Unit 2 Farming Systems

10

หน่วยที่ 2
ระบบการทาฟาร์ม (Farming Systems)
1. ความหมายของระบบการทาฟาร์ม
ระบบการทาฟาร์ม (Farming Systems) เป็นการทากิจกรรมการเกษตรท่ีเป็นระบบของเกษตรกร
ประกอบดว้ ยองคป์ ระกอบหรือกิจกรรมต่างๆ หลายอยา่ ง และมีความสัมพนั ธ์ซ่ึงกนั และกนั โดยการใช้
ประโยชน์จากทรัพยากรและปัจจยั การผลิตท่ีมีอยใู่ นครัวเรือน ซ่ึงมิใช่รวมพชื สัตว์ ประมงและกิจกรรมอ่ืนๆ
เทา่ น้นั แต่รวมการทากิจกรรมอ่ืนๆดว้ ย ไมว่ า่ จะเป็ นทางตรงหรือทางออ้ ม และอาจใชร้ ะยะเวลาส้ันหรือ
ระยะเวลานาน ซ่ึงเป็นผลมาจากความรู้ความเขา้ ใจและความสามารถ ตลอดจนพฤติกรรมของเกษตรกรท่ีมี
ตอ่ สภาพแวดลอ้ มทางธรรมชาติท่ีอยรู่ อบตวั เกษตรกร และการทาฟาร์มมีปัจจยั ตา่ งๆมาเก่ียวขอ้ ง ท้งั ดา้ น
เทคโนโลยกี ารผลิต สภาพชีวภาพ เศรษฐกิจและสงั คม และสภาพส่ิงแวดลอ้ มตามธรรมชาติ
ระบบการทาฟาร์ม (Farming Systems) หมายถึง ระบบการเกษตรของเกษตรกรโดยการใช้
ประโยชนจ์ ากทรัพยากรท่ีมีอยใู่ นครัวเรือน มีองคป์ ระกอบหรือกิจกรรมหลายๆอยา่ ง แต่ละกิจกรรมมี
ความสัมพนั ธ์ซ่ึงกนั และกนั แตล่ ะกิจกรรมตา่ งก็มีปัจจยั หลายอยา่ งมาเก่ียวขอ้ ง เช่น ปัจจยั ทางกายภาพ
ชีวภาพ เศรษฐกิจสังคม และสิ่งแวดลอ้ มตามธรรมชาติ การเปลี่ยนแปลงกิจกกรมหน่ึงจะมีผลกระทบไปถึง
กิจกรรมอ่ืนๆ ดว้ ย
ระบบการทาฟาร์ม มิไดห้ มายถึงเพยี งพืชตา่ งๆ มีสัตวต์ า่ งๆ ท่ีเล้ียง หรือกิจกรรมอ่ืนๆในฟาร์ม
เท่าน้นั แต่หมายถึงขอบขา่ ยเชื่อมโยงอนั สลบั ซบั ซอ้ นของดิน พชื สัตว์ แรงงาน เคร่ืองมือ และปัจจยั การผลิต
ตา่ งๆ ท่ีเกษตรกรมีอยรู่ วมท้งั อิทธิพลของสภาพแวดลอ้ มทางการภาพ ชีวภาพ เศรษฐกิจและสงั คม ซ่ึงเป็น
เง่ือนไขของเกษตรกรในการผลิต ตลอดจนการปรับเทคโนโลยกี ารผลิตให้เหมาะสมและสอดคลอ้ งกบั
สภาพแวดลอ้ มดงั กล่าว เพ่ือใหบ้ รรลุวตั ถุประสงค์ เป้าหมายและความพอใจของเกษตรกร
2. ความหมายของคาทเ่ี กยี่ วข้องกบั ระบบการทาฟาร์ม
พชื เป็นองคป์ ระกอบสาคญั ของระบบการทาฟาร์ม ท้งั น้ีเพราะพืชเป็นอาหาร ยารักษาโรค ท่ีอยอู่ าศยั
ธาตุอาหารบารุงดิน ซ่ึงเป็นส่วนสาคญั ของสภาพแวดลอ้ มตามธรรมชาติ มนุษยพ์ ยายามท่ีจะจดั ระบบการ
ปลูกพืชใหส้ ะดวกและง่ายตอ่ การดูแลรักษาและเกบ็ เก่ียวผลผลิต จาไดเ้ ปล่ียนระบบจากการท่ีปล่อยใหพ้ ชื ที่
ปลูกข้ึนปะปนกนั อยา่ งไมเ่ ป็ นระเบียบ เช่น ในสภาพธรรมชาติมาเป็นการปลูกอยา่ งเป็ นแถวเป็นแนวบา้ ง
หวา่ นเป็ นผนื เดียวกนั บา้ ง ซ่ึงสามารถแบ่งระบบการปลูกพืชตามวธิ ีการปลูก
ระบบการปลูกพชื (Cropping System) เป็นกิจกรรมเก่ียวกบั การผลิตพชื ในฟาร์มหน่ึงๆ รวมไปถึง
องคป์ ระกอบต่างๆ ท่ีจาเป็ นสาหรับการปลูกพืช และความสมั พนั ธ์ระหวา่ งพชื กบั ส่ิงแวดลอ้ มซ่ึงปัจจุบนั มี
ลกั ษณะของระบบการปลูกพืชแบบต่างๆมากมาย แบ่งระบบการปลูกพืชไดก้ วา้ งๆออกเป็น 6 ระบบ คือ
2.1 ระบบการปลูกพชื ร่วม (Intercropping) หมายถึง ระบบการปลูกพชื ต้งั แตส่ องชนิดร่วมกนั ใน
เวลาเดียวกนั หรือเวลาใกลเ้ คียงกนั อาจเป็นรูปแบบใดกไ็ ดใ้ น 2 รูปแบบ ดงั น้ี

