1 THEATRAAL ESSAY IRIS BRUSSEE ‘‘Iedereen wil weg maar niemand gaat’’ DE INVLOED VAN GELUID OP MIJ ALS MAKER
2
3
4 Inhoudsopgave Voorwoord en Visueel onderzoek Pagina 3 De grondleggers van experimentele ‘muziek’ (ook wel sounscapes) Pagina 4 tot 5 Korte inleiding over het Futurisme Pagina 4 Luigi Carlo Fillippo Russolo Pagina 4 en 5 Musique Concrète (Pierre Schaeffer) Pagina 5 Terugkoppeling naar de hedendaagse tijd Pagina 6 tot 8 Ellen Fullman Pagina 6 Zoro Feigl Pagina 6 Klaus Nomi Pagina 8 Hoe geluid visueel werd Pagina 9 tot 12 De basis principes van muziek Pagina 9 De doelgroep van YouTube Pagina 9 Andere vormen van sociale media Pagina 9 Spinvis Pagina 9 en 10 Half Alive Pagina 11 en 12 Bronnen Pagina 13
5 Beste lezer, Geluid is voor mij vaak een soort ontsnapping geweest. Van de meest stille stiltes tot het dagenlang continu omringd te zijn door (omgevings-) muziek. Geluid was mijn afleiding en tegelijkertijd mijn focus. Het transporteerde me naar een andere wereld. Eentje waar ik op dat moment meer behoefte aan had dan de wereld waarin ik me bevond. Dit kon zijn omdat ik wilde vluchten van bepaalde emoties of ze juist wilde versterken. In mijn opvoeding is muziek een belangrijke factor geweest. Mijn vader probeerde me al vanaf jongs af aan een interesse voor muziek te laten ontwikkelen (natuurlijk wel muziek die hij kon waardeeren). Omdat muziek zo’n grote rol speelde vanaf mijn jeugd, is dit nog steeds een belangrijk onderdeel van mijn leven. Ik luister bijna elke dag muziek en bevind me vaak in verschillende fases. Hiermee doel ik voornamelijk op verschillende emotionele fases die ik middels dit essay wil ondervragen en wil onderzoeken. Dit thema is ter sprake gekomen toen ik aanwezig was bij een klein concert in Wenen. Tijdens dit concert werd er geëxperimenteerd met geluid, denk hierbij voornamelijk aan geluid middels verschillende muziekinstrumenten. Het geheel sprak me al heel erg aan. Ik werd erdoor ontroerd en tegelijkertijd door geïnspireerd. Er was een bepaalde contrabassist die me nog steeds heel helder is bijgebleven. Hij experimenteerde met de geluiden van zijn contrabas door deze te versterken en te vervormen middels verschillende pedalen en een mixboard. Hierdoor kon hij bijvoorbeeld geluiden in een loop zetten en klonk de snaaraanslag van zijn contrabas elektronisch in plaats van akoestisch. Na dit optreden ben ik veel meer gaan nadenken over geluid en mijn perceptie ervan. Ik vond het interessant om het onderwerp breder te trekken dan muziek, omdat ik aan mezelf merkte dat er ook zo veel invloed vanuit omgevingsgeluid invloed heeft op mijn emotionele welzijn en daarmee ook als maker. Met dit essay wil ik proberen te reflecteren op de link tussen geluiden en/of muziek die ik ervaar, hoe ik deze bewustof onbewust verwerk in mijn proces en de link net mijn uiteindelijke werk. Hiervoor heb ik verschillende vormen van onderzoek uitgevoerd bestaande uit een theoretisch deel en een praktisch deel. Op sommige momenten in het essay maak ik verwijzingen naar verschillende bestanden. Deze heb ik via de mail verspreid en staan duidelijk in mapjes gesorteerd. Graag vraag ik u deze bestanden te beluisteren en/of bekijken, omdat deze een belangrijk onderdeel zijn geweest van mijn onderzoek en mijn reflectie. Daarnaast is het bijbehorende onderzoek hierdoor beter te begrijpen. Voorwoord Naar aanleiding van mijn theoretische onderzoek naar het ontstaan van soundscapes ben ik mij verder gaan verdiepen in hoe geluiden invloed kunnen hebben op mijn maakproces. Voor mezelf wilde ik hier voorafgaand zo min mogelijk invulling aan geven, omdat ik het belangrijk vond om mijn directe associaties op een manier direct visueel te kunnen verwerken. Het enige wat ik daarvoor bepaald heb, is het aanschaffen van een groot schetsboek. Dit boek heb ik opgevuld naar aanleiding van het luisteren naar muziek en omgevingsgeluiden. Soms ook in combinatie met een bepaalde omgeving om te kijken of de combinatie van omgeving en geluid andere inspiratie met zich mee zou brengen. Voor dit essay heb ik er daarom ook voor gekozen om tijdens mijn analyses te kiezen voor kunstenaars en muzikanten die ik al ken en waar ik op de een of andere manier al in contact mee ben geweest. Ik vind het