทางวฒั นธรรม

และพิพธิ ภัณฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN
SURIN PROVINCE:

INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS
FIELD SCHOOL 2013

ข้อมลู บรรณานกุ รมหนงั สือ
ศนู ยม์ านุษยวทิ ยาสริ ินธร (องคก์ ารมหาชน).

แผนทม่ี รดกภูมปิ ัญญาทางวฒั นธรรม จงั หวดั สรุ ินทร์ : โรงเรยี นภาคสนาม มรดก
ภมู ปิ ัญญาทางวฒั นธรรมและพิพิธภณั ฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖ = Mapping Intangible
Cultural Heritage in Surin Province : Intangible Cultural Heritage and
Museums Field School 2013 / อเลก็ ซานดรา เดนิส : บรรณาธิการ. – –
กรุงเทพฯ : ศนู ย์ฯ, 2556.
40 หนา้
ISBN : 978-616-7154-17-6
1. สุรินทร์ – ความเป็นอยแู่ ละประเพณี 2.ภมู ิปัญญาชาวบ้าน – สรุ นิ ทร์ 3.พิพิธภณั ฑ์
ทอ้ งถนิ่ – การจัดการ 4. การอนรุ ักษศ์ ิลปวฒั นธรรม -- สรุ นิ ทร์ – การมสี ่วนรว่ ม
ของประชาชน. I. ชอ่ื เรอ่ื ง. II. เดนสิ , อเลก็ ซานดรา : บรรณาธิการ
DS589

บรรณาธกิ าร อเลก็ ซานดรา เดนสิ
กองบรรณาธิการ อเลก็ ซานดรา เดนิส, อเลก็ ซานดรา เดลเฟอโร, พมิ ลวรรณ บุนนาค,
จารติ า เตชะสวสั ด,ิ์ ชวี สิทธ์ิ บุณยเกยี รติ
รูปเล่ม พิสุทธิ์ ศรีหมอก
จำ�นวน ๑,๐๐๐ เลม่
จัดพมิ พโ์ ดย ศูนย์มานุษยวิทยาสริ ินธร (องค์การมหาชน)
๒๐ ถนนบรมราชชนนี เขตตล่งิ ชนั กรงุ เทพฯ ๑๐๑๗๐
โทรศพั ท์ ๐-๒๘๘๐-๙๔๒๙ โทรสาร ๐-๒๘๘๐-๙๓๓๒
Editor Alexandra Denes
Contributors Alexandra Denes, Alexandra Dalferro, Pimonwan Bunnag,
Charitra Techasawat, Chewasit Boonyakiet
Artwork Pisut Srimhok
Copies 1,000
Published by Princess Maha Chakri Sirindhorn Anthropology Centre
(Public Organization)
20 Boromrachachonni, Talingchan, Bangkok 10170
Telephone 0-2880-9429 Fax 0-2880-9332

สารจากผอู้ �ำ นวยการ
การอนุรักษ์มรดกวัฒนธรรมนั้นมิได้เป็นเพียงการอนุรักษ์แหล่งมรดก

ทางกายภาพ วัตถุทางวัฒนธรรม หรือการบันทึกวิถีชีวิตที่กำ�ลังสูญหาย
ไปเท่านั้น แต่รวมถึงการมีปฏิสัมพันธ์กับเจ้าของวัฒนธรรม เพื่อให้เกิดความเข้าใจ
ในเรอ่ื งราวและความหมายของสถานท่ีวตั ถุและธรรมเนยี มทางวฒั นธรรมซึ่งสะท้อน
อัตลักษณ์ของเจ้าของวัฒนธรรมได้ การอนุรักษ์มรดกวัฒนธรรมยังหมายรวมถึง
ความร่วมมือระหว่างเจ้าของวัฒนธรรมและภาคส่วนต่างๆ ในการกำ�หนดวิธีการ
บันทึก ถ่ายทอด และฟื้นฟูมรดกวัฒนธรรมที่มปี ระสิทธิภาพ ส�ำ หรับคนร่นุ ต่อไป
ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน) ได้จัดการอบรมโรงเรียนภาคสนาม
มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมและพิพิธภัณฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖ : การจัดทำ�แผนที่
ภมู ิปญั ญาทางวฒั นธรรม จังหวัดสุรินทร์ ด้วยความมงุ่ หวังทจ่ี ะสนบั สนุนการเรียนรู้
การจัดการมรดกวัฒนธรรมแบบมีส่วนร่วมดิฉันหวังว่าการฝึกอบรมคร้ังน้ีจะก่อให้
เกิดประโยชน์อย่างยิ่งต่อผู้เข้าร่วมอบรมโรงเรียนภาคสนามและชุมชนและขอ
อ�ำ นวยพรใหก้ ารฝกึ อบรมครง้ั นป้ี ระสบผลตามวตั ถปุ ระสงคท์ ี่กำ�หนดไว้ทุกประการ




ดร. โสมสุดา ลียะวณชิ
ผู้อำ�นวยการ
ศูนยม์ านษุ ยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

Message from the Director

In the field of cultural heritage management today, it is widely
recognized that heritage conservation is not just about protecting and
preserving physical sites and material artifacts or documenting disappearing
cultural practices. Rather, heritage conservation today is about forging
respectful relationships with culture bearers, in order to better understand
the histories and meanings of the places, objects and cultural practices that
they consider to be expressions of their identity. It is also about collaborating
with culture bearers and stakeholders, in order to determine the most
appropriate ways to document, transmit and revitalize cultural heritage for
future generations. It is in this spirit of collaborative, community-based heritage
management that the Princess Maha Chakri Sirindhorn Anthropology Centre
is holding the Intangible Cultural Heritage and Museums Field School 2013:
Mapping Intangible Culture in Surin Province. I wish all of the Field School
participants, as well as the partner communities in Surin Province, a great
success in this year’s program!




(Dr. Somsuda Leyavanija)

Executive Director

Princess Maha Chakri Sirindhorn Anthropology Centre

(Public Organization)

บทน�ำ : โรงเรียนภาคสนามและการทำ�แผนทว่ี ัฒนธรรมแบบมีส่วนร่วม
ต้ังแต่พ.ศ.๒๕๕๒เปน็ ต้นมา โครงการโรงเรยี นภาคสนาม:มรดกภมู ิปญั ญา
ทางวัฒนธรรมและพิพิธภัณฑ์ได้จัดกิจกรรมท่ีส่งเสริมบทบาทของพิพิธภัณฑ์
ในการปกป้อง บันทึกและฟื้นฟูมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมในภูมิภาคอาเซียน
อย่างต่อเนื่องทุกปี ผู้เข้าร่วมการอบรมซึ่งเป็นผู้ปฏิบัติงานในสายงานพิพิธภัณฑ์
และมรดกวัฒนธรรมจะได้รับความรู้และทักษะการทำ�งานด้านงานมรดกวัฒนธรรม
จากนักวิชาการและผู้เชี่ยวชาญทางพิพิธภัณฑ์และมานุษยวิทยาทั้งด้านแนวคิด
และการปฏิบัติจริงที่จะช่วยให้ชุมชนท้องถิ่นเข้ามามีส่วนร่วมในการปกป้อง
มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของตนเอง เช่น ประวัติศาสตร์คำ�บอกเล่าและ
เรื่องเล่า, ความรู้และทักษะงานฝีมือ, พิธีกรรม, การแสดง และความรู้ทไ่ี ดร้ บั การ
สบื ทอดมาในรปู แบบอน่ื ๆเนอ้ื หาการอบรมจะเปน็ การผสมผสานกรอบการท�ำ งานของ
“พิพธิ ภัณฑ์วิทยากระแสใหม”่ และพิพิธภัณฑ์นเิ วศ และใชว้ ิธกี ารทางมานุษยวิทยา
สำ�หรบั สร้างความเขา้ ใจและท�ำ งานร่วมกัชมุ ชนทอ้ งถน่ิ หลักการสำ�คัญของโครงการ
โรงเรยี นภาคสนามคือ การจดั การมรดวัฒนธรรมแบบมีส่วนร่วม โดยให้ความสำ�คัญ
กับเจ้าของวัฒนธรรมที่จะมีบทบาทในการกำ�หนดรูปแบบการบันทึก การตีความ
และการรักษามรดกวัฒนธรรม
เป็นท่รี ้กู ันดีในแวดวงวิชาการการจัดการมรดกวัฒนธรรมว่าการทำ�แผนที่
ทางวัฒนธรรมท่ีเน้นการมีส่วนร่วมของชุมชนเป็นเคร่ืองมือสำ�คัญประการหนึ่ง
ส�ำ หรับผู้ที่ท�ำ งานด้านมรดกวฒั นธรรมและเจา้ ของวฒั นธรรม ทจ่ี ะระบุ ทำ�งานวิจยั
บันทึก และฟื้นฟูมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม การจัดทำ�แผนทท่ี างวฒั นธรรม
แบบมีส่วนร่วมจะเชิญสมาชิกของชุมชนมาบอกเล่าอดีต ความทรงจำ� ประเพณี
วัฒนธรรม หัตถกรรม และองคค์ วามรูข้ องชมุ ชนทอ้ งถิ่นทผี่ ูกโยงเขา้ กบั พื้นที่หรือ
ภูมิทัศน์ ส่งผลให้เกิดความเข้าใจแบบองค์รวมว่ามรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม
เปน็ ส่วนหน่ึงของบรบิ ททางสังคมและสภาพแวดล้อมของชุมชนอย่างไร
นอกจากการทำ�แผนที่ทางวัฒนธรรมจะถูกนำ�ไปใช้ในกระบวนการระบุ
มรดกภูมิปัญญาทางวฒั นธรรมในแผนที่ทางวัฒนธรรมแล้ว แผนที่ทางวัฒนธรรม

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๕
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
5

ซึ่งเป็นภาพแทนของสิ่งที่จับต้องไม่ได้ อาจทำ�ให้คนกลุ่มต่างๆทั้งเด็กและเยาวชน
แขกผู้มาเยือนและหน่วยงานราชการตระหนักถึงความสำ�คัญของมรดกวัฒนธรรม
การศึกษาการฟื้นฟูความรู้ที่ได้รับสืบทอดต่อกันมา นอกจากนี้ในบางกรณีชุมชน
สามารถสร้างสิ่งที่นักมานุษยวิทยาอย่าง แนนซี่ เปลูโซ (Nancy Peluso)
(1995)* เรียกว่า“แผนที่ตอบโต้” (counter-mapping) อันเรียกได้ว่าเป็นกลยุทธ์
สทำ�รัพหยราับกปรกธรปร้อมงชสาิตทิแธลิอะันผพนื ึงดมินีพทึ่ีตงไอดบ้ตโตาก้มับธรรัฐรบมาเลนแียลมะปเอฏกิบชนัตทิในร่ี ุกกลา�ำ้ รสใทิ ชธ้ปิดรงั ะกโลย่าวชน์
ในปีนี้ โรงเรียนภาคสนาม มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมและพิพิธภัณฑ์
พ.ศ. ๒๕๕๖ เน้นความสำ�คญั ของการใช้แผนที่ทางวฒั นธรรมที่อาศัยการมสี ว่ นรว่ ม
ของชุมชนระบุและปกป้องมรดกภูมิปญั ญาทางวัฒนธรรม อนง่ึ ในรปู แบบการอบรม
มที ง้ั การบรรยายและการฝกึ ปฏบิ ตั งิ านภาคสนามรว่ มกบั ชมุ ชนตา่ งๆในจงั หวดั สุรนิ ทร์
ผู้เข้าร่วมอบรมจะได้รับความรู้เก่ียวกับแนวคิดและข้ันตอนการจัดทำ�แผนที่ที่อาศัย
การมสี ว่ นรว่ มของชุมชน
ผู้เข้าร่วมอบรมและวิทยาการจะได้ร่วมแลกเปล่ียนความคิดเห็นว่า
การจัดทำ�แผนที่ทางวัฒนธรรมน้ันมีความเป็นไปได้และมีข้อจำ�กัดในการจัดทำ�
อย่างไร ทั้งนี้ การอภิปรายจะสัมพันธ์กับเนื้อหาสองส่วนใหญ่ๆ ของโรงเรียน
ภาคสนาม นั่นคือ การอนุรักษ์มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมและบทบาทของ
พิพิธภัณฑ์ กิจกรรมโรงเรยี นภาคสนามจะหาคำ�ตอบว่าแผนท่ที างวัฒนธรรมจะเปน็
ประโยชน์ต่อวิธีการทำ�งานแนวพิพิธภัณฑ์กระแสใหม่ในการอนุรักษ์ภูมิปัญญา
ทางวฒั นธรรม เช่น การจัดตั้งพิพิธภัณฑ์นิเวศได้อย่างไร
ผ้เู ข้าอบรมจะทำ�งานร่วมกันกับชุมชนในจังหวัดสุรินทร์ท่เี ข้าร่วมโครงการ
ในการออกแบบและสร้างแผนที่ทางวัฒนธรรมสำ�หรับบอกเล่ามรดกภูมิปัญญา
ทางวัฒนธรรม ทั้งนี้เจ้าหน้าที่ของศูนย์ฯ จะอำ�นวยการออกแบบและผลิตแผนท่ี
ต้นฉบบั จนเสร็จสมบรู ณ์