11

1) การปลูกแบบแซมเป็นแถว (Row Intercropping) หมายถึง ระบบการปลูกพชื ร่วมท่ีมี
อยา่ งนอ้ ยหน่ึงชนิดท่ีปลูกเป็ นแถว ที่เหลือนอกจากน้ีอาจจะปลูกเป็นแถวสลกั กบั พชื แรกหรือปลูกไมเ่ ป็น
แถวอยใู่ นระหวา่ งแถวของพืชแรกก็ได้

2) การปลูกแบบผสม (Mixed Intercropping) หมายถึง การปลูกพชื ร่วมที่ไม่เป็นแถวเป็ น
แนว โดยปลูกผสมกนั ไปตามความเหมาะสมของสภาพท่ีตอ้ งการตามธรรมชาติเช่นเดียวกบั สภาพป่ าไมใ้ น
ธรรมชาติ

การปลูกพชื ร่วมในเวลาเดียวกนั ใชเ้ คร่ืองหมาย + แสดงการร่วมของระบบ เช่น ขา้ วโพด + ถว่ั ลิสง
หมายถึง การปลูกขา้ วโพดร่วมกบั ถว่ั ลิสงในเวลาเดียวกนั เป็นตน้

2.2 ระบบการปลูกพชื แบบรับช่วง (Relay Cropping) หมายถึง ระบบการปลูกพืชท่ีขณะท่ีพชื แรกยงั
ไมเ่ ก็บเก่ียว และหลงั จากพชื แรกออกดอก โดยปลูกในพ้นื ที่เดียวกนั ซ่ึงอาจปลูกระหวา่ งแถว (Inter – row)
หรือปลูกผสม (Mixed) ก็ได้

การปลูกแบบรับช่วงร่วมกนั ใชเ้ คร่ืองหมาย – แสดงการร่วมในระบบ เช่น ขา้ ว – ถวั่ เหลือง หมายถึง
การปลูกขา้ วแลว้ รับช่วงโดยการปลูกถว่ั เหลืองก่อนการเก็บเก่ียวขา้ ว เป็นตน้

2.3 การปลูกพืชแบบหมุนเวยี น (Crop Rotation) หมายถึง การปลูกพืชสองชนิดหรือมากกวา่ ลงบน
พ้นื ท่ีเดียวกนั แต่วา่ ปลูกไมพ่ ร้อมกนั โดยมีการจดั ลาดบั พืชที่ปลูกอยา่ งมีระเบียบ (Regular Sequece)