erg interessant om vanuit een meer theoretische analyse te kijken hoe het werk van deze artiesten invloed heeft op mijn meer intuïtieve maakproces (ook naar aanleiding van het voorgaande onderzoek wat ik heb uitgevoerd). De pagina’s van dit schetsboek heb ik ingescand en bij dit document gevoegd. Ook mijn eerste onderzoeksschetsen en aantekeningen zitten hierbij. Om te kunnen reflecteren op wat ik uiteindelijk allemaal heb gemaakt en ondervonden heb ik een soort mini-podcast opgenomen terwijl ik zelf door het schrift blader. Deze kan geluisterd worden op elk gewenst moment. Op deze manier hoop ik een stukje van mijn bevindingen te kunnen overbrengen. Visueel onderzoek
6 Soundscape (; klanklandschap) ‘’De akoestische omgeving van de mens, bestaande uit geluiden van de natuurkrachten, de dieren en de mens.’’ (Frens Bakker, Els Ruijsendaal, Paul Uljé, Dick van Zijderveld, 2022) Luigi Carlo Filippo Russolo en Pierre Schaeffer zijn twee belangrijke kunstenaars geweest wanneer het gaat over het ontstaan van soundscapes. Daarom zullen deze twee kunstenaars in de volgende alinea’s verder worden uitgediept. Korte inleiding over het Futurisme Aangezien Russolo een belangrijke aanhanger is geweest van het Futurisme en veel van zijn werk is geïnspireerd op deze stroming, zal ik in deze alinea wat dieper ingaan op dit onderwerp. Het Futurisme kent diens ontstaan in 1909 (Milaan, Italië) door oprichter Filippo Tommaso Marinetti middels zijn manuscript genaamd ‘’Manifesto of Futurism’’. Het Futurisme had een grote afkeer tegen alles wat zich in het verleden had afgespeeld en/of bevond en aanhangers hadden een grote interesse in alles wat de menselijkheid boven de natuur plaatste (denk aan vliegtuigen, auto’s, de industriële stad, etc.). Futuristen waren ook zeer gepassioneerde nationalisten. Naast Marineti en Russolo waren schilders Umberto Boccioni, Carlo Carrà, Giacomo Balla en Gino Severini. “We want no part of it, the past, we the young and strong Futurists!” (Filippo Tommaso Marinetti)’’ Luigi Carlo Filippo Russolo Russolo is een belangrijk figuur geweest in het gebruik van omgevingsgeluid en was een bekend lid van de futuristische beweging onder leiding van Filippo Marinetti (opgezet in 1909) Hoewel hij zich in zijn vroegere jaren heeft gefocust op zijn schilderkunst, wende hij zich vanaf 1913 ook tot muziek en geluid. In hetzelfde jaar schreef hij zijn radicale manifest genaamd ‘L’arte dei rumori’. Hierin beschreef hij de creatie van een muzikale compositie met gebruik van hedendaagse geluiden (inclusief ‘lawaai’). Wat dus zo bijzonder was aan Luigi, was dat hij de inspiratie voor zijn composities voornamelijk uit omgevingsgeluid haalde (denk hierbij voornamelijk aan industriële geluiden, gezien zijn interesse in Futurisme). Dit in tegenstelling tot het gebruik van klassieke De grondleggers van experimentele ‘muziek’ (ook wel soundscapes) muziekinstrumenten (denk aan een piano, gitaar, fluit, etc.). Tussen 1913 en 1921 bouwde hij zijn eigen instrumenten samen met zijn assistent Ugo Piatti; ‘Intonarumori’ genoemd. De instrumenten bestonden uit verschillende felgekleurde boxen die allen een ander akoestisch geluid produceerden, ook wel bekend als ‘noice music’. Vaak was er sprake van een wiel die een snaar aanraakte welke weer verbonden was aan een drum. Veel van de instrumenten beschikten over een hendel op de top van elke box waarmee de spanning van de snaren kon worden bepaald. Aan de verschillende boxen waren hoorns gemonteerd om zo het geluid te versterken. Omdat het allemaal akoestische instrumenten waren, maakte het geheel niet een heel hard geluid. Luigi gaf al zijn instrumenten onomatopeeënnamen. Denk hierbij aan ‘Scoppiatore’ (Barstend) en de ‘Ululatore’ (Brulbeer). Na het bouwen van zijn instrumenten heeft Russolo verschillende composities geschreven specifiek voor zijn eigen muziekinstrumenten. Dit resulteerde in verschillende performances in onder andere Milaan, Genua en het Colosseum in Londen. De composities die Russolo schreef beschikte allen over futuristische namen zoals ‘Risveglio di una città’ (Een stad wakker maken) en ‘Convegno di automobile e aeroplani’ (Conventie voor auto’s en vliegtuigen). Zijn performance in Milaan zorgde tevens voor een opstand.