๖ แผนที่มรดกภมู ปิ ญั ญาทางวฒั นธรรม จงั หวัดสุรนิ ทร์ :

6 โรงเรียนภาคสนามมรดกภูมปิ ญั ญาทางวฒั นธรรมและพพิ ธิ ภัณฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

INTRODUCTION: THE FIELD SCHOOL AND PARTICIPATORY
CULTURAL MAPPING

Offered annually since 2009, the Intangible Cultural Heritage and
Museums Field School focuses on the role of the museum in safeguarding,
documenting and revitalizing intangible cultural heritage in the ASEAN region.
Led by experts in the fields of museology and anthropology, this intensive
course offers museum and heritage professionals the conceptual and practical
tools for engaging with local communities to safeguard their intangible
cultural heritage, such as oral history and narratives, craftsmanship, festivals,
rituals, performance and other forms of traditional knowledge. The course
combines frameworks from “new museology” and ecomuseums with
anthropological approaches for understanding and working with source
communities. A core principle of the Field School is the commitment to
participatory heritage management, which respects the rights of culture
bearers to have an active role in how their heritage is documented,
interpreted and safeguarded.

In the field of heritage management, participatory cultural mapping
has been widely recognized as an important tool for heritage practitioners
and culture bearers to identify, research, document and revitalize
intangible heritage. As a process, participatory cultural mapping brings
together members of a community to reflect upon how their histories,
memories, cultural practices, handicrafts and traditional knowledge
are embedded in the landscape, thus encouraging a holistic understanding
of how intangible heritage is part of the wider social and environmental
context. While participatory cultural mapping is often employed as a first
step in identifying intangible heritage, cultural maps which represent
the intangible can also be used for the purpose of awareness-raising,
education and revitalization of traditional knowledge with different
stakeholder groups, including youth, visitors and government authorities.
Furthermore, in some cases, communities undertake what the anthropologist
Nancy Peluso (1995)* has called “counter-mapping” as a strategy for defending
their traditional rights to use natural and cultural resources against state or
private actors.

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๗
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
7

This year, the 2013 Intangible Cultural Heritage and Museums
Field School will focus on participatory cultural mapping as a tool for
identifying and safeguarding intangible cultural heritage. Through lectures
and a field-based practicum with communities in Surin Province, participants
will be introduced to the concepts and process of participatory mapping.

The possibilities and limits of participatory mapping will be
discussed and debated in relation to the two core themes of the Field School
—safeguarding intangible culture and the role of museums. In particular,
the Field School will explore how cultural mapping can facilitate new
museological approaches to safeguarding intangible culture, such as
the establishment of ecomuseums.

Participants will work in collaboration with participating communities
in Surin Province to design and produce a cultural map of intangible cultural
heritage as part of their practicum. Technical support for the production of
the map will be provided by the SAC.

๘ การจดั ท�ำ แผนท่ีทางวฒั นธรรม จงั หวัดบรุ รี ัมย์

Cultural mapping in Buriram Province

8

เทศกาล นุ่งผา้ ไหม ใส่ปะเกือม เรือมกันตรึม จงั หวัดสุรินทร์

Silk, Silver and Kantruem Festival, Surin Province

มรดกวฒั นธรรมในจังหวัดสรุ ินทร์
CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE

มรดกวัฒนธรรมในจังหวดั สุรินทร์

จังหวัดสุรินทร์เป็นจังหวัดที่ประกอบด้วยกลุ่มชาติพันธ์ุท่ีหลากหลายและ
รมุ่ รวยด้วยประวตั ิศาสตรข์ องทอ้ งถนิ่ เน่อื งจากตง้ั อยทู่ างภาคตะวนั ออกเฉียงเหนอื
ใขนออง�ำปเรภะอเทชมุศพไทลยแตสดิ ดกงับใหป้เรหะน็ เทกาศรกตัมง้ั พถูชิ่นาฐากนาขรขอดุงผคูค้น้ นทตาางมโบลรำ�านณำ�้ มคลูดีกอ่ ทนัง้ ปภราะชวนัตะิศดานิ สเตผรา์
ดแลงั กะลเค่ารวื่อเปงน็มกือลเหุ่มลว็กัฒทนี่คธ้นรพรมบในสลาุม่มนาร�ำ ้ ถมกูลำ�ในหเนทดอื อกาเขยาุ ๕พ,น๐ม๐ด๐งรปกั ีที่ผซ่าึง่ นเปแน็ล้วอาอณาารบยธริเรวรณม
ทีต่ งั้ ของจงั หวัดสุรนิ ทร์
การเผยแพร่พุทธศาสนาและฮินดูจากอินเดียเข้ามายังภูมิภาคเร่ิมต้นใน
พุทธศตวรรษที่หนึง่ โดยกลุ่มประชากรมอญ-เขมร (ออสโตร-เอเชียติค) ที่อาศยั อยใู่ น
พ้ืนที่ที่เป็นจังหวัดสุรินทร์ในปัจจุบันและสืบเชื้อสายจากราชอาณาจักรฮินดู-พุทธ
อันประกอบด้วยอาณาจกั เขมรโบราณเจนละ (ครสิ ต์ศตวรรษที่ ๖ – ๙) และองั กอร์
(ครสิ ตศ์ ตวรรษท่ี๙–๑๕) ปราสาทหนิ ทรายทพ่ี บกระจายอยใู่ นจงั หวดั สรุ นิ ทร์รวมทง้ั
โอสถศาลา วัด และเรือนพัก เป็นประจักษ์พยานสำ�คัญที่บอกเล่าถึงวัฒนธรรม
ในช่วงเวลาดงั กลา่ ว**
หลังการล่มสลายของราชอาณาจักรอังกอร์เมื่อคริสต์ศตวรรษที่ ๑๕
อาณาบริเวณอันเป็นสถานที่ตั้งของจังหวัดสุรินทร์กลายเป็นพ้ืนท่ีที่ถูกทิ้งร้าง
และแทบไม่พบหลักฐานทางประวัติศาสตร์ของภูมิภาคนี้เลย กระทั่งเมื่อเข้าสู่
คริสต์ศตวรรษที่ ๑๘ จึงมีการค้นพบการบันทึกพงศาวดารและจดหมายเหตุของ
ราชอาณาจักรไทยและลาว เนื้อหากล่าวถึงกลุ่มชาติพันธุ์ลาว เขมร และกุย
ทอ่ี าศัยอยู่ในบริเวณจังหวดั สุรนิ ทร์ โดยอยภู่ ายใตก้ ารปกครองของราชสำ�นกั สยาม
ในชว่ งปลายคริสต์ศตวรรษที่ ๑๘ และตน้ คริสต์ศตวรรษท่ี ๑๙

๑๐ แผนทม่ี รดกภมู ิปัญญาทางวัฒนธรรม จังหวดั สรุ ินทร์

1ป0ราสาโทรงศเรรยี ีขนรภภาูมคสิ จนังามห:วมัดรสดรุกินภูมทิปรัญ์ ญาทางวฒั นธรรมและพพิ ิธภัณฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

Srikhoraphum Sanctuary, Surin Province

ในคริสต์ศตวรรษที่ ๒๐ รัฐสยามกำ�หนดนโยบายในการสร้าง
รัฐชาติเพื่อส่งเสริมความเป็นหนึ่งเดียวกันทางวัฒนธรรม ด้วยการใช้ภาษาไทย
และการเผยแพร่ประวัติศาสตร์แห่งชาติ ผลลัพธ์ประการหนึ่งคือ การสูญเสีย
ความหลากหลายทางวฒั นธรรม ท้ังภาษาและการปฏิบัตทิ างวัฒนธรรมของกลมุ่ คน
เขมร ลาว และกุย อย่างไรก็ดี ในช่วงหลายทศวรรษนี้ รัฐบาลไทยปรับเปลี่ยน
นโยบายหลายประการโดยเฉพาะการตระหนักถึงความหลากหลายทางวัฒนธรรม
ในภูมภิ าค ขณะที่ภาษาไทยมาตรฐานยังคงเป็นเครือ่ งมอื สำ�คัญท่ีใช้สอนในโรงเรยี น
แต่รัฐก็ให้การสนับสนุนการฟื้นฟูและถ่ายทอดวัฒนธรรมและประวัติศาสตร์
ท้องถนิ่ เช่นกนั ผลจากการด�ำ เนินการดังกล่าวท�ำ ให้ความหลากหลายทางชาติพนั ธุ์
และวัฒนธรรมปรากฏในจังหวัดสุรินทร์ รวมทั้งการแสดงออกทางวัฒนธรรม
อกี นานาประการ
ส�ำ หรบั โรงเรยี นภาคสนามฯ พ.ศ. ๒๕๕๖ น้ี การปฏบิ ตั ภิ าคสนามจะเน้น
กลุ่มชาติพันธุ์เขมร โดยเฉพาะดนตรีและการแสดงกันตรึม การแพทย์และรักษา
พื้นบ้าน รวมทั้งงานช่างฝีมือประเภทเครื่องเงินและผ้าทอ เอกสารฉบับนี้เป็น
ส่วนหนึ่งในการให้ภาพประวัติศาสตร์และข้อมูลพื้นฐานเกี่ยวกับแง่มุมต่างๆ ของ
มรดกภูมิปญั ญาทางวัฒนธรรมของจงั หวัดสรุ ินทร์

เทศกาล นุ่งผ้าไหม ใสป่ ะเกอื ม เรอื มกนั ตรมึ จังหวดั สรุ ินทร์

Silk, Silver and Kantruem Festival, Surin Province

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๑๑
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
11

CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE

Located in northeast Thailand and bordering Cambodia to the south,
Surin Province is an ethnically diverse province with a rich history.
Archaeological discoveries of moated settlements, pottery and bronze
metallurgy dating to circa 3,500 BCE indicate the establishment of
early civilizations in the region of the Mun River valley, within the Dong Rek
mountain range, where Surin is situated. Following the spread of Hinduism
and Buddhism from India into the region beginning in the first century CE,
the indigenous Mon-Khmer (Austro-Asiatic) populations of present-day
Surin became part of a succession of Hindu-Buddhist kingdoms, including
the ancient Khmer kingdoms of Chenla (6th-9th centuries CE) and Angkor
(9th-15th centuries CE). Sandstone sanctuaries found throughout
Surin—including resthouses, temples and hospitals—are a tangible
reminder of this period.**

With the collapse of Angkor in the 15th century, the area of
present-day Surin entered a period of isolation, and there is little historical
evidence of the region until the 18th century, when it appears for the first
time in the archival record. Thai and Lao archives indicate that Surin was
inhabited by ethnic Lao, Khmer and Kui, all of whom came under the rule
of the central Thai court in the late 18th and early 19th centuries.