ชนิดของพืชและหลกั ปฏิบตั ิในการปลูกพชื หมุนเวยี น
1) เลือกพชื ใหเ้ หมาะสมกบั ดิน ภูมิประเทศ และภูมิอากาศ พชื ที่เลือกควรสามารถปรับตวั
เขา้ กบั สภาพแวดลอ้ มได้ เช่น ไมเ่ ป็นพืชที่ตอ้ งมีการพรวนดินบอ่ ยคร้ัง
2) ในระบบการปลูกพืชหมุนเวยี นตอ้ งมีพชื ตระกูลถวั่ หรือพืชตระกูลหญา้ ซ่ึงมีการ
เจริญเติบโตอยา่ งหนาแน่น เพ่ือเป็นการรักษาหรือเพิ่มปริมาณไนโตรเจน และอินทรียวตั ถุในดิน
เพราะพืชบางชนิดท่ีปลูกในระบบพชื หมุนเวยี นจะนาไนโตรเจนจากดินไปใชเ้ ป็นจานวนมากในแต่
ละปี เช่นขา้ วโพด มนั ฝร่ัง ยาสูบ ฝ้าย เป็นตน้ ตาปกติในระบบการปลูกพืชหมุนเวยี นจะมีการปลูก
พชื ตระกูลถวั่ ผสมกบั หญา้ ต้งั แต่ 1 ใน 4 ถึง 1 ใน 3 ของพ้ืนที่ปลูกพชื หมุนเวยี น หรือมากกวา่
3) การเลือกลาดบั พืช การจดั ลาดบั พชื ที่ปลูกก่อนหลงั จะมีอิทธิพลต่อผลผลิตพืชท่ีปลูก
ตามมา เช่น ขา้ วโพดที่ปลูกตามหลงั พชื ตระกลู ถว่ั ท่ีมีรากหยงั ลึก ทาใหข้ า้ วโพดไดผ้ ลผลิตสูงกวา่
เพราะรากสามารถชอนไชไปในดินไดม้ ากกวา่ และไดร้ ับไนโตรเจนจากเศษเหลือของพืชตระกลู ถว่ั
การจดั ลาดบั พืชในระบบหมุนเวยี นมีความสาคญั ในเขตพ้ืนท่ีที่คอ่ นขา้ งแหง้ แลง้ เพราะจะทาใหม้ ี
ความช้ืนในดินเหลืออยแู่ ตกต่างกนั แลว้ แตช่ นิดของพชื ท่ีมีระบบรากแตกตา่ งกนั เช่น ขา้ วโพดจะมี
รากต้ืนเมื่อเปรียบเทียบกบั ขา้ งฟ่ าง พชื ท่ีปลูกหลงั ขา้ วโพดจึงมีปริมาณความช่ืนท่ีเป็ นประโยชน์
เหลือท่ีจะใชม้ ากกวา่ พืชที่ปลูกตามขา้ วฟ่ าง ทาใหผ้ ลผลิตของพชื ที่ปลูกตามขา้ วโพดสูงกวา่ พืชท่ี
ปลูกตามขา้ วฟ่ าง เป็นตน้

12

2.4 ระบบการปลูกพืชแบบทวกิ สิกรรมหรือแบบรวม (Double of Sequential Cropping) หมายถึง
ระบบการปลูกพืชแรกจนเก็บเก่ียวแลว้ จึงปลูกพืชท่ีสองตามทนั ทีหรือเวน้ ช่วงไมน่ านนกั โดยเฉพาะในสภาพ
ของพ้นื ที่ที่ยงั มีความช้ืนและน้าในดินเหลือจากการปลูกพืชแรกเพยี งพอตอ่ การเจริญเติบโตและใหผ้ ลผลิต
ของพชื ท่ีสอง