7 Rond 1920 bouwde Russolo nog twee andere soorten muziekinstrumenten. De ‘arco enarmonico’ welke beschikte over resonanties vanuit verschillende muzikale instrumenten en de ‘rumorarmonio or russolofono’; een rudimentair keyboard dat gelijkwaardig was aan meerdere gecombineerde Intonarumori. Veel van de Intonarumori zijn verwoest in Parijs tijdens de bombardementen van de Tweede Wereldoorlog. Anderen zijn simpelweg ‘verdwenen’. Een aantal van de werktekeningen zijn bewaard gebleven en naar aanleiding hiervan zijn replica’s gebouwd. Omdat zo veel werk van Russolo verloren is gegaan, is het lastig te bepalen of zijn ideeën ook daadwerkelijk zijn uitgevoerd zoals hij in gedachten had. Wat wel bekend is, is dat de Franse muziekstroming ‘Musique concrète’ de ideeën van Russolo heeft proberen te begrijpen en deze ideeën vervolgens heeft doorgevoerd. Tussen 1927 en 1932 woonde Russolo in Parijs als vluchteling van het fascisme. Na een aantal jaren in Spanje te hebben gewoond keerde hij terug naar Italië. Door de antifascistische politiek werd Russolo gedistantieerd van latere futuristische activiteiten. Hij ontwikkelde een interesse voor Oosterse filosofieën en de occult en vervolgde zijn schilderscarrière. Musique Concrète (Pierre Schaeffer) Een muziekstroming opgericht door Franse componist Pierre Schaeffer in 1949. Schaeffer heeft deze stroming opgericht naar aanleiding van het werk van Russolo. Binnen Musique Concrète maakte componisten gebruik van verschillende ruis- en toonstructuren tijdens het schrijven van muzikale composities. Hiervoor werden onder andere geluiden van de natuur, de natuurlijke omgeving en verschillende technische geluiden gebruikt. Op deze manier hoopte men de ‘levendigheid’ van de muziek te behouden, wat volgens sommigen ontbrak binnen de elektronische muziek. ‘’Musique concrète streeft ernaar om de concrete geluiden als uitgangspunt te nemen en deze te abstraheren naar een muzikale compositie’’ (Wikipedia, 25 januari, 2021) Schaeffer heeft drie belangrijke componenten toegevoegd aan de Musique Concrète: het toevoegen van elk soort geluid aan het muzikale idioom, het op zo’n manier bewerken van een bestaand muziekinstrument om een abstractere klank te creëren en het digitaal aanpassen van een opgenomen geluid om het zo beter te kunnen combineren en/of toevoegen binnen een compositie. Dit laatste zou zelfs kunnen worden gezien als de voorloper van het hedendaagse ‘samplen’: het gebruiken van bestaande muzikale componenten en deze zo bewerken dat het binnen een nieuwe muzikale compositie past (Kanye West is hier een goed voorbeeld van). Schaeffer had tot slot de interessante theorie dat alle geluiden gelijkwaardig zijn. Hiermee bedoelende dat alle geluiden op dezelfde manier worden ervaren. Hij maakte gebruik van de term ‘sound objects’ voor het benoemen van geluiden die hij gebruikte bij het schrijven van zijn composities. Beluister een van zijn eerste werken, ‘Étude aux tourniquets - toy tops and percussion instruments’, uit 1948 en een van zijn latere werken, ‘Moins Banal (Interlude, Ou Impromptu)’, 1978 (MP3 file 1 en 2). Interessant aan deze werken vind ik hoe in zijn eerste werk al te horen is hoe hij digitale ontwikkelingen toepast in zijn composities. Dit is te horen aan het af en toe laten herhalen van verschillende geluiden (het eerder benoemde ‘samplen’). Daarnaast zijn ook verschillende effecten te horen (zoals het laten echoën van sommige geluiden). In dit werk kan ik de oorsprong van sommige geluiden ook nog herkennen, wat voor mij een zeer heldere visualiteit toevoegt die een directe link legt met het werk. Ook klinkt het werk hierdoor voor mij meer als een soundscape dan zijn latere werk. Het latere werk spreekt mij meer aan op gevoel. Hier passen ook visuele beelden bij, maar deze zijn voor mij veel vrijer en hebben meer een link met mij als persoon. Daarnaast klinkt dit werk ook al veel meer als de elektronische muziek van nu. Geluiden zijn onherkenbaar, maar komen hierdoor voor mij meer muzikaal tot hun recht dan bij zijn eerdere werk. Geluidskunst ‘’Kunstdiscipline waarbij geluid wordt gebruikt als een medium en vaak wordt gecombineerd met beeldende kunst.’’
8 Russolo en Schaeffer hebben beiden een grote verandering teweeggebracht in de perceptie van en omgang met geluid en compositie. Veranderingen die vandaag de dag nog steeds van invloed zijn. Zo is de term en kunstvorm ‘Geluidskunst’ al een ontwikkeling met betrekking tot het werk van beide Russolo en Schaeffer. Binnen deze term vallen ook weer verschillende vormen van geluidskunst. Zo is er bijvoorbeeld het creëren van een soundscape die digitaal wordt afgespeeld, maar zijn er ook kunstenaars die sculptuur en geluid combineren. Zo staat Ellen Fullman bekend om het combineren van een beeld (performance) door het maken van een soundscape, Zoro Feigl installaties creëert waarbij omgevingsgeluid zijn inspiratiebron is en Klaus Nomi geheel in kostuum en make-up zijn muziek performt. Ellen Fullman (1957, Memphis, TN) Een voorbeeld van een hedendaagse geluidskunstenaar is Ellen Fullman (1957-heden). Haar werk zweeft tussen het begrip geluidskunst en performatieve kunst in. Fullman