In the 20th century, theThai state launched a series of nation-building
policies aimed at promoting cultural unity through Thai language instruction
and the dissemination of national history. One outcome of these policies
in Surin was the gradual loss of cultural diversity, including the languages
and cultural practices distinctive to the Khmer, Lao and Kui. In recent
decades, however, the Thai government has modified many of its policies
in recognition of regional cultural diversity, and while Thai is still
the official language of instruction in schools, today there is significant
state support for the revitalization and transmission of local culture
and history. As a result, the ethnic and cultural diversity of Surin is still
in evidence today, and includes a wide range of traditional expressions.

For the 2013 Field School, the field practicum will be undertaken
in ethnic Khmer communities, focusing on the musical genre of kantruem,
traditional medicines and healing practices, as well as the handicraft
traditions of silversmithing and textile weaving. This booklet provides
an overview of the history and background of each of these aspects of
intangible culture in Surin Province.

๑๒ แผนทม่ี รดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม จังหวัดสุรนิ ทร์ :

12 โรงเรียนภาคสนามมรดกภูมปิ ัญญาทางวัฒนธรรมและพพิ ิธภณั ฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

ก่ีทอผ้า จงั หวดั สุรินทร์

Weaving loom, Surin Province

ผ้าไหมสุรนิ ทร์

TRADITIONAL TEXTILES IN SURIN

การแต่งกายมิใช่เพียงสิ่งที่ปกคลุมร่างกายแต่เป็น
สิ่งที่แสดงให้เห็นชนช้ันและสถานภาพโดยการพิจารณา
ลวดลาย วสั ดแุ ละแบบแผนในการห่มหรอื นงุ่ ผา้

Garments were not viewed merely as coverings to
protect the body; clothing carried with it markers of
rank and status, which were expressed through distinct
patterns, materials, and draping styles.

ผา้ ไหมสุรนิ ทร ์

การทอผ้าเป็นหนึ่งในวัฒนธรรมของวัฒนธรรมไทยและเขมรมานานหลาย
ศตวรรษ รายละเอียดเครื่องแต่งกายและลวดลายผ้าในประติมากรรมหินและ
ทองแดงต้ังแต่สมัยเจนละไม่เพียงแต่แสดงรูปแบบการแต่งกายและลายผ้า
ในสมัยนั้น แต่ยังสะท้อนบริบททางสังคม ทั้งเศรษฐกิจ พิธีกรรม ศาสนา และ
การทอผ้าท่ีใชก้ ันในครัวเรอื น การแต่งกายมิใช่เพยี งสิ่งที่ปกคลมุ ร่างกาย แต่เปน็ ส่ิงท่ี
แสดงให้เห็นชนชั้นและสถานภาพโดยการการพิจารณาลวดลาย วสั ดแุ ละแบบแผน
ในการหม่ หรือนงุ่ ผา้ ในวัฒนธรรมเขมรเอง ผ้าไหมนบั เปน็ เคร่ืองบง่ ช้คี วามจงรกั ภกั ดี
และแสดงถึงความเปน็ ชนช้ันน�ำ ***
ในช่วงหลังพระนคร ข้อมูลเกี่ยวกับการทอผ้าไหมปรากฏอยู่ไม่มากนัก
แต่ในช่วงคริสตวรรษที่ ๑๙ ผ้าไหมเริ่มปรากฏขึ้นในหลักฐานต่างๆ อีกครั้งหนึ่ง
เมื่อ ค.ศ. ๑๘๕๖ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระบาทสมเด็จ
พระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทาน “เครื่องบรรณาการ” ให้กับประธานาธิบดี
แฟรงคลนิ เพียร์ส (Franklin Pierce) เครอื่ งบรรณาการดงั กล่าวประกอบดว้ ยผ้านุ่ง
สามผืนซึ่งมีลวดลายและวัสดุที่บ่งบอกถึงฝีมืออันเป็นเอกลักษณ์ของช่างฝีมือเขมร
โดยอาจอนุมานได้ ๒ ลกั ษณะคือ ผ้านงุ่ ดงั กลา่ วมาจากการทอในดินแดนกัมพชู า
หรอื ผ้าทอน้ันมาจากชา่ งทอผ้าเชือ้ สายเขมรทอ่ี ยูใ่ นสยามประเทศ ในช่วงเวลานั้น
เสน้ ทางของเครอื่ งบรรณาการดังกลา่ วบง่ ช้รี ูปแบบความสัมพนั ธ์ ระหว่างราชส�ำ นัก
กัมพูชาและราชสำ�นักสยาม เพื่อกระชับความสัมพันธ์ในทางการเมือง สังคม
และวัฒนธรรมระหว่างราชสำ�นักทั้งสองแห่งได้เป็นอย่างดี แม้ว่าขนบของการ
ถวายเคร่ืองบรรณาการจะเลิกไปอย่างเป็นทางการตั้งแต่สมัยพระบาทสมเด็จ
พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เส้นทางของสินค้าผ้าไหมจากช่างทอผ้าเชื้อสายเขมร
ในจังหวัดสุรินทร์และลูกค้าต่างๆจากเมืองหลวงในปัจจุบันนี้กลับสะท้อนให้เห็น
ความสัมพันธ์ที่ซับซ้อนระหว่างศูนย์กลางของราชอาณาจักรกลุ่มเขมรถิ่นไทย
ในภาคอีสาน และประเทศเพอื่ นบ้านอย่างกัมพูชา
ในทุกวันนี้ การทอผ้า โดยเฉพาะอย่างยิ่งการทอผ้าไหม เป็นงานฝีมือ
ในหลายหมู่บ้านในจังหวัดสุรินทร์ ช่างทอผ้าพื้นบ้านเขมรมีชื่อเสียงในเรื่องการใช้
เทคนิคการทอผ้ามัดย้อมหรือที่เรียกว่า “โฮล” ในภาษาเขมร, “มัดหมี่”

๑๔ แผนท่มี รดกภูมปิ ญั ญาทางวัฒนธรรม จังหวัดสุรนิ ทร์ :

14 โรงเรยี นภาคสนามมรดกภูมปิ ัญญาทางวฒั นธรรมและพิพิธภัณฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

ในภาษาไทย, หรือ “ikat” ในภาษาอังกฤษ เทคนิคดังกล่าวอาศัยการกำ�หนด
ลายของผ้าไว้ล่วงหน้า และมัดบริเวณต่างๆ ของเส้นไหม เพื่อให้สีที่ย้อมนั้น
ติดกับเฉพาะบริเวณที่ไม่ได้ทำ�การมัด ทั้งนี้ เทคนิคดังกล่าวนับเป็นทักษะและ
ความรู้ที่สืบทอดกันในสังคมหลายแห่งทั่วทุกมุมโลก แต่การมัดย้อมสำ�หรับ
การทอผ้าโฮล เป็นการมัดย้อมทั้งเส้นยืนและเส้นพุ่ง ช่างทอผ้าสามารถทอให้เกิด
ลวดลายที่ประจวบเหมาะกัน นอกจากนี้ ลวดลายของผ้าเขมรโบราณยังสะท้อน
ความสัมพันธ์ระหว่างผู้ทอและผู้สวมใส่ เช่น ลายผ้าบางลายจะอนุญาตให้ผู้ชาย
ที่มียศศักดิ์บางระดับเท่านั้นสวมใส่ หรือลวดลายบางลักษณะสะท้อนฝีมือชั้นครู
ของผู้ทอท่ีไดร้ บั การถ่ายทอดจากร่นุ สูร่ ุ่นเปน็ อย่างดี ผา้ ไหมสุรนิ ทรจ์ งึ มีความหมาย
มากกว่าเป็นเส้ือสวมใส่เพราะมีความรู้ภูมิปัญญาเรื่องราวทางประวัติศาสตร์และ
ชวี ประวตั ทิ เ่ี กย่ี วขอ้ งกบั ผา้ ทอ ชา่ งมดั ยอ้ มเสน้ ไหมและชา่ งทอดงั ทก่ี ลา่ วไปแลว้
การผลิตผ้าไหมยังคงเป็นกิจกรรมสำ�คัญในชีวิตประจำ�วันของชุมชน
หลายแหง่ ในจังหวัดสรุ ินทร์ ผ้คู นใชใ้ นงานพธิ กี รรมประเพณีต่างๆ ในลักษณะและ
บริบทที่แตกต่างกันช่างทอผ้าบางคนปลูกใบหม่อนเพื่อเอาไปเลี้ยงหนอนไหมเอง
ในขณะที่บางคนใช้เส้นไหมสำ�เร็จรูปที่ย้อมสีเคมีจากท้องตลาด ช่างทอผ้า
อีกจำ�นวนหนึ่งทอผ้าสำ�หรับตนเองและสมาชิกในครอบครัวเพ่ือสวมใส่ใน
โอกาสพิเศษ เช่น การไปทำ�บุญที่วัด หรืองานเทศกาลทางศาสนา หรือการ
ทอผ้าไหมไว้สำ�หรับเป็นผ้ารับไหว้ โดยเจ้าสาวจะมอบให้กับญาติของเจ้าบ่าวเพื่อ
สานสัมพันธ์ระหว่างสองครอบครัว
นอกจากน้กี ล่มุ ช่างทอผ้าจำ�นวนไม่น้อยเลือกท่จี ะผลิตผ้าไหมจำ�นวนมาก
เพื่อสนองตอบตลาดลูกค้าจากกรุงเทพ รวมทั้งปรับลวดลายและเทคนิคการทอ
ให้เหมาะกับความต้องการของตลาด ตลาดยังมีส่วนสำ�คัญในการเปลี่ยนแปลง
คุณค่าของผ้าทอจากการทอผ้าท่ีแต่เดิมเป็นกิจกรรมในครัวเรือนกลายเป็นงานช่าง
ที่มีความซับซ้อนทางเทคนิค มีการกำ�หนดระดับคุณค่าของผ้าแต่ละชน้ิ อทิ ธพิ ล
ของการกำ�หนดลวดลายของผ้าทอไทยโบราณจึงทำ�ให้ลวดลายพื้นบ้านและ
เทคนิคต่างๆ ถูกละเลยไป

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๑๕
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
15