2.5 ระบบการปลูกพืชแบบต่างระดบั (Multi - Storeyed Cropping) หมายถึง การปลูกพชื ท่ีมีความสูง
และความตอ้ งการแสงสวา่ งแตกต่างกนั ในพ้นื ท่ีเดียวกนั เช่น พชื ตระกลู ถว่ั โกโก้ กาแฟ พริกไทย กานพลู
และมะพร้าว ในพ้นื ท่ีและในเวลาเดียวกนั ซ่ึงแตล่ ะชนิดมีความสูงและความตอ้ งการแสงแดดแตกต่างกนั
และสามารถอยรู่ ่วมกนั ได้

2.6 ระบบการปลูกพืชแบบราทูน (Ratoon Cropping) หมายถึง การใชพ้ ชื ที่สามารถจะยดึ ระยะเวลา
ใหผ้ ลผลิตไดม้ ากกวา่ หน่ึงฤดูกาลโดยไมต่ อ้ งมีการปลูกใหม่ โดยวธิ ีการตดั ใหเ้ หลือตอซ่ึงจะแตกกิ่งกา้ นและ
ใหผ้ ลไดใ้ หม่ เช่น ฝ้าย ออ้ ย ขา้ งฟ่ าง สบั ปะรด ละหุ่ง เป็นตน้
3. ประเภทของระบบการทาฟาร์ม

การทากิจกรรมการเกษตรของเกษตรกรมีความแตกตา่ งกนั ในแตล่ ะครัวเรือน มีการจดั สรร
ทรัพยากรท่ีมีอยอู่ ยา่ งมีระบบ ซ่ึงเกิดจากการเรียนรู้และประสบการณ์ การจดั ระบบการทาฟาร์มโดยการปลูก
พชื หลายชนิดในพ้ืนที่เดียวกนั ยอ่ มแก่งแยง่ ปัจจยั สาคญั ในการเจริญเติบโตร่วมกนั การใชว้ ธิ ีการใดก็ตามที่
เป็นการลดการแข่งขนั การเจริญเติบโตของพืชดงั กล่าวให้นอ้ ยที่สุด และการใหป้ ระโยชน์ซ่ึงกนั และกนั
ตลอดจนการใหป้ ระโยชน์แก่เกษตรกรมากที่สุด นบั วา่ เป็ นการจดั ระบบการทาฟาร์มที่ดี ถา้ พิจารณาระบบ
การทาฟาร์ม (Farming System) ตามลกั ษณะของพืชที่ปลูก สามารถแบง่ ระบบการทาฟาร์มได้ 4 ประเภท คือ

3.1 ระบบการการทาฟาร์มที่มีขา้ วเป็นพชื หลกั (Rice Base Farming System) เป็นระบบการทาฟาร์ม
ในสภาพท่ีราบลุ่มท่ีมีการปลูกขา้ วเป็นพืชหลกั ในฤดูฝน ตามดว้ ยพชื อื่น ๆ (พืชไร่ พืชผกั ก่อนหรือหลงั การ
ปลูกขา้ ว

ตวั อย่าง การปลูกพชื ท่ีมีขา้ วเป็นหลกั
ขา้ วนาปี - ขา้ วนาปลงั
ขา้ วนาปี - พืชผกั
ถวั่ เขียว - ขา้ วนาปี - ขา้ วโพดฝักออ่ น
งา - ขา้ วนาปี - ถวั่ เหลือง
ขา้ วนาปี - ถวั่ ลิสง - ขา้ วโพดหวาน
3.2 ระบบการการทาฟาร์มที่มีพชื ไร่เป็นพืชหลกั (Field Crop Base Farming System) เป็นระบบการ
ทาฟาร์มในที่ดอน ซ่ึงเกษตรกรปลูกพชื ไร่เป็นพืชหลกั แลว้ ตามดว้ ยพืชอ่ืน ๆ
ตัวอย่าง การปลูกพชื ท่ีมีพืชไร่เป็นหลกั
ขา้ วโพด - ถวั่ ลิสง