begon als performance en sculptuur kunstenaar, maar kreeg al snel interesse in het gebruiken van geluid in haar werken. Vanaf 1980 studeerde Fullman aan de Kansas City Art Institute en maakte tijdens haar studententijd haar eerste werk waarbij ze sculptuur en geluid combineerde; ‘The Metal Skirt Sound Sculpture’. Een sculptuur bestaande uit een metalen plooirok en meerdere gitaarsnaren die aan de ene kant bevestigd waren aan de onderkant van de plooirok en doorliepen naar een paar platformschoenen. Door het bevestigen van een kleine microfoon aan de plooirok die doorliep naar een geluidsversterker (welke Fulmann als handtas droeg) werd het geluid van de rok versterkt. Fullman liep in deze installatie door Minneapolis. Door het lopen viel op sommige snaren de spanning weg, terwijl tegelijkertijd de spanning op de andere snaren toenam waardoor het geluid van de rok werd geproduceerd. Een van haar meest bekende werk is ‘The Long String Instrument’. Terugkoppeling naar de hedendaagse tijd Een muziekinstrument bestaande zeer lange roestvrij stalen, fosforbrons of messing snaren. De snaren zijn gespannen op (ongeveer) taille-hoogte en zijn aan de ene kant bevestigd aan een grote houten klankkast. De snaren lopen door tot verschillend blokken waarbij ze aan stempennen zijn bevestigd. De snaren zijn allemaal gespannen tot net voor hun breekpunt om zo de resonantie van elke snaar zo hoog mogelijk te krijgen. Een zelf ontworpen unieke kapo bepaald hoe lang elke snaar door trilt (en daarmee dus de lengte van het geluid bepaald). Beluister beide beschreven werken van Fullman via MP3 file 3 (‘The Metal Skirt Sound Sculpture’) en MP3 file 4 (‘The Long String Instrument’) Opvallend aan het fragment ‘The Metal Skirt Sound Sculpture’ vind ik het harde (masculine?) en metaalachtige geluid in combinatie met het in eerste instantie feminien uitziende uiterlijk van de kunstenares. Het creëert een, voor mij, spannend contrast en zorgt ervoor dat ik associaties krijg als het schurende, onveilige gevoel wat veel vrouwen ervaren wanneer ze over straat lopen. Het geluid van de installatie maakt voor mij deze link. Het voelt onheilspellend en onveilig aan. Bij het fragment ‘The Long String Instrument’ was het eerste waar ik aan dacht hoe fascinerend ik de ontwikkeling van het werk van Fullman vind. Hoe onveilig een van haar eerste werken voor mij aanvoelde en het rustgevende effect wat dit werk op mij had. Het geluid klinkt heel ‘vol’ en warm in plaats van galmend en koud. Ook bijzonder is de kleine bewegingen die nodig zijn om dit geluid tot stand te brengen. Op de foto is te zien dat Fullman de snaren nauwelijks aanraakt, maar er alleen overheen strijkt met haar vingertoppen. Ik vind het heel krachtig hoe er uit zo’n kwetsbare beweging zo’n krachtig geluid ontstaat. Zoro Feigl (1983, Amsterdam) Zoro Feigl is een hedendaagse kunstenaar die zich op het eerste gezicht niet direct bezighoudt met geluid. Na te zijn afgestudeerd aan de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam en het Hoger Instituut voor Schone Kunst in Gent heeft hij zijn werken al in een groot aantal musea mogen exposeren. Zoro lijkt met zijn werken een soort hyperfocus uit te willen leggen op de omgeving om ons heen. Hij ‘bedenkt niets nieuws, maar heeft gewoon een grote waardering voor al het bijzondere wat continu om ons heen gebeurt’. Binnen deze fascinatie voor het alledaagse kiest hij telkens een onderwerp uit om een groter onderzoek naar te doen. Zo heeft hij voor zijn installatie ‘Zwermen’ (Stedelijk Museum Schiedam, 2020) acht jaar onderzoek gedaan naar de beweging en het geluid van een zwerm vogels. Dit heeft uiteindelijk geleid tot een ruimte vullende installatie speciaal voor het Stedelijk Museum Schiedam. De installatie bestond uit een ‘met semitransparante folie bespannen ring’ die aan het plafond was bevestigd. Binnen deze ring bevonden zich een groot aantal kleine metalen balletjes. Deze balletjes worden ook gebruikt bij zeer veel mechanische voorwerpen waarbij iets draait. De ring bewoog vervolgens langzaam heen en weer waardoor de balletjes in beweging kwamen. Hierdoor ontstond er een geluid wat heel veel lijkt op het geluid van een zwerm vogels. Daarnaast bewogen de balletjes ook op dezelfde manier als een zwerm vogels. De kijker werd uitgenodigd het werk te ervaren door eronder te gaan liggen. Geluid speelt in dit werk dus voornamelijk een toevoegende rol. Het zorgt ervoor dat het geheel een complete ervaring wordt voor zicht en gehoor. Naast dat de balletjes een visueel aspect met zich meebrengen, is het geluid wat ze produceren een zeer belangrijk onderdeel van het ontstaan van de installatie. In 2020 heb ik dit werk zelf mogen ervaren en kan daarom bevestigen dat het geluid het werk voor mij echt een ervaring maakte. Ik kon er ook onder liggen met mijn ogen dicht en nog steeds aan een zwerm volgens denken, simpelweg door het geluid van de installatie. Het visuele aspect gaf daarnaast ook een link met een zwerm vogels. Hoe de balletjes zichtbaar waren door het transparante doek en als een groep over dit oppervlak bewogen creëerden een duidelijke associatie met de eerdere inspiratie van Zoro.