สุรโชติ ตามเจริญ เป็นห่วงว่าการผลิตผ้าไหมเขมรท้องถิ่นกำ�ลังลด
จำ�นวนลง เนื่องจากเน้นความต้องการของตลาดและเทคนิคการทอผ้ามากกว่าให้
ความสำ�คัญกับบริบททางวัฒนธรรมของการทอผ้า ด้วยเหตุนี้ เขาจึงจัดตั้งกลุ่ม
ผา้ ทอเพือ่ อนรุ ักษ์และถา่ ยทอดองค์ความรทู้ ี่เก่ียวข้องกับผา้ ทอเขมร อาจารย์สุรโชติ
สร้างงานมัดย้อมสีธรรมชาติด้วยวิธีการเดียวกันกับการย้อมสีผ้าโฮล และเมื่อ
เส้นไหมได้รับการมัดย้อมเป็นลวดลายแล้ว เขาจะมอบเส้นไหมให้ช่างทอผ้าใน
หมู่บ้านไปทอผ้าที่บ้าน ด้วยคุณภาพของวัสดุและเวลาที่ใช้ในการทอผ้าของผ้า
แตล่ ะผนื จงึ ท�ำ ใหผ้ า้ ของกลมุ่ อาจารยส์ รุ โชตมิ มี ลู คา่ สงู เรยี กไดว้ า่ เปน็ สนิ คา้ ทห่ี รหู รา
อย่างไรก็ดีก็มีข้อสงสัยว่าจริงๆ แล้วกลุ่มลูกค้าเป็นใครและจะนำ�ผ้าที่ทอได้ไปใช้
ในโอกาสใดไดบ้ า้ ง
กลุ่มแม่บ้านผ้าทอของบ้านนาตังเป็นกลุ่มทอผ้าท่ีมีระบบการจัดการ
แตกต่างจากกลุ่มผ้าทอของคุณสุรโชติ กล่าวคือช่างทอผ้าอิสระที่มารวมตัวกัน
จะทอผ้าเพื่อนำ�ไปขายในตลาดท้องถิ่นและนำ�รายได้มาแบ่งปัน การรวมตัวเป็น
กลุ่มแม่บ้านยังมีส่วนสำ�คัญในการจัดตั้งธนาคารชุมชน และส่งเสริมกิจกรรมการ
พัฒนาชมุ ชน หรอื ใหก้ ารชว่ ยเหลอื ทางด้านการเงนิ แกส่ มาชกิ ในยามจำ�เปน็
การปกปอ้ งมรดกวัฒนธรรมผ้าไหมทอมอื เปน็ ความทา้ ทายประการส�ำ คัญ
ในการถ่ายทอดความรู้ดงั กล่าวสู่คนรุ่นหลงั ช่างทอผา้ อาวโุ สในสรุ ินทรเ์ ห็นวา่ ทักษะ
การทอผ้าควรจะต้องเริ่มตั้งแต่อายุยังน้อย แต่เด็กสาวในยุคนี้มีจำ�นวนไม่มากนัก
ที่มีเวลาเรียนรู้ทักษะการทอผ้าจากแม่หรือยายของตนเอง เพราะส่วนใหญ่มักย้าย
ถิ่นสู่เมืองกรุงเพื่อหางานทำ� ผ้าไหมในฐานะของสัญลักษณ์และอัตลักษณ์เขมร
ถิ่นไทยกำ�ลังเผชิญกับการดิ้นรนเพื่อการธำ�รงภาพลักษณ์ของตนเองความอยู่รอด
ในการทำ�กินและความอยรู่ อดทางวัฒนธรรมในชุมชนหลายแหง่ ในจังหวัดสรุ นิ ทร์

เทคนิคการมัดหม่ี จังหวดั สรุ นิ ทร์
๑๖ Mudmee dyeing technique, Surin Province

16

TRADITIONAL TEXTILES IN SURIN

Textile weaving has been an integral part of Thai and Cambodian
cultures for centuries. Details of costumes and textiles depicted in Khmer
stone and bronze images from as early as the Chenla period not only reveal
evidence of dress styles and fabrics, but also provide insight into the social
context of the textiles, including economic, ritual, religious and domestic
aspects of textile production and consumption. Garments were not viewed
merely as coverings to protect the body; clothing carried with it markers of
rank and status, which were expressed through distinct patterns, materials
and draping styles. Within the Cambodian tradition, silk was the cloth of
choice for royalty and the elite.***

In the post-Angkorian period, information about silk weaving is
difficult to find, but by the mid-nineteenth century, textiles with clear origins
began to appear. In 1856, a royal “Gift of Mutual Respect” from Siamese
monarch King Mongkut and the Second King Phra Pinklao was presented
to the American president, Franklin Pierce. The gift included three silk
hipwrappers with patterns and textures that were uniquely characteristic
of Khmer weavers, and these technical features indicate that the three
textiles were either sourced in Cambodia or woven by Khmer weavers
in Siam. The journey of this “gift” from the looms of Khmer weavers
to the center of the Thai kingdom epitomizes the practice of the exchange
of tributary gifts from the Cambodian court to that of Siam as a material
reinforcement of political, social and cultural hierarchies. Though this custom
formally ceased during the reign of King Rama V, the modern-day flow of
silk products from Khmer weavers in Surin to buyers in Bangkok evokes
the complex relationships between Thailand’s urban center, its northeastern
Khmer peripheries and its neighbor, Cambodia.

Today, textile weaving, and especially silk weaving, occurs in many
villages across Surin Province. Local Khmer weavers are known for their
mastery of a complicated dyeing technique called hol in Khmer, mudmee in
Thai and ikat in English. This method of resist-dyeing or tie-dyeing silk weft
threads in a pre-determined pattern before weaving has been practiced
around the world for centuries, but Khmer hol cloths are known as some
of the finest examples of ikat for their intricate patterns and uneven twill
weave. These traditional Khmer patterns hold deep significance for weavers

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๑๗
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
17

and wearers; for example, some patterns can be worn only by males of
a certain rank, and other patterns can be traced through many generations
back to esteemed master weavers. The knowledge, histories and biographies
associated with the textiles, their makers and their wearers are essential
features that imbue the cloths with meaning.

Silk production is still an important part of daily life for numerous

communities in Surin, and it exists in a variety of forms and contexts with
diverse ritual and practical functions. Some weavers tend gardens of
mulberry trees, the leaves of which they pluck to feed to their silkworms,
while others buy chemically dyed silk thread at the market. Many individuals
weave solely for themselves or for family members, with intentions of
wearing the cloths they create during important Buddhist festivals,
or of offering the fabrics at weddings of female relatives to the families
of the grooms as part of an exchange ritual called rap wai.
And still other weavers take large orders from clients in Bangkok and
adapt patterns and methods to respond to market demands. The penetration
of the market into formerly intimate, domestic spaces enables silk-based
livelihoods yet also imposes a narrative of silk that valorizes technical
quality, rating systems and classical Thai designs over local motifs and
processes. Surachote Tamcharoen is concerned about what he sees as
the gradual erasure of local Khmer silk traditions by a national structure of
commodification and meaning, and so he established a silk weaving center
in order to safeguard and transmit the rich body of knowledge related to
Khmer silk weaving.

๑๘ การรับไหวใ้ นงานแต่งงาน จังหวัดสรุ ินทร์

18 Receiving silk offerings at wedding ceremony, Surin Province

Surachote makes natural dyes that he uses to achieve traditional
Khmer hol patterns, and once the thread is dyed, he gives it to a network of
weavers who weave the silk in their homes. Due to the high quality of materials
and the amount of time that it takes to produce one cloth, silks woven by
Surachote’s network often bear prices that signify them as luxury items, raising
questions about customer target groups and the ultimate destinations

of finished silk pieces.
In contrast to the system implemented by Surachote, the Women’s

Weaving Collective of Natang village was established over twenty years
ago so that independent weavers could sell their silks locally and share
the benefits of their labor. As an offshoot of the organization,
a community bank was founded that still exists today, and its funds are
used to support community development activities and to assist villagers
in times of need.
Safeguarding also presents challenges in terms of intergenerational
transmission. Older weavers in Surin believe that weaving skills must
be acquired starting in the fourth grade, but girls rarely have enough time
to sit and observe their mothers or grandmothers weaving. Furthermore,
many young women decide to move to Bangkok to find work and their
training stops. Silk, as a powerful symbol of both Khmer and Thai identity,
embodies the struggles for self-representation, secure livelihoods, and
meaningful cultural survival that are experienced by communities
in Surin Province.

การทอผ้าในครัวเรือน จงั หวัดสุรินทร์ ๑๙

Weaving at home, Surin Province 19

โรงท�ำ เครอื่ งเงนิ จังหวดั สรุ นิ ทร์

Silversmithing workshop, Surin Province

ปะเกือม ตะเกรา และโลกของเศรษฐกิจ

PAKOEM, TAKRAO AND THE WORLD OF ECONOMICS

ปะเกือม ตะเกรา และโลกของเศรษฐกิจ

งานช่างประเภทเครื่องเงินเป็นงานฝีมือที่อาศัยความอุตสาหะของช่าง
ในการประดษิ ฐช์ น้ิ งานเพอ่ื เปน็ เครอ่ื งประดบั และเครอ่ื งตกแตง่ อน่ื ๆ“เขวาสนิ รนิ ทร”์
เป็นชุมชนชาวเขมรดั้งเดิมที่ตั้งถิ่นฐานในบริเวณนี้มากว่าสองร้อยปี ชาวบ้าน
ในหลายครัวเรือนมีความรู้เป็นอย่างดีเก่ียวกับการผลิตเครื่องเงินและเครื่องทอง
ที่สืบทอดมาจากบรรพบุรุษ ช่างเครื่องเงินขายสินค้าให้กับชาวกูยและชาวเขมร
ในหมู่บ้านกระโพ บ้านตากลาง อำ�เภอท่าตูม อำ�เภอจอมพระ อำ�เภอชุมพลบุรี
จังหวัดสุรินทร์ และจังหวัดใกล้เคียง โดยมีความเชื่อดั้งเดิมว่าเครื่องประดับที่
ทำ�จากเงินเป็นของศักดส์ิ ทิ ธิ์ และยงั เปน็ สว่ นหนง่ึ ของพธิ ีส�ำ คญั เช่น การแต่งงาน
นอกจากน้ีเครื่องเงินยังสะท้อนให้เห็นถึงความม่ันคงของครอบครัวในอนาคต
ขา้ งหน้า
การสบื ทอด
ช่างเคร่ืองเงินจะต้องเรียนรู้การควบคุมระดับความร้อนของไฟท่ีใช้ในการ
หลอมเม็ดเงินให้กลายเป็นแท่งเหล็กขนาดเล็ก จากนั้น จะยืดเงินเป็นเส้นหรือตี
เปน็ แผ่นแลว้ แต่ลกั ษณะขององคป์ ระกอบสว่ นต่างๆ ของชิ้นงาน ชา่ งเคร่อื งเงินจะ
คใชว้คาวมารมอ้ ชนำ�ขนอางญปนืจไัดฟเรจียากงสน่วำ�้ นมปันรพะ่นกเปอ็นบรเละ็กยๆะๆเเหพลื่อ่าใหนส้ี้จว่นนกปลราะยกเปอบ็นยลดึวตดิดลเาปยน็ ชแ้ินลงะาในช้
เอปยน็ ่าสงคสี รม�ำ่บคูรลณา้ ย์ กว่ตัอถนุโทบี่จระาขณัด ให้ชิ้นงานเหล่านั้นมีความวาวหรือลงยาเพื่อให้ชน้ิ งาน
“ปะเกือม” เป็นชิ้นงานที่อาศัยทักษะในการตีเงินให้เป็นแผ่นขนาดเล็กๆ
และดัดแปลงเป็นรูปทรงต่างๆ บ้างเป็นทรงกระบอก บ้างเป็นเม็ดกลม และเป็น
ทรงสี่เหลี่ยมหน้าจั่ว ภายในจะมีชันเป็นวัสดุดันรูปทรงให้ช่างกดเป็นลวดลาย
เมด็ ปะเกอื มจะไดร้ บั การร้อยเปน็ สรอ้ ยคอ สร้อยข้อมอื หรือดดั แปลงเปน็ ตมุ้ หู จ้ี
แล้วแต่ความสร้างสรรค์ของช่าง ส่วน “ตะเกรา” มาจากการสร้างสรรค์ลวดลาย
ด้วยเสน้ เงนิ ขนาดเลก็ ทีช่ า่ งปรับแตง่ เป็นรูปทรงกลมหรือเหลย่ี ม และนำ�มาจัดเรยี ง
บนฐานขนาดเล็กเป็นช้นั ๆ คล้ายกับดอกไม้และเกสรดอกไม้ โดยมีชอ่ื เรยี กลวดลาย
แตกตา่ งกนั เชน่ ล�ำ หอก พิกุล