13

ขา้ วโพด - ขา้ วฟ่ าง
ขา้ วโพดฝักออ่ น - ถว่ั เหลือง - ขา้ วโพด
งา - ขา้ วโพด - ขา้ วฟ่ าง
3.3 ระบบการการทาฟาร์มที่มีพืชสวนเป็นพืชหลกั (Perennial Crop Base Farming System) เป็น
ระบบการทาฟาร์มท้งั ในสภาพที่ และที่ลุ่ม โดยมีพืชสวนปลูกเป็นพชื หลกั ซ่ึงในสภาพที่ลุ่มจาเป็นตอ้ งปลูก
แบบยกร่อง ส่วนในสภาพท่ีดอนไมจ่ าเป็นตอ้ งปลูกแบบยกร่อง ในการจดั ระบบการทาฟาร์มที่มีพืชสวนเป็น
หลกั น้นั นิยมปลูกไมผ้ ลเป็นพืชหลกั และปลูกไมผ้ ล พืชไร่ เป็นพชื แซม ซ่ึงพชื แซมเหล่าน้ีส่วนใหญจ่ ะเป็ น
พืชที่สามารถทาเงินใหเ้ กษตรกรภายในระยะเวลาอนั ส้นั
ไมผ้ ลที่แนะนาใหป้ ลูกเป็นพืชหลกั ไดแ้ ก่ ส้มโอ กระทอ้ น ขนุน มะขามหวาน มะม่วง มะปราง
หวาน มะยงชิด ลองกอง มงั คุด
ไมผ้ ลที่แนะนาใหป้ ลูกเป็นพืชแซม ไดแ้ ก่ ไมผ้ ลท่ีกล่าวในขา้ งตน้ แต่ปลูกในระยะชิดเพอ่ื การ
ขยายพนั ธุ์ และพทุ รา นอ้ ยหน่า ฝร่ัง กลว้ ย มะละกอ
พืชผกั ท่ีแนะนาใหป้ ลูกเป็นพืชแซม ไดแ้ ก่ มะเขือ ฟัก แตงกวา มะระ ถว่ั ฝักยาว ขา้ วโพดฝักออ่ น
แตงไทย พริก ตะไคร้ โหระพา สะระแหน่
พืชไร่ท่ีแนะนาใหป้ ลูกเป็นพืชแซม ไดแ้ ก่ ถวั่ เหลืองรับประทานฝักสด ถว่ั ลิสง
3.4 ระบบการการทาฟาร์มแบบไร่นาสวนผสมและการเกษตรแบบผสมผสาน (Mixed Farming and
Integrated Farming System) เป็นระบบการเกษตรท่ีมีการปลูกพชื หรือเล้ียงสตั ว์ ประมง และกิจกรรมอื่น ๆ
หลายชนิดในฟาร์ม เพ่ือตอบสนองต่อการบริโภค เพือ่ ลดความเส่ียงจากราคาผลผลิตท่ีไมแ่ น่นอน อาจมีการ
จดั การใหก้ ิจกรรมการผลิตผสมผสานเก้ือกูลกนั เพื่อลดตน้ ทุนการผลิต และคานึงถึงสภาพแวดลอ้ ม เช่นการ
ปลูกไมย้ นื ตน้ ในนา การเล้ียงหมูควบคู่กบั การเล้ียงปลาในนาขา้ ว เป็นตน้
4. รูปแบบระบบการเกษตรแบบยง่ั ยืนทเ่ี หมาะสม
เกษตรกรรมยงั่ ยืน (Sustainable agriculture) หมายถึง การทาการเกษตรที่ตอบสนองต่อความ
ตอ้ งการของผบู้ ริโภค และเป็ นมิตรกบั สภาพแวดลอ้ มและความสมดุลของสภาพธรรมชาติ
หมายถึง ระบบการผลิตทางการเกษตรหรือระบบฟาร์มในรูปแบบตา่ ง ๆ ที่เหมาะสมกบั ภูมินิเวศ
ของแต่ละพ้ืนที่ จดั เป็นระบบการผลิตท่ีเหมาะสม (Appropriate production system) กบั สภาพทรัพยากรและ
สิ่งแวดลอ้ มในไร่นาท่ีแตกตา่ งกนั ออกไป ซ่ึงรูปแบบของระบบการผลิตทางการเกษตรแบบยง่ั ยนื น้นั จาแนก
ออกเป็ นลกั ษณะต่าง ๆ ตามองคป์ ระกอบท่ีสาคญั และมีหลากหลายรูปแบบหรือชื่อเรียกที่ไมเ่ หมือนกนั ก็ได้
ตามแต่ลกั ษณะการผลิตวา่ จะเนน้ หนกั ดา้ นใดหรือมีจุดเด่นท่ีต่างกนั ออกไปอยา่ งไร
รูปแบบหลกั ๆ ที่ชดั เจนและเป็นท่ีเขา้ ใจกนั ทว่ั ไป ไดแ้ ก่