9
10 Beluister en bekijk de videoclip van het nummer ‘Total Eclipse’ van Klaus Nomi via MP4 file 1 (’Total Eclipse, Klaus Nomi’). Ik ken Klaus Nomi uit mijn kindertijd. Het was, en is, een artiest die mijn vader veel luistert. Bij zijn nummer ‘Total Eclips’ krijg ik altijd flashbacks naar velen zondagochtenden waarbij ik door dit nummer uit mijn bed werd gezongen en mijn vader in de woonkamer uit volle borst meezong. Zijn muziek zal hierdoor altijd een bepaalde periode uit mijn leven met zich meedragen. Alleen dit maakt zijn muziek al speciaal voor mij. Het heeft een bepaalde nostalgische waarde. Dit diepere onderzoek heeft me ook veel geleerd over wie Klaus Nomi was, waar hij zijn inspiratie vandaan haalde en hoe hij zich deze inspiratie eigen maakte. Denk bijvoorbeeld aan het kostuum wat hij in de video draagt. Dit is bijna een kopie van een kostuum wat David Bowie droeg tijdens zijn show bij Saturday Night Live, maar is uiteindelijk toch een iconisch beeld geworden voor wie Klaus Nomi was. Klaus Nomi (Immenstadt, 24 januari, 1944 - New York, 6 augustus, 1983) Klaus Sperber (bekend onder zijn stage naam Klaus Nomi) was een Duitse countertenor. Hij past goed in het rijtje van geluidskunstenaars, omdat hij veel heeft geëxperimenteerd met het combineren van klassieke operamuziek samen met pop en vaudeville (een vorm van muziektheater). Daarnaast verzorgde hij complete visuele performances door middel van decorontwerp, kostuum en make-up. Klaus Nomi werd geboren in Immenstadt, Duitsland. Zijn ouders brachten hem de liefde voor klassieke operamuziek bij, waarnaast hij zelf een smaak voor popmuziek heeft ontwikkeld. Zo hield hij onder andere ook van The Beatles en Maria Callas. Nomi besloot te verhuizen naar New York toen hij werd afgewezen bij de opera in Berlijn. Zijn muziekcarrière kwam in New York ook zeer moeilijk tot bloei. Hij heeft eerst een tijd gewerkt als banketbakker tot hij op een gegeven moment kleine optredens mocht verzorgen bij clubs in New York. In 1979 heeft David Bowie hem gevraagd, samen met een van de toentertijd beste vrienden van Nomi, Joey Arias, als een van zijn achtergrondzangers voor zijn show bij Saturday Night Live. Nomi was in die tijd zo onder de indruk door het pak van David Bowie dat hij er ook een voor zichzelf heeft laten maken. Nomi maakte niet alleen experimentele muziek, hij verzorgde ook een compleet stage persona. Hierdoor gaf hij niet alleen een muziekperformance, maar werden al zijn optredens bijna een kunstwerk an sich. Het pak dat hij liet maken naar aanleiding van zijn inspiratie door David Bowie droeg hij naar al zijn optredens. Wel in de zwart-witte kleurstelling waar veel mensen hem van kennen. Zijn kostuum maakte hij af met zijn bijzondere haarstijl en make-up, die tevens de geometrische vormen volgden van zijn pak. Over zijn decorontwerpen las ik veel over rookmachines, indrukwekkende lichtshows en het proberen neer te zetten van een onwereldse ruimte. Naast de visuele aspecten die hem bekendheid hebben gebracht stond Klaus Nomi ook bekend om zijn grote stembereik. Hij had een prachtige falsetstem die hij in veel van zijn nummers heeft toegepast. Nomi heeft uiteindelijk twee albums uitgebracht met zelfgeschreven nummers; Klaus Nomi (1981) en Simple Man (1982). Naast deze twee albums heeft hij ook een aantal covers gezongen van bekende aria’s uit klassieke opera’s zoals ‘’Mon cœur s’ouvre à ta voix’’ uit de opera ‘’Samson and Delilah’’.
11 De basis principes van muziek Veel liedjes hebben een bepaalde, vaste structuur. Zo bestaan de meeste popliedjes (zo’n 90%) uit een bepaald patroon; intro, couplet, refrein, pre-chorus, instrumentaal of solo, bridge en outro. Dit patroon is te herkennen aan het gebruik van verschillende akkoordprogressies die volgens de eerder beschreven volgorde in een liedje zijn verwerkt. Kijkende naar de tekst van een liedje is deze in het refrein vrijwel altijd (bijna volledig) hetzelfde en zijn de coupletten momenten dat de teksten van elkaar verschillen. Bij de liedjes van Spinvis en Half Alive (welke ik later verder zal uitdiepen) is deze structuur vaak te herkennen. Een van de meest populaire ontwikkelingen op het gebied van ‘visueel geluid’ is YouTube. Opgericht in 2005 door Chad Hurley, Steve Chen en Jawed Karim, is dit medium sindsdien enorm gegroeid in populariteit. Zeker muzikanten maken veel gebruik van YouTube door middel van videoclips. Ook verschillende kunstenaars (denk bijvoorbeeld aan Ellen en Zoro) maken gebruik van dit medium om verschillende documentaties van hun werk te vereeuwigen en zichtbaar te maken voor een groter publiek. De doelgroep van YouTube Tijdens het prille begin van YouTube neem ik aan dat het begrip ‘doelgroep’ nog niet per se iets wat van belang was voor de oprichter van het socialmediaplatform. Dit