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๒๑
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
21

ลุงป่วน เจียวทอง (บ้านโชค) นับเป็นช่างเครื่องเงินที่ได้รับการกล่าวถึง
ผลงานและการรักษาเอกลักษณ์งานเครื่องเงินแบบเขมร ที่สืบทอดมาจากช่าง
รุ่นพอ่ แมท่ ี่เดนิ ทางมาจากประเทศกมั พูชา ลวดลายของเครอ่ื งประดับหลายช้นิ มา
จากการสบื ทอดลวดลายจากครู และอกี หลายแบบมาจากการสรา้ งสรรคใ์ หมท่ ไ่ี ดร้ บั
แรงบันดาลใจจากเคร่ืองประดับของรูปประติมากรรมศิลปะเขมรและธรรมชาติ
รอบตัว ลุงป่วนเป็นช่างเครื่องทองมาก่อน ก่อนที่จะหันมาทำ�เครื่องเงินในราว
พ.ศ. ๒๕๒๘ จวบจนปัจจุบัน ลูกศิษย์ลูกหาจำ�นวนหนึ่งเข้ารับการฝึกฝนวิชา
จากลงุ ปว่ นโดยตรง นอกจากน้ี ยงั มสี ถาบนั การศกึ ษาและหนว่ ยงานราชการในจังหวดั
สุรนิ ทร์ เชญิ ท่านเป็นวิทยากรในโอกาสตา่ งๆ
การปรับตวั
แมใ้ นปจั จุบนั จะมีผู้สืบทอดงานชา่ งเครือ่ งเงนิ โบราณ เช่น คณุ ลงุ ปัญญา
จากหมู่บ้านนาตังแต่การรักษางานช่างขนานดั้งเดิมเป็นไปได้ยากมากขึ้นเพราะคน
นิยมเครอ่ื งประดับที่มรี ูปลกั ษณ์ทนั สมัยมากข้นึ และชา่ งต้องผลิตช้นิ งานโดยใชเ้ วลา
น้อยลง เพื่อให้ได้เงินมาหมุนเวียนในการซื้อวัสดุและสร้างเป็นชิ้นงานเพื่อขายไป
อย่างเรว็ ทีส่ ุด ความเฟอ่ื งฟขู องตลาดเครือ่ งเงนิ น้ัน เกดิ ขน้ึ ในชว่ งกวา่ สามสิบปที ่ีแล้ว
หลายครอบครัวมุ่งผลิตเพื่อป้อนตลาดกรุงเทพฯ และนักท่องเที่ยวที่มาเยี่ยมชม
หมูบ่ ้าน ตอ่ เม่อื ความนยิ มในสินคา้ ลดลง ประกอบกับราคาวตั ถุดิบสูงข้ึน โดยเฉพาะ
เนอ้ื เงนิ และการแขง่ ขนั ภายในท�ำ ใหร้ าคาปะเกอื มลดลง หลายครอบครวั หยดุ กจิ การ
และหันไปประกอบอาชพี อ่นื

ลุงปว่ น ครชู ่างเคร่ืองเงิน จงั หวดั สรุ นิ ทร์

Uncle Puan, master silversmith, Surin Province

๒๒ แผนที่มรดกภมู ปิ ญั ญาทางวฒั นธรรม จงั หวัดสุรินทร์ :

22 โรงเรียนภาคสนามมรดกภมู ปิ ัญญาทางวัฒนธรรมและพพิ ิธภณั ฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

“แซนสน็อบ”เป็นพิธีประจำ�ปีของช่างเคร่ืองเงนิ ที่จัดขึ้นเพื่อระลึกถึงครูบาอาจารย์
อนุเคราะห์ภาพโดยสุรินทร์สโมสร

San Sanorp is one important rital for silversmiths conducted to recall and remember previous masters.
Photo Courtesy of Surin Archive

อย่างไรก็ตามมีช่างบางกลุ่มสามารถปรับตัวเข้ากับความเปล่ียนแปลงของ
ตลาดได้ เช่น พี่ศุภาสิทธแิ์ ห่งกลมุ่ หัตถศิลป์หรอื “ดาเครอ่ื งเงนิ ” (บา้ นโชค) เปน็ กลมุ่
ช่างเครื่องเงินที่ประยุกต์เทคนิคงานเคร่ืองเงินดั้งเดิมเข้ากับรสนิยมของคนรุ่นใหม่
มกี ารลดทอนความซับซ้อนของลวดลายและการปรบั ใชว้ ัสดุประเภทใหม่ๆเชน่ หนิ สี
งาช้าง มาประกอบตวั เรอื นและกลายเป็นสนิ ค้าที่ไดร้ บั ความนิยมมากกว่า นอกจาก
การปรับเปลี่ยนรูปแบบแล้ว การปรับเปลี่ยนเทคนิคและวัสดุเป็นอีกทางออกหนึ่ง
ของงานช่าง กลุ่มชา่ งเครอ่ื งทองเหลืองและเครือ่ งเงนิ บ้านนาตัง
ช่างเคร่ืองทองจำ�นานมากท่ีเคยออกไปทำ�มาหากินในจังหวัดอุบลราชธานี
และจังหวัดสุพรรณบุรีได้กลับมาทำ�งานในบ้านเกิดเนื่องจากวิกฤตเศรษฐกิจ
พ.ศ. ๒๕๔๐ แมก้ ล่มุ ชา่ งดงั กล่าวจะเข้ารว่ มการอบรมการผลติ เครอื่ งเงนิ แบบเขมร
แต่การสบื ทอดเทคนิคปะเกอื ม ตะเกรา กลับไมเ่ ปน็ ทน่ี ยิ ม เนื่องจากวสั ดมุ ีราคา
สูงและข้นั ตอนในการประดษิ ฐ์ช้ินงานใช้เวลานาน ด้วยเหตนุ ี้ จึงปรบั ใช้ทองเหลือง
แทนเงิน และปรับเปลี่ยนเทคนิคในการทำ�ตัวเรือนด้วยการใช้แม่พิมพ์ในการหล่อ
ตวั เรือน ส่วนลวดลายน้นั เน้นการประยกุ ต์เคร่อื งประดบั ประกอบเครือ่ งแต่งกายใน
งานแสดงทางวฒั นธรรม งานแฟนซี ทผ่ี สมผสานกบั ลวดลายจากถ่ินอืน่ ๆ มากย่งิ ขึ้น
สง่ิ ทา้ ทายประการส�ำ คญั ในทกุ วนั น้ี คอื การรกั ษาสมดลุ ระหวา่ งการสบื ทอด
งานชา่ งเครอ่ื งเงนิ แบบเขมรและผลติ เครอ่ื งเงนิ เพอ่ื ตอบสนองความต้องการของตลาด
ความอยรู่ อดของชา่ งเครอ่ื งเงนิ และเครอ่ื งทองเหลอื งและอนาคตของงานชา่ งเครอ่ื งเงนิ
ดั้งเดิมจะเป็นไปในทิศทางใด คงเป็นสิ่งที่ชาวบ้านในอำ�เภอเขวาสินรินทร์และ
หนว่ ยงานทีเ่ กยี่ วขอ้ งตอ้ งหาทางออกกันต่อไป

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๒๓
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
23

PAKOEM, TAKRAO AND THE WORLD OF ECONOMICS

Silversmithing is a kind of craftwork that requires immense patience
in order to produce a single piece of jewelry or a decorative ornament.
Khwaew Srinarin is the name of the area in Surin that has been inhabited for
over 200 years by an ethnic Khmer community. Using knowledge and
methods inherited from their ancestors, many families and villagers are very
skilled in crafting silver and gold ornaments. These craftspeople sell their
work to Kui and Khmer people in areas in Surin such as Baan Keapo,
Baan Ta Klang in Amphur Tha Toom, Amphur Jom Phra and Amphur
Chumpol Buri. They also sell in the surrounding provinces.

The local communities believe in the sacredness of silver ornaments,
which are part of significant rituals such as marriage rites. Furthermore, the
silver ornaments materially reflect the security of families in the future.

Transmitting Knowledge

Silversmiths learn how to control the level of heat when melting
silver grains into small masses. They then expand the silver masses into wires
or beat them into plates, depending on the features of each element of the
piece. The tiny elements are arranged into a pattern, and the silversmith
attaches them by intermittently heating them with gunfire oil. In this way,
the small, separate elements are fused together to become a complete
masterwork. After that, the pieces are polished or enamel is applied to create
an antique effect.

Pakoem is the name of a type of craftwork where craftsmen
beat silver into small plates that they then shape into different beads.
The beads can be shaped like cylinders, spheres, or rectangles. Since the
beads are hollow, chan or dammar resin is then used to fill each bead.
This way, it is easier for craftsmen to create patterns on the beads without
breaking them. The pakoem beads are later strung together to form
necklaces, bracelets, earrings or pendants, depending on the craftspeople’s
creative desires. One characteristic design, takrao, is made by layering small
pieces of silver in predetermined circular or rectangular patterns on top of
a base. The resulting objects are evocative of flowers and pollen, and so the
style is also referred to as lamhork or pikul, which are the names of two types
of flowers.

๒๔๒๔ แผแนผนททมี่ ร่มี ดรกดภกภมู ิปมู ิปญั ญั ญญาทาทางาวงัฒวฒั นนธรธรมรมจังจหงั หวัดวสดั รุสินรุ ินททร์ร์ :

2244 โรโงรเงรเียรนียนภภาคาสคนสนามา:มมรดกภมู ปิ ญั ญาทางวัฒนธรรมและพพิ ิธภณั ฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

Uncle Puan Jiewthong from Baan Chok is one silversmith who is

widely recognized due to the quality of his work and his attempts to preserve
the traditional identity of Khmer silver crafts. His parents, who came to
Thailand after fleeing Cambodia, passed on their knowledge of silversmithing
to him. Uncle Puan began his career as goldsmith and later transitioned to
working with silver in 1985. He inherited some of his jewelry patterns from
his teachers, and he has also designed original creations based on inspiration
from elements of Khmer sculptures as well as natural surroundings. Many
current silversmiths have been educated directly by Uncle Puan; moreover,
institutions and government agencies have invited him to be an instructor
on many occasions.

Adaptations

Although successors of this ancient silversmith tradition exist, such as
Uncle Panya from Baan Natang, preserving the meanings and processes of
the original silversmithing practice is still difficult. These challenges have
arisen as a result of the growing desire for contemporary-style jewelry and
the need to reduce the length of production time in order to sell faster and to
circulate enough money for producing further pieces. The boom of the silver
market occurred about 30 years ago, and many families decided to produce
silver pieces to supply the tourist and urban markets. Later, due to the
decreasing popularity of silver products and the increasing production
costs, coupled with intensifying local competition, many families stopped
their silver businesses and turned to other occupations instead.

Nonetheless, some of the silversmith groups adapted to respond to
market demands. For example, Mr. Suphasit, of the craftsmanship group
Da Silverware in Baan Chok, works with a group of artisans who has applied
original silversmithing techniques to create items that suit the tastes of
people from younger generations. By reducing complicated patterns and
adding new kinds of materials to the silver beads, such as gemstones and
ivory, this group has been able to produce modern silver products that are
more popular than traditional versions. In addition to changing the styles,
silversmiths have also adapted techniques and materials, as in the case of
the Brass Makers and Silversmiths Group in Baan Natang, who now craft
jewelry using brass.