14

4.1 เกษตรผสมผสาน (Integrated Farm) เนน้ กิจกรรมการผลิตมากกวา่ สองกิจกรรมข้ึนไปในเวลา
เดียวกนั และกิจกรรมเหล่าน้ีเก้ือกูลซ่ึงกนั และกนั เป็นการสร้างมูลค่าเพม่ิ ใหม้ ากข้ึนจากการใชป้ ระโยชน์
ทรัพยากรที่ดินที่มีจากดั ในไร่นาใหเ้ กิดประโยชนส์ ูงสุด

จุดเด่น คือ เป็นการจดั การความเส่ียง (Risk management) และการประหยดั ทางขอบข่าย
(Economy of scope)

4.2 เกษตรอินทรีย์ (Organic Farm) เนน้ หนกั การผลิตที่ไม่ใชส้ ารอนินทรียเ์ คมีหรือเคมีสังเคราะห์
แตส่ ามารถใชอ้ ินทรียเ์ คมีได้ เช่น สารสกดั จากสะเดา ตะไคร้หอม หรือสารสกดั ชีวภาพเพื่อเพมิ่ ความอุดม
สมบูรณ์แก่ทรัพยากรดิน

จุดเด่น คือ เป็นการสร้างความปลอดภยั ดา้ นอาหาร (Food safety) ใหแ้ ก่ผบู้ ริโภค
4.3 เกษตรธรรมชาติ (Natural Farming) เนน้ หนกั การทาการเกษตรที่ไม่รบกวนธรรมชาติ หรือ
รบกวนใหน้ อ้ ยที่สุดเท่าที่จะทาได้ โดยการไม่ไถพรวน ไมใ่ ชส้ ารเคมี ไมใ่ ชป้ ๋ ุยเคมี และไมก่ าจดั วชั พชื แต่
สามารถมีการคลุมดินและใชป้ ๋ ุยพืชสดได้

จุดเด่น คือ เป็นการฟ้ื นฟูความสมดุลของระบบนิเวศ (Rehabilitation of ecological balance)
และลดการพ่งึ พาปัจจยั ภายนอก

4.4 เกษตรทฤษฎีใหม่ (New theory Agricultural) เนน้ หนกั การจดั ทรัพยากรน้าในไร่นาใหเ้ พยี งพอ
เพื่อผลิตพชื อาหาร โดยเฉพาะขา้ วเอาไวบ้ ริโภคในครัวเรือน รวมท้งั มีการผลิตอื่น ๆ เพื่อบริโภคและจาหน่าย
ส่วนท่ีเหลือแก่ตลาดเพ่อื สร้างรายไดอ้ ยา่ งพอเพยี ง

จุดเด่น คือ เป็นการสร้างความมนั่ คงดา้ นอาหาร(Food security) ซ่ึงเป็นพ้นื ฐานของ
เศรษฐกิจพอเพียงระดบั ครอบครัว

4.5 วนเกษตร (Agroforesty) เนน้ หนกั การมีตน้ ไมใ้ หญ่และพืชเศรษฐกิจหลายระดบั ที่เหมาะสมกบั
แตล่ ะพ้ืนที่ เพ่ือการใชป้ ระโยชนป์ ่ าไมข้ องพชื หรือสัตวช์ นิดตา่ ง ๆ ท่ีเก้ือกูลกนั ท้งั ยงั เป็ นการเพิม่ พ้นื ที่ของ
ทรัพยากรป่ าไมท้ ี่มีจากดั ไดอ้ ีกทางหน่ึง

จุดเด่น คือ เป็นการคงอยรู่ ่วมกนั ของป่ าและการเกษตร ท้งั ยงั เพ่ิมความหลากหลายทาง
ชีวภาพ (Biodiversity)