lijd ik af van de inhoud van zijn eerste YouTube video, waarin Jared beschrijft wat hij zo interessant vind aan olifanten in de dierentuin. Pas toen het platform groot werd en er mogelijkheden ontstonden om er financiële winst uit te halen, werd het interessant na te gaan denken over een doelgroep (en hoe je deze op een zo effectief mogelijke manier naar het platform kon krijgen). Inmiddels heeft YouTube ook veel veranderingen doorgemaakt sinds het ontstaan in 2005. Het winstsysteem is drastisch veranderd door de komst van advertenties en is het naar mijn mening een platform geworden wat alleen maar streeft naar zo veel mogelijk economische winst in plaats van het bieden van een gratis platform wat voor iedereen te gebruiken is. Toch zien veel muzikanten het nog steeds als een toevoeging aan hun professie, te zien aan het aantal videoclips wat nog steeds eens in de zoveel tijd wordt geüpload. Hoe geluid visueel werd De uiteindelijke doelgroep van YouTube is erg breed. Het platform wordt zowel door jongeren als door ouderen gebruikt, maar hierin hebben de jongeren wel de overhand. Andere vormen van sociale media Natuurlijk zijn er vandaag de dag enorm veel andere manieren waarop muzikanten en geluidskunstenaars hun werk kunnen delen met de rest van de wereld. Denk onder andere aan populaire platforms als TikTok, Instagram, Facebook, etc. De keuze om me te richten op YouTube, is omdat ik met dit platform ben opgegroeid en er vandaag de dag nog steeds vrij veel gebruik van maak. Dit platform ken ik, vergeleken met de andere benoemde mogelijkheden, het beste en heb er de meeste invloed door ervaren (zeker op jongere leeftijd). Ik weet nog goed hoe ik tussen mijn 13e en 16e heel vaak dezelfde videoclips kon kijken van artiesten waar ik op dat moment fan van was. Sommige fragmenten van deze clips zitten nog steeds in mijn geheugen. Spinvis Beluister en bekijk de videoclip ‘Oostende’ van Spinvis via MP4 file 2 (‘Oostende, Spinvis’) Wat is Oostende? Oostende is een stad gelegen aan de Belgische kust in de provincie West-Vlaanderen. Het is een van de belangrijkere toeristische trekpleisters van België en telt ongeveer 72.000 inwoners. De inwoners van Oostende bestaan uit een mix van zeer veel uiteenlopende nationaliteiten. Vanwege het enorme toerisme wat op de stad afkomt verandert het aantal inwoners in het hoogseizoen van 72.000 tot ongeveer 400.000. Dit door de enorme hoeveelheid campings en andere overnachtingsmogelijkheden binnen de stad. De link met het liedje Het lijkt alsof Spinvis met de tekst van ‘Oostende’ een periode omschrijft uit zijn eigen leven. Maar het kan ook een leven zijn wat hij zelf heeft bedacht. Deze periode speelt zich af bij verschillende plekken in de stad Oostende. In de tekst wordt er gepraat over verschillende situaties die in de videoclip in beeld worden gebracht. Denk hierbij aan het drinken van bier, het zien van Justine in de stad en het café, het zien van mensen op straat, etc. Indrukken bij de eerste keer kijken Tijdens het luisteren en bekijken van de videoclip ervaarde ik een gevoel van eenzaamheid. Ik leid dit terug naar de setting van de videoclip waarin het voor mij lijkt alsof Spinvis in zijn eentje naar een continu veranderende wereld aan het kijken is. Een wereld waarin mensen wegvallen, nieuwe gebouwen uit de grond worden gestampt en je in al dit nieuwe weer een andere plek voor jezelf moet zien te vinden. De tekst van het liedje geeft me het idee alsof Spinvis al deze veranderingen niet als iets positiefs ervaart, maar meer als een vermoeiend iets waar hij geen controle over heeft. Het drong ook opeens tot me door dat hij zingt over een drank- en gokverslaving. Ik dacht dat de vrouw waarover hij zingt (Justine) al een tijd terug is overleden en hij deze verslavingen heeft opgebouwd doordat hij het niet goed kan accepteren dat ze weg is en de wereld om hem heen ook van hem verwacht door te gaan.
12 Tijdens een van de avonden dat hij aan het gokken was en waarschijnlijk ook veel had gedronken beschrijft hij haar naast hem te zien en te weten wat ze denkt en wil. Alsof ze altijd ongelukkig is geweest toen ze nog leefde? Hij beschrijft al zijn geld te hebben ingezet die avond en zingt op een gegeven moment ‘’en ik win, ik win, ik win’’, maar hier kan ik verschillende meningen aan hangen met betrekking tot de situatie waarin hij zich bevindt. Winnen is zo’n open begrip en krijgt voor mij ook meer een negatieve en verdrietige lading in dit nummer. Iemand die hallucineert, zijn verdriet probeert weg te drinken, gaat gokken en vervolgens beschrijft heel de nacht in een bar gezeten te hebben na al zijn geld in te hebben gezet en ‘gewonnen’ te hebben klinkt bijna als een koortsdroom. Zo voelt de vormgeving in eerste instantie ook door hoe beelden in elkaar overgaan