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๒๕
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
25

Many goldsmiths from Surin who went to earn a living in
Ubon Ratchathani and Supanburi provinces returned to their hometowns
after the economic crisis in 1997. Although they have participated in Khmer
silversmith workshops, they are not keen on transmitting pakoem and
takrao techniques, as the price of materials is high and the crafting of these
styles is time-consuming. Therefore, the goldsmiths have tried to adapt
by using brass instead of silver and by changing techniques through using
molds to cast the bodies of the pieces. With regard to patterns, they focus
on creating ornaments for cultural performances and parties, and the styles
are achieved by integrating designs from different areas.
Currently, the most significant challenge for silversmiths is to find
a balance in safeguarding and transmitting original Khmer silver traditions
while responding to market demands. The survival of silver and brass
craftsmen and the future of traditional silversmith practices rest in the hands
of Khwaew Srinarin villagers and involved agencies.

สินคา้ เครอ่ื งเงิน จงั หวดั สรุ ินทร์

Silver jewelry for sale, Surin Province

๒๖ แผนท่มี รดกภูมปิ ญั ญาทางวฒั นธรรม จงั หวัดสุรนิ ทร์ :

26 โรงเรียนภาคสนามมรดกภูมิปัญญาทางวฒั นธรรมและพิพิธภณั ฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

คณะดนตรีกนั ตรมึ ชาวสรุ นิ ทร์ พ.ศ.๒๔๗๒
อนเุ คราะหภ์ าพโดย สรุ นิ ทร์สโมสร****

Kantruem musicians, Surin Province, 1929
Photo Courtesy of Surin Archive****

ดนตรพี ้ืนบา้ นกันตรมึ
KANTRUEM FOLK MUSIC

เพลงกันตรึมจะร้องเป็นภาษาเขมร จึงนับได้ว่า
กิจกรรมดังกล่าวเป็นพื้นที่และสื่อกลางทางวัฒนธรรมใน
การถา่ ยทอดภาษาถ่นิ เขมรและความรอู้ นื่ ๆท่เี กยี่ วขอ้ ง

Kantruem also traditionally features vocalists
who sing in the Khmer language, and hence this genre
has been an important cultural space and medium for the
intergenerational transmission of the Khmer dialect
and associated cultural knowledge.

ดนตรพี ้นื บา้ นกนั ตรมึ

“กนั ตรมึ ” เปน็ ดนตรพี น้ื บา้ นทน่ี ยิ มในกลมุ่ ชาตพิ นั ธเ์ุ ขมรถน่ิ ไทย โดยเฉพาะ
ในจังหวัดสุรินทร์ ศรีสะเกษ และบุรีรัมย์ เครื่องดนตรีกันตรึมประกอบด้วย ปี่อ้อ
ซอกลาง กลองโทน ฉ่งิ ฉาบ และกรบั
กันตรึมมีลักษณะคล้ายดนตรีพื้นบ้านท่ีพบตามชายแดนที่ติดกับประเทศ
เพื่อนบ้านอยา่ งเขมร หรือทเี่ รียกวา่ “เพลงอารกั ” การแสดงดนตรีทัง้ สองประเภท
ตามประเพณี เป็นส่วนหนึ่งของ “พิธีโจลมะม็วด” ซึ่งยังคงปฏิบัติสืบต่อกัน
ในกลุ่มชาติพันธุ์เขมร พิธีเข้าทรงดังกล่าวจะมีขึ้นเมื่อมีผู้เจ็บไข้ได้ป่วย และเชื่อว่า
ความปว่ ยไขน้ น้ั มสี าเหตมุ าจากผที เ่ี รร่ อ่ นและโกรธแคน้ การแสดงดนตรโี ดยนักดนตรี
กันตรมึ นับเปน็ องค์ประกอบส�ำ คัญของการรักษา เพือ่ เช้อื เชญิ ใหผ้ ีเขา้ มาสิงร่างของ
มะม็วด (แม่มด) และทำ�ให้ผีตนนั้นพึงพอใจและสงบลง นอกจากนี้ เพลงกันตรึม
จะรอ้ งเปน็ ภาษาเขมร จงึ นบั ไดว้ า่ กจิ กรรมดงั กลา่ วเปน็ พน้ื ทแ่ี ละสอ่ื กลางทางวฒั นธรรม
ในการถา่ ยทอดภาษาถน่ิ เขมรและความรอู้ ืน่ ๆทเ่ี ก่ียวขอ้ ง
นอกจากการประกอบพธิ เี ข้าทรงแลว้ กนั ตรมึ ยงั เป็นสว่ นหนง่ึ ของพธิ กี รรม
และประเพณใี นชมุ ชนอกี หลายประเภท เชน่ พธิ แี ตง่ งานและพธิ ขี น้ึ บา้ นใหม่ นอกจาก
ดนตรีกันตรึมแบบดั้งเดิมแล้ว ในยุคปัจจุบันมีการนำ�ดนตรีกันตรึมมาผสมผสาน
กบั เคร่ืองดนตรสี มยั ใหม่ เช่น กตี าร์ไฟฟ้าและคีย์บอรด์ เรยี กวา่ กันตรมึ ประยกุ ต์
กันตรึมประยุกต์นิยมเล่นในงานวัดและงานเทศกาลทางวัฒนธรรม ซึ่งได้รับ
ความนิยมจากวัยรุ่นและเป็นแหล่งรายได้สำ�คญั สำ�หรับนกั ดนตรี กระน้นั กด็ ีกนั ตรมึ
ประยกุ ตถ์ กู วพิ ากษ์วิจารณ์จากชาวบา้ นและนักแสดงกันตรึมด้งั เดิมว่า ท�ำ ให้ดนตรี
กันตรึมดังเดิมถูกละเลยและไม่ได้สะท้อนให้เห็นความสัมพันธ์ของดนตรีกับ
ประวัติศาสตร์และพธิ ีกรรมของชมุ ชน แต่ในอีกทางหน่ึง นกั ดนตรีกนั ตรมึ ประยุกต์
กลับเหน็ ว่า ตนเองมสี ่วนส�ำ คัญในการทำ�ให้ดนตรกี นั ตรมึ ยงั อยใู่ นสงั คมและปรบั ตวั
ตามสมัยทเ่ี ปล่ียนแปลง

๒๘ แผนท่ีมรดกภูมิปญั ญาทางวฒั นธรรม จงั หวัดสุรนิ ทร์ :

28 โรงเรยี นภาคสนามมรดกภูมปิ ัญญาทางวฒั นธรรมและพิพิธภัณฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

นกั ดนตรีกันตรมึ และการสบื ทอดการแสดงในจังหวดั สรุ นิ ทร์
ว งดนตรที จี่มังชี หอื่ วเัดสสยี งุรอินยทา่ รง์เ“ปน็น�ำ้เผสง้ึมเือมนอื งบส้าุรนนิ ขทอรง์”บ(รบรา้ ดนาดนงักมดันน) ทตรี่ร่วีกมันแตสรดึมงในโดกยารเฉแพสาดะง
ทางวัฒนธรรมระดับจังหวัดบ่อยครั้ง และวงดนตรีที่เป็นที่รู้จักน้อยกว่าอย่าง
นักดนตรกี นั ตรึมดั้งเดิม เช่น ตาลน (บ้านสะดอ) และตามวน (บา้ นเขวาสินรินทร์)
ท่ียังคงแสดงดนตรีในพิธีต่างๆ ของชุมชน
ในการสืบทอดดนตรีกนั ตรึมนั้น แต่เดิมนักดนตรรี ุน่ เยาว์ที่สนใจจะเสาะหา
ครูดนตรกี ันตรึมและฝกึ ฝนกับครูโดยตรง แต่ในปจั จบุ ัน กันตรมึ กลายเป็นสว่ นหนึง่
ของการเรียนการสอนในโรงเรยี นระดับทอ้ งถิ่น โรงเรยี นหลายแห่งในจงั หวัดสุรนิ ทร์
เช่น โรงเรียนบ้านนาตังตระแบก และโรงเรียนสินรินทร์วิทยา จัดการเรียนการสอน
กนั ตรมึ ไว้เปน็ กจิ กรรมเสรมิ นอกชนั้ เรียน อยา่ งไรกด็ ี ขอ้ ทา้ ทายประการสำ�คัญของ
การสบื ทอดมรดกภมู ปิ ญั ญาน้ี คอื นกั เรยี นทไ่ี ดเ้ รยี นกนั ตรมึ จากโรงเรยี นและประกอบ
อาชีพเป็นนักดนตรีและนักแสดงภายหลังจบการศึกษาน้ันมีจำ�นวนไม่มากนัก
รวมท้งั กันตรมึ ดัง้ เดมิ อยู่ในสภาวะเสี่ยงทีจ่ ะสูญหายในอนาคตดว้ ยเชน่ กัน เนอ่ื งจาก
นกั ดนตรรี ุ่นก่อนๆ มีอายมุ ากข้นึ และจากไปโดยไม่มีผ้สู ืบทอดความรู้

พธิ โี จลมะม็วด จงั หวดั สรุ ินทร์ เฉลมิ สขุ จิตศรี
อนุเคราะห์ภาพโดย ชัยมงคล
Maemod spirit mediumship Surin Province,

Photo Courtesy of Cheymongkol Chalermsukjitsri

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๒๙
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
29

KANTRUEM FOLK MUSIC

Kantruem is the name of a genre of folk music found among the
ethnic Khmer populations of Thailand’s Surin, Srisaket and Buriram provinces.
The Kantruem instruments include the reed oboe (ป่ีออ้ ), fiddle (ซอกลาง),
Tone drums (กลองโทน), cymbals (ฉิ่ง ฉาบ) and wooden clappers (กรบั ).

Kantruem shares many traits with a folk music genre found across
the border in neighboring Cambodia, called phleng arak. As in the case of
phleng arak, kantruem in Thailand was traditionally performed as the musical
accompaniment for spirit mediumship rites known as phithi col maemot,
which are still frequently practiced among Thailand’s ethnic Khmer.
A col maemot mediumship rite is organized when it is believed that an illness
is being caused by angry or neglected spirits. The musical accompaniment
provided by kantruem performers is regarded as a vital component in the
healing process, as the music rouses the spirits, inviting them to possess
the medium’s body, and also soothes and comforts them. Kantruem also
traditionally features vocalists who sing in the Khmer language, and hence
this genre has been an important cultural space and medium for the
intergenerational transmission of the Khmer dialect and associated
cultural knowledge.

Apart from spirit mediumship rites, traditional kantruem is performed
for an array of community rituals and ceremonies, such as weddings and
house-raising rites. In addition to traditional kantruem, today there is a
popular genre of kantruem known as kantruem prayuk, which incorporates
modern instruments such as the electric guitar and keyboard. Performed
at temple fairs and cultural events, the upbeat tempo of kantruem prayuk
has gained popularity among younger audiences, and has become an
important source of revenue sustaining the livelihood of performers. In spite
of its popularity, kantruem prayuk has prompted debates among local
residents as well as traditional performers, some of whom feel that its
popularity has led to the marginalization of traditional kantruem and
a separation of the music from its historical, ritual function within the
community. On the other hand, kantruem prayuk performers maintain
that the popular genre is a way to keep the music alive and relevant
in the contemporary era.

๓๐ แผนท่ีมรดกภมู ิปัญญาทางวัฒนธรรม จังหวัดสรุ นิ ทร์ :

30 โรงเรยี นภาคสนามมรดกภมู ิปญั ญาทางวฒั นธรรมและพิพิธภณั ฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

Kantruem Performers and Intergenerational Transmission
in Surin Province

Surin Province is home to many kantruem performers, including
well-known groups such as Nam Phueng Muang Surin (Dong Man village),
Daka and Samanchai, who perform frequently for provincial cultural events,
and traditional kantruem dangduem performers such as Grandfather Lon
(Sador village), Uncle Mani and Grandfather Muan, who continue to perform
for community rites and ceremonies.
In terms of the intergenerational transmission of kantruem,
traditionally, young aspiring musicians would have sought an apprenticeship
with a kantruem master; however today, kantruem is taught through the
extracurricular programs in the local schools. Many schools in Surin, such
as Naa Tang Trabaek Village Elementary School and Khwaew Srinarin
Secondary School have incorporated kantruem instruction into their
extracurricular activities. One of the challenges for long-term transmission,
however, is that very few young students who learn kantruem in school con-
tinue to perform professionally after graduation, and hence there is a risk
that kantruem (particularly the traditional kantruem dangdeum) will
disappear in the near future, as older generations of performers pass away.

วงกันตรมึ ประยุกต์ จังหวัดสรุ ินทร์

Kantruem prayuk, Surin Province

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๓๑
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
31

การนวดแผนไทย จงั หวัดสุรินทร์

Traditional Thai massage, Surin Province

การแพทยพ์ นื้ บา้ น:
ภมู ปิ ัญญาแบบองคร์ วมและอนาคต

TRADITIONAL MEDICINE: HOLISTIC WISDOM
AND THE FUTURE

“ตะบลั ” เปน็ ค�ำ เขมรแปลวา่ “ครก”
ส่วน “ไพร” แปลว่า “ป่า”

เอียด ดพี นู *****

Taban is a Khmer word that means “mortar,”
and prai means “forest.”

Eiad Deepoon*****

การพัฒนาตนเองที่เริ่มต้นด้วยการพัฒนาจิตใจและการพึ่งพาตนเอง
เป็นหลักสำ�คัญในการทำ�งานของคณะกรรมการศาสนาเพื่อการพัฒนาสุรินทร์
ย้อนไปกวา่ สามสบิ ปที ่แี ล้ว องคก์ รเอกชนดังกลา่ วจัดตั้งข้นึ เพ่ือสรา้ งสรรค์โครงการ
พัฒนาต่างๆในจังหวัดสุรินทร์ โดยมีพุทธศาสนาเป็นหัวใจของการทำ�งานเพื่อการ
พฒั นาตนเอง คอื การขดั เกลาจติ ใจ ลดกิเลส และเชื่อมโยงมาสู่การพัฒนาชีวิตและ
ความเปน็ อยู่ เชน่ การท�ำ เกษตรแบบอนิ ทรยี ์ การน�ำ ความรแู้ ละทรพั ยากรธรรมชาติ
เกี่ยวกับการบ�ำ บัดรกั ษาโรคภยั ไขเ้ จ็บมาใช้บ�ำ รุงและบำ�บัดตนเอง
การศึกษาพืชสมุนไพรและความรู้ทางการแพทย์ของหมอพื้นบ้านในกลุ่ม
ชาตพิ นั ธเ์ุ ขมร ลาว และกยุ นบั เป็นกระบวนการฟ้ืนฟูภมู ิปัญญาทอ้ งถิน่ ทส่ี ำ�คัญ
ในการพัฒนา กจิ กรรมนน้ี �ำ มาสกู่ ารจัดตง้ั ศนู ย์ตะบัลไพรในราว พ.ศ. ๒๕๓๐ ศูนย์ฯ
ดังกล่าวเป็นเวทีในการถ่ายทอดและแลกเปลี่ยนความรู้เก่ียวกับการแพทย์พื้นบ้าน
สมุนไพร และการสืบทอดภูมิปัญญาสู่คนรุ่นใหม่ การดำ�เนินงานของศูนย์ฯ ได้รับ
การสนับสนนุ งบประมาณจากมลู นธิ ิพพิ ธิ ประชานาถ (วดั สามัคคี บา้ นท่าสวา่ ง) ทมี่ ี
“หลวงพอ่ นาน” หรอื พระครูพิพธิ ประชานาถ เปน็ ประธาน และยังทำ�งานรว่ มมือ
กบั หนว่ ยงานทเ่ี กยี่ วข้อง เช่น สำ�นักงานสาธารณสุขจงั หวดั สรุ ินทร์ เพ่ือสง่ เสริมการ
แพทยพ์ ื้นบ้านให้เปน็ ท่ียอมรบั และเป็นประโยชนก์ บั สาธารณชนไดอ้ ยา่ งย่ังยนื
ในปัจจุบัน ศูนย์ตะบัลไพรรับซื้อสมุนไพรเพื่อนำ�มาแปรรูปเป็นยาและ
ผลิตภัณฑ์เพือ่ สุขภาพอกี กว่า ๖๕ ตำ�รับ และยงั ท�ำ หนา้ ท่พี ฒั นาองค์ความรู้ในเรอื่ ง
แพทย์พื้นบ้าน (สมนุ ไพร การนวด และพธิ ีกรรม) การส่งเสริมแนวคิดเกษตรกรรม
ทางเลอื ก รวมไปถงึ การฟน้ื ฟูส่งิ แวดลอ้ มในท้องถิ่นโดยใช้รปู แบบปา่ ครอบครวั พ้นื ที่
ในการท�ำ งานครอบคลมุ ใน ๕ ต�ำ บล อนั ได้แก่ ตำ�บลบฤุ าษี ตำ�บลทา่ สวา่ ง ต�ำ บล
ตระแสง อำ�เภอเมือง, ตำ�บลตาเบา อำ�เภอปราสาท และตำ�บลเขวาสินรินทร์
อำ�เภอเขวาสินรนิ ทร์

วงเสวนาแพทย์พ้ืนบ้าน จังหวัดสรุ นิ ทร์ ๓๓
33
Traditional healers meeting, Surin Province

การดูแลสุขภาพแบบองคร์ วม
ค�ำ วา่ “สุขภาพแบบองคร์ วม” ครอบคลมุ มติ ติ ่างๆ ในการดูแลสขุ ภาพ
ของตนเอง ท้ังกาย ใจ และส่งิ แวดล้อม ในเรอื่ งของสิ่งแวดลอ้ มน้ัน ปา่ โคกสวาย
บ้านท่าสว่าง เป็นตัวอย่างของป่าชุมชนหรือในภาษาท้องถิ่นเรียกว่า “ป่าทาม”
สถานท่ีดังกล่าวเป็นแหล่งทรัพยากรสำ�คัญที่หมอพื้นบ้านเข้ามาเก็บพืชสมุนไพร
ไปปรุงยา และชาวบ้านเข้ามาเกบ็ พืชผักไปทานหรอื น�ำ ของปา่ ไปขาย ชาวชมุ ชน
ตระหนกั วา่ การอนรุ กั ษป์ า่ ทมี่ คี วามส�ำ คญั จงึ ประกอบพธิ ี“บวชปา่ ”(การใชผ้ า้ เหลอื ง
เปน็ สัญลักษณ์ผกู ไว้ทีล่ ำ�ตันของต้นไม)้ เพ่อื ปกปอ้ งตน้ ไม้หรือผืนปา่ ไว้ใชป้ ระโยชน์
ในระยะยาว การอนุรักษ์ป่ายังรวมถึงการเรียนรู้วิธีและระยะเวลาในการเก็บ
พืชพรรณไปใช้ประโยชน์ด้วยวิธีการและช่วงเวลาที่เหมาะสม เพื่อให้พืชเหล่านั้น
สามารถฟื้นตวั และผลิดอกออกผลอีกครัง้
นอกจากปา่ ที่มอี ยู่ตามธรรมชาตแิ ล้ว “ปา่ ครอบครัว” เปน็ อกี แนวคิดหนง่ึ
ที่ได้รับการส่งเสริม ป่าครอบครัวคือพืชพรรณที่เติบโตในพื้นที่ของตัวเอง โดยมี
ความหลากหลายทั้งพืชผัก สมุนไพร ไม้ผล ไม้ใช้สอยที่ตนเองเป็นผู้ปลูก
เพือ่ ความมน่ั คงด้านอาหาร ปลอดภยั และสามารถเป็นรายไดเ้ สริม ผลพวงประการ
สำ�คัญของป่าครอบครัว ได้แก่การพัฒนาคุณภาพชีวิตให้ผู้ปฏิบัตินั้นมีความสุข
มีความภาคภูมิใจ และเช่อื มโยงกับสมาชิกในเครอื ข่าย
สำ�หรับการแพทย์พื้นบ้าน หมอพื้นบ้าน ไม่ว่าจะเป็นหมอยา หมอพิธี
ล้วนอาศัยกระบวนการรักษาและการเยียวยาที่ผสมผสานการใช้สมุนไพรธรรมชาติ
และการบำ�บัดจิตใจด้วยพิธีกรรม ตัวอย่างของกลุ่มอาการหรือตำ�รายาที่ใช้รักษา
ได้แก่ คณุ ไสย มะเรง็ พิษต่างๆ อมั พฤต อมั พาต จอดกระดูก (ประสานกระดกู )
อหวิ าตกโรค ลมบ้าหมู ผิดสำ�แดง******
ยกตวั อยา่ งเชน่ พอ่ เพอื ย ดดี ว้ ยมี (บา้ นกาเกาะ) เปน็ หมอพน้ื บา้ นทร่ี กั ษาโรค
ดว้ ยกรรมวธิ ดี งั กล่าว พอ่ กลา่ ววา่ การบริกรรมคาถาเป็นส่วนส�ำ คญั ของการรักษา
หากส่งิ ท่ีอยใู่ นภายใน คนไข้ (ความป่วยไข้ อำ�นาจเหนือธรรมชาติ ฯลฯ) ไม่ไดร้ ับ
“การปลุก” การรักษาก็ไม่อาจสำ�เร็จได้ อนึ่ง ความรู้เกี่ยวกับการแพทย์พื้นบ้าน
ไดร้ ับการถ่ายทอดส่คู นรนุ่ ใหม่ ไมว่ า่ จะเปน็ พอ่ มะนอม (บา้ นกาเกาะ), พ่อทองคำ�
(บ้านระโยง) พี่สำ�เรยี นและพ่ีขวญั พิชา (บ้านหนองปรอื ) ตา่ งก็มีครูอย่างพ่อเพอื ย
ทเ่ี ป็นทเ่ี คารพนบั ถือของศิษยานุศษิ ยเ์ หล่านี้

๓๔ แผนทีม่ รดกภมู ิปญั ญาทางวฒั นธรรม จังหวัดสุรนิ ทร์ :

34 โรงเรียนภาคสนามมรดกภมู ปิ ญั ญาทางวฒั นธรรมและพพิ ิธภัณฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

การสง่ ต่อความรแู้ ละขอ้ ท้าทายภาคปฏบิ ตั ิ
การศึกษาเกี่ยวกับการแพทย์พื้นบ้านอย่างเป็นระบบ รวมทั้งการวิจัยโดย
คนในท้องถิ่น นักวิชาการ และบุคลากรสาธารณสุขได้ดำ�เนินการมาเป็นเวลา
หลายสิบปีแล้ว มีการบันทึกและเผยแพร่ความรู้เกี่ยวกับพืชสมุนไพรตำ�รับยาและ
การรักษาแบบอายุรเวทอย่างกว้างขวาง รวมทั้งในโรงพยาบาลทั้งในระดับอ�ำ เภอ
และต�ำ บลหลายแหง่ ในจงั หวดั สรุ นิ ทร์ ปรากฏการณด์ งั กลา่ วเกดิ ขน้ึ พรอ้ มๆกับกระแส
การฟื้นฟูการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก ตั้งแต่ทศวรรษ๒๕๔๐ และ
นบั เปน็ นมิ ติ หมายท่ีดีของการแพทย์พน้ื บ้านในอนาคต
อย่างไรก็ดี การสืบทอดความรู้การแพทย์พื้นบ้านด้วยการบันทึกเป็น
ลายลกั ษณอ์ กั ษรเพยี งอยา่ งเดยี วอาจไมใ่ ชค่ �ำ ตอบ เพราะการรกั ษาโรคและการเยยี วยา
บางประเภท ตอ้ งอาศยั การลงมอื ท�ำ รวมทง้ั ขอ้ หา้ มบางประการทห่ี มอพน้ื บา้ นจะต้อง
คำ�นึงถึงเพื่อให้ความรู้นั้นๆ สัมฤทธิ์ผล หรือข้อปฏิบัติบางประการ เช่น กรรมฐาน
ทก่ี ารรกั ษาบางกลมุ่ อาการจะตอ้ งอาศยั จติ ทส่ี งบของผรู้ กั ษาแตก่ ลบั เปน็ เรื่องยากยิ่ง
สำ�หรับผู้ที่จะสืบทอดองค์ความรู้นี้ที่จะรักษาจิตใจให้อยู่ในระดับท่ีเหมาะสม
กบั การรักษา
นอกจากนก้ี ารสง่ ตอ่ ความรทู้ างการแพทยพ์ น้ื บา้ นก�ำ ลงั เผชญิ กบั สภาพการณ์
ทางสังคมในปัจจุบัน เพราะการแพทย์พื้นบ้านไม่ใช่ความรู้ที่สามารถแปรเปน็ ทนุ
ในเชิงเศรษฐกิจ แต่เป็นการผสานรวมจิตวิญญาณเข้ากับความรู้ที่สืบทอดมาจาก
คนรนุ่ พ่อแม่