en verschillende stukken van het beeld zijn soms zijn vervaagd. Het begrip koortsdroom beschrijft voor mij dan ook een groot deel van de video en het liedje zelf. Wat ik ook al eerder beschreef, Spinvis kan deze tekst hebben gepasseerd op iets van hij zelf heeft bedacht. Misschien doordat hij inspiratie kreeg door andere mensen wanneer hij over straat liep, ergens koffie dronk of in een bar zat. Dit gegeven maakt het gevoel van het zitten in een koortsdroom voor mij alleen maar sterker. Grondige (feitelijke) Analyse Wanneer ik kijk naar de eerste videoclip van Spinvis (Oostende) valt het me al snel op dat er volgens mijn perspectief niet per se een scenario te zien is. Het is voornamelijk Spinvis die in beeld is en hier een daar wat mensen op straat of in een café. De tekst van het liedje koppelde ik hierdoor ook niet meteen aan de videoclip. Later kreeg ik wel het idee dat Spinvis het thema ‘verandering’ in de videoclip wilde verwerken en dat probeert te doen door het laten zien van plekken in aanbouw. In de eerste paar shots merkte ik op dat er veel gebruik wordt gemaakt van reflectie. Voornamelijk de reflectie vanuit ramen. Daarnaast merkte ik ook op dat er in veel van de eerste beelden sprake was van bewust toegepaste overbelichting. Het eerste beeld creëert een bepaalde plek met veel middelhoge gebouwen. De plek wordt specifieker wanneer het 2e shot een naam bekend maakt van een club; ‘Royal North Sea Yacht Club’ (dit beeld wordt meerdere malen gebruikt). Daarna worden er veel boten in beeld gebracht (waarvan voornamelijk de masten goed zichtbaar zijn) en zie je hier een daar wat mensen lopen. Er is een standbeeld dat vrij lang in beeld wordt gebracht van een vrij gespierde man met ontbloot bovenlijf. Alleen de achterkant van het standbeeld is te zien. Spinvis wordt pas zichtbaar in het 11e shot, waarin hij iets drinkt en het shot erna een man achter hem precies dezelfde handeling uitvoert. Daarna zijn er nog wat beelden te zien met hem in beeld waarbij hij over een boulevard loopt. Vervolgens is hij te zien in een café (misschien de ‘Royal North Sea Yacht Club?) waar hij soms de tekst van het liedje meezingt. Deze beelden worden afgewisseld met beelden dat hij weer ergens buiten loopt of met beelden van ander mensen in (ik denk) hetzelfde café. Eén beeld laat een aantal Engelse vlaggen zien wat ook weer wat zegt over de plek van de videoclip. Vervolgens zijn worden er verschillende beelden afgewisseld; beelden van Spinvis buiten of binnen, beelden van andere mensen buiten of binnen, beelden van kranen, beelden van boten, beelden van de zee en beelden van het strand. Op een gegeven moment worden dag- en nachtshots ook met elkaar afgewisseld. Er is daarom geen sprake van een chronologisch tijdsverloop. Af en toe wordt Spinvis ook samen met zijn band in beeld gebracht, zij staan in een zwarte omgeving. Dit gebeurt ook pas net na de helft van de videoclip. Tegen het einde aan zie je Spinvis steeds meer dronken worden en loopt hij een casino in waar hij met andere mensen in contact komt. Het interessante hieraan vind ik dat er eerst een shot van Spinvis te zien is waarbij hij het casino alweer uitloopt en vervolgens de beelden van Spinvis ín het casino te zien zijn. Vervolgens blijft hij alleen over samen met een vrouw die aan de andere kant van de bar zit. Het lijkt alsof hij contact met haar wil maken, maar dit niet aan durft. Tot slot zie je Spinvis in iets wat lijkt op een badkuip, compleet doorweekt en wordt de clip afgesloten met een beeld waarbij Spinvis van de achterkant te zien is waarbij hij iets drink en het beeld vanaf buiten overbelicht raakt. Conclusie Vanuit deze onderzoeken heb ik een link kunnen leggen tussen wat Spinvis verteld in zijn liedje en hoe hij dit verbeeld in de videoclip. De videoclip grijpt bepaalde situaties uit het liedje (bijvoorbeeld het drinken en feesten) en beeld deze letterlijk uit. Ook speelt de videoclip zich af op de plek waar het liedje over gaat (Oostende). De videoclip is in die zin een verduidelijking van wat Spinvis wil vertellen met zijn liedje. Nu zijn Spinvis zijn teksten vaak al heel visueel ingesteld (waarmee ik bedoel dat ze vaak al vrij goed een situatie omschrijven). Daarom vind ik de keuze om de clip dit te verduidelijken vrij logisch. Voor mij voelt het ook bijna alsof ik naar een soort korte film kijk, in plaats van een muziekvideo. De melodie voor het liedje speelt voor mij heel erg met verschuilde piekjes van blijdschap in een vrij sombere periode. Dit kan ik herleiden in de beelden door het zien van mensen die heel gelukkig met elkaar lijken te zijn. Iets wat Spinvis ook aankaart als een verlangen in zijn liedje. De somberheid zie ik ook terug in hoe alleen Spinvis lijkt te zijn in de video en de grijze kleurstelling van de beelden.