สมนุ ไพรพ้ืนบ้าน จังหวดั สรุ นิ ทร์ ๓๕

MAPPING INTANGIBLEMCUeLdTUicRiAnLaHl EpRlIaTAnGtEs,INSuSUriRnINPPrRoOvViInNcCeE: 35
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013

Achieving self-development through expanding one’s mind and
depending on oneself is the core work ethic of the Religion Committee for
the Development of Surin. This private organization places Buddhism at
the heart of working life, and it was established 30 years ago in order to
implement development projects in Surin Province. Self-development
means purifying one’s mind, decreasing lust and relating this practice to
the development of life and livelihood, for example: engaging in organic
agriculture or using knowledge and resources about medicine to nurture
and heal oneself.

Promoting education on herbs and the practices of traditional Khmer,
Lao and Kui healers is one process of safeguarding and transmitting local
wisdom, which is significant for development. Such activities led to the
establishment of the Tabanprai Center in 1987. The center has become
a place for transmitting and exchanging knowledge about traditional herbal
medicines and passing this wisdom to younger generations. The center’s
operations are funded by the Pipitprachanart Foundation of Samakee Temple
in Baan Tha Sawang, where Luang Paw Narn, or Abbott Pipitprachanart, is
the president. The center also cooperates with related agencies such as the
Surin Office of Public Health in encouraging the recognition of traditional
medicine and making it sustainable and worthwhile for the public.

Nowadays, Tabanprai Center is a place for herb buying and selling
so that herbs can be transformed into medicine and more than 65 health
products. The center also focuses on developing knowledge of traditional
medicine (emphasizing herbs, massage and rituals), encouraging alternative
agriculture and restoring local environment using the“family forest”principle.
The center works across 5 sub-districts: Bu-ruesri, Tha Sawang, Tra Saeng in
Muang district, Tabao in Prasart district and Khwaew Srinarin in
Khwaew Srinarin district.

Holistic Healthcare

The concept of “holistic healthcare” encompasses many dimensions
in caring for one’s own health that are not limited to the physical body.
The heart, spirit and surroundings must also be considered in the context of
one’s local environment. Khoksawai forest in Ta Sawang village is an example
of a community forest, or as it is referred to in the local language, paa tham.

๓๖ แผนทม่ี รดกภูมปิ ัญญาทางวัฒนธรรม จังหวัดสรุ นิ ทร์ :

36 โรงเรยี นภาคสนามมรดกภูมิปญั ญาทางวัฒนธรรมและพิพิธภัณฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

This forest is the source of important resources for traditional healers, who
go there to gather plants and herbs that they then mix together to make
medicines. It is also a place where locals can go to pick plants and vegetables
that they either eat themselves or sell as forest products. Local people have
realized that forest conservation is a crucial issue, and so they perform
a ceremony called buat paa, or “ordaining the forest,” where they wrap
symbolic yellow robes around the trunks of trees in order to protect the
forest in the long term. Forest conservation also requires knowledge of
the most appropriate ways and time periods for gathering plants so that
resource use is sustainable and plants can recover and continue to reproduce.

Besides the natural forests that already exist, the “family forest”
is another concept that has been promoted. A family forest is a garden that
is planted outside of one’s home that has a variety of plants, herbs, fruits, and
trees. These florae are planted and used by families themselves so that they
can achieve food security and supplement their incomes. Some significant
consequences of the family forests are that they have helped enhance quality
of life, they have brought growers happiness and pride and they have enabled
growers to establish a network to connect and exchange with others who
plant family forests.

With regard to traditional healers, no matter if they are healers
skilled in medicine or healers that perform rituals, all of them use methods of
care and treatment that integrate herbs, nature and spiritual therapy
through rituals. Using knowledge of symptom groups or lists of medicine
from inscriptions, healers can treat cancer, aliments caused by black magic,
cases of poisoning, paralysis, broken bones, epilepsy and cholera, among
other sicknesses.******

For example, Paw Peuai Deeduaimee from Baan Ka Ko is a traditional
healer who cares for people using the methods described above. He says that
reciting the appropriate spells is the most important part of the healing
process. If the bad thing inside of the sick person (an illness, supernatural
force, etc.) is not “awakened,” then the person will not be cured. Knowledge
about traditional healing practices has been transmitted to the younger
generation, to individuals such as Paw Nanom, from Baan Ka Ko; Paw
Tongkham, from Baan Rayong; and Pii Samrian and Pii Kwanpicha, both
from Baan Nong Preu. Moreover, there are still teachers, such as Paw Peuai,
who receive respect from these younger students.

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๓๗
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
37

Transmitting Knowledge and the Challenges of Practicing
Formalized education about traditional healing, as well as research
by local people, academics and public health workers, have been
implemented for over a decade. Herbs, medicine recipes and medical
treatment methods have been recorded and disseminated widely, including
at district-and subdistrict-level hospitals in Surin province. This phenomenon
accompanied the revitalization of traditional Thai medicine and alternative
medicine that gained momentum starting in the 1990s, and it is regarded
as a positive sign for the future of the traditional healing livelihood.
However, safeguarding knowledge about traditional healing
practices simply by recording it is not the only solution, because the treatment
of certain illnesses requires firsthand healing experience and familiarity
with the taboos and procedures that traditional healers follow in order
to achieve positive results. For example, the state of meditation that must
be reached by the healer to treat certain groups of symptoms requires
a quiet and peaceful mindset. Healers from the younger generation
who are inheriting these methods have difficulty achieving the level
of mindfulness that is necessary to treat certain sicknesses.
Moreover, transmission of knowledge is also hindered by social
circumstances, because traditional healing practices are not a body of
knowledge that can be altered to produce large economic benefits.
Nonetheless, traditional healing practices encompass sets of skills and
beliefs that combine the spirit and the mind with knowledge that is
inherited by younger people from their mothers and fathers.

สมุนไพรแปรรูป จังหวดั สรุ นิ ทร์
๓M๘edicแinผaนlทtี่มeรaดsกaภnูมdิปัญotญhาeทrาpงวrัฒodนuธรcรtมs sจoงั หldวัดaสtรุ Tนิ aทbรa์ nprai

38 โรงเรยี นภาคสนาม: มรดกภูมิปญั ญาทางวัฒนธรรมและพิพธิ ภณั ฑ์ พ.ศ. ๒๕๕๖

เชงิ อรรถ

* Peluso, N., 1995.Whose woods are these? Counter-mapping forest territories
in Kalimantan, Indonesia. Antipode 27:383-406.

**Paitoon Mikusol, 1984. Social and cultural history of northeastern Thailand
from 1868-1910: A case study of the Huamuang Khamen
Paadong (Surin, Sangkha, and Khukhan). PhD. University of
Washington.
***Green, G. 2004. Traditional textiles of Cambodia: cultural threads and
material heritage. Bangkok: River Books.

****คณะกันตรมึ ชาวสรุ นิ ทรแ์ สดงดนตรีในการรับเสดจ็ กรมพระยาด�ำ รงราชานภุ าพ
เสด็จตรวจราชการมณฑลนครราชสมี า
ภาพของครอบครัวคุณลุงสมั ฤทธ์ิ สหุนาฬุ

*****นกั พฒั นาอาวโุ สแหง่ ภาคอสี าน หนง่ึ ในผู้บกุ เบิกศนู ยส์ มุนไพรแหง่ น้ีมาตงั้ แต่
พ.ศ. ๒๕๓๗ คัดลอกจาก prachatai.com/journal/2010/02/27681,
วันที่ ๒๑ กุมภาพนั ธ์ ๒๕๕๖

******แดงชัย สืบเสาะและคนอื่นๆ. ๒๕๔๙.การศึกษาองค์ความรู้หมอพื้นบ้าน
สุรินทร์ กรณีศึกษา ตำ�บลบฤุ าษี. รายงานฉบับสมบรู ณ์, สนบั สนุนโดย
ส�ำ นกั งานกองทุนสนบั สนุนการวจิ ัย (สกว.)

MAPPING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN SURIN PROVINCE: ๓๙
INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND MUSEUMS FIELD SCHOOL 2013
39

ขอขอบคุณ

ชาวบ้าน ครูภูมิปัญญา และผู้นำ�ชุมชน บ้านโคกสวาย, บ้านนาตัง, บ้าน
ต�ำ ปงู , บา้ นเขวาสนิ รนิ ทร์, บา้ นโชค จังหวดั สรุ นิ ทร์, เจ้าหน้าทข่ี องส�ำ นักงานพัฒนา
ชมุ ชน อำ�เภอเมอื งและอ�ำ เภอเขวาสนิ รินทร์ จงั หวดั สุรินทร์, สำ�นกั งานสาธารณสขุ
จังหวัดสุรินทร์, ศูนย์หม่อนไหมเฉลิมพระเกียรติ จังหวัดสุรินทร์, ศูนย์คชศึกษา
และพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ สุรินทร์, ผู้อำ�นวยการโรงเรียนและคณะครูโรงเรียน
สินรินทร์วิทยา, โรงเรียนบ้านนาตังตระแบก และโรงเรียนอนุบาลเขวาสินรินทร์,
เจา้ หนา้ ทฝ่ี า่ ยบรหิ ารองคก์ รปกครองสว่ นทอ้ งถน่ิ และเจา้ หนา้ ทฝ่ี า่ ยปกครองในระดบั
ทอ้ งถน่ิ อ�ำ เภอเมอื งและอ�ำ เภอเขวาสนิ รินทร์ จงั หวดั สุรนิ ทร์, นักพฒั นาเอกชนของ
ศูนย์ตะบลั ไพรและสรุ ินทรส์ โมสร

Acknowledgements

The Princess Maha Chakri Sirindhorn Anthropology Centre (SAC)
wishes to thank the residents of Khok Saway village, Natang village, Khwaew
Srinarin village and Chok village for their kind hospitality and participation in
the ICH and Museums Field School. We also wish to express our gratitude to
the government agencies that facilitated this program, including the Community
Development Office, the Municipal Administrative Office, the District
Administrative Office of Khwaew Srinarin, the Public Health Office of Surin
Province, and the National Museum. We are also grateful to the principals and
teachers of Khwaew Srinarin Secondary School, Natang Tabaek Elementary
School, Khwaew Srinarin Kindergarten, Tabanprai Holistic Medicine Network,
the Surin Archive, as well as the leaders of the local government agencies
who supported this program.