13 Half Alive Beluister en bekijk de videoclip ‘Nobody’ van Half Alive via MP4 file 3 (‘Nobody, Half Alive’) Dodie Van dit nummer zijn twee versies uitgebracht. Een van de twee is een samenwerking tussen Half Alive en Dodie. Dit is de versie die ik tevens heb gebruikt voor mijn onderzoek. Nobody Pronoun no person; no one. ‘’Nobody was at home’’. Noun plural noun: nobodies a person of no importance or authority. ‘’They went from nobodies to superstars.’’ Indrukken bij de eerste keer kijken In tegenstelling tot de video Oostende van Spinvis zie ik in deze videoclip niet meteen een verhaal dat verteld wordt. Ik merk de clip voornamelijk interessant te vinden door de gekozen stijl. Het collageachtige vind ik een heel fijne manier voor het vormgeven van een video, waarschijnlijk omdat ik collages maken zelf ook heel fijn vind om te doen. De manier waarop beelden als een soort ‘plakboek esthetic’ worden neergezet en er een soort stop-motion verloop is toegepast vind ik heel tof gedaan. Ook het eerste shot, waarbij verschillende lagen steeds meer zichtbaar worden, vind ik een heel fijn effect en maakte me nieuwsgierig naar de rest van de video. Ook de kleurstelling van de video vind ik heel fijn. De verschillende felle keuren roze, blauw, paars, etc. en de manier waarop sommige afbeeldingen als een schets worden neergezet geeft me enorm veel inspiratie voor bijvoorbeeld mijn portfolio, maar ook zeker decor- en kostuumontwerpen. Wat me ook snel opviel was dat ik niet veel emotionele waarde hechtte aan de tekst. Het was meer de combinatie van visuals en melodie wat me heel enthousiast maakte over de video. Misschien omdat de visuals iets waren waarin ik mijn eigen stijl hier en daar kon herkennen en de melodie in zo’n mate catchy is dat deze bijdraagt aan dit gevoel. Ik kreeg snel het besef dat dit een van de liedjes zijn waar ik veel naar kan luisteren als ik in een bepaalde emotionele fase zit. Op het moment dat ik dit liedje ontdekte en veel begon te luisteren kwam ik net terug uit Wenen. Ik voelde me vaak eenzaam en miste mijn vrienden daar heel erg. Mijn relatie was ook net verbroken en mijn thuissituatie was vrij slecht. Door al deze niet al te fijne overlappende situaties kon ik me op dat moment heel erg verhouden tot de tekst. In combinatie met de melodie liet dit liedje me beter voelen en hoefde ik me tijdens het luisteren even niet bezig te houden met het overheersende verdriet en de eenzaamheid die ik op dat moment ervaarde. Het is interessant om na een aantal maanden opnieuw naar dit liedje te luisteren en te merken dat ik er op een heel ander manier naar kijk en luister ten opzichte van toen. Ik luister dit liedje nu met in gedachten hoe de periode was toen ik het liedje ontdekte. Mijn situatie is nu in zo’n mate anders dat ik het liedje Het is niet per se dat mijn situatie heel erg veranderd is, maar wel langzaam de manier waarop ik ermee omga. Dat wordt gereflecteerd in de manier waarop ik nu naar dit liedje luister. Niet om te ontsnappen aan iets, maar gewoon omdat ik het liedje leuk vind. Ik denk wel dat het altijd een soort gevoel met zich mee zal brengen van verdriet, sinds ik dit liedje nonstop luisterde een paar maanden terug. Grondige (feitelijke) Analyse De eerste twee beelden van de videoclip laten de bandnaam en de titel van het liedje zien. De weergave lijkt collageachtig door het gebruik van een ‘handgeschreven’ font. Vervolgens komt de zanger (via een close-up) van het liedje zeer vervaagd in beeld. Het beeld wordt langzaam helder en zoomt uit waardoor de zanger meer in beeld komt. Er lijkt geen sprake te zijn van ‘realistische kleuren’. Het beeld heeft voornamelijk verschillende roze, blauw, paars en geel tinten. Op de achtergrond is een autodeur te zien, wat mij doet denken dat de betreffende zanger in een auto zit. Tegenover hem zit een man die met zijn hoofd (waarschijnlijk) tegen de achterkant van zijn stoel leunt. De camera zoomt v e r v o l g e n s nog verder u i t w a a r d o o r d e m e d e p a s s a g i e r o o k d u i d e l i j k e r zichtbaar wordt en er te zien i s dat hij de tamboerijn s p e e l t . B e i d e b a n d l e d e n b e w e g e n vervolgens mee op d e maat van d e muziek. Ook achter de zanger (buiten de auto) is het silhouet van nog een persoon zichtbaar geworden. De camera zoomt nog verder uit, maar het beeld blijft hetzelfde, aangezien er een zwarte band omheen zit. Het beeld krijgt hierdoor neemt hierdoor de vorm van een ovaal aan. Er wordt kort nog even volledig ingezoomd, de drums komen in (je ziet de persoon buiten de auto de drums ook spelen) en er is een overgang naar een ander beeld op het moment dat het refrein van het liedje in wordt geleid. De volgende beelden zijn allemaal als een soort collage opgebouwd. De achtergrond lijkt een soort aquarel schetsblok te zijn met op de voorgrond telkens korte fragmenten van verschillende uitgeknipte video’s. Zo is het onderlichaam van een toetsenist zichtbaar en zie je de drummer spelen. Vervolgens veranderd de achtergrond in een soort ondergaande/opkomende zon waarvoor de zanger aan het dansen is. De volgende beelden laten meerdere dansende mensen zien. Duidelijk is dat er sprake was van een choreografie tussen de twee dansende mensen die telkens opnieuw in beeld worden gebracht. Ik krijg ook redelijk vaak de associatie met de beweging van knipperende ogen. Dit komt door de vorm die het beeld soms aanneemt; een ovaal die zich sluit en weer opent. Tijdens het begin van het volgende couplet (en daarmee het einde van het 1e refrein), komt een van de andere zangers groot in beeld (samenwerkingspartner). Wanneer de gitaar wordt ingezet verandert het beeld weer op de maat van de muziek mee. Opnieuw in dezelfde collageachtige manier die in de gehele videoclip doorgevoerd lijkt te zijn (daarnaast lijkt er ook gebruik te zijn gemaakt van een s t o p - m o t i o n techniek, te zien aan de iets wat schokkende be wegingen die te zien zijn in alle fragmenten). Bij de inleiding naar het 2e r e f r e i n is er een kort moment waarin de
14 beeldtaal teruggrijpt naar hoe de eerste paar beelden eruit zagen. Er is geen sprake van de associatie met een collage of het gebruik van stop-motion. De felle kleuren roze, blauw, paars en geel komen opnieuw kort even terug voordat er over wordt gegaan naar het refrein in combinatie met de collageachtige beeldwisseling. Tijdens de bridge lijkt er een combinatie te ontstaan tussen de beeldtaal van het begin van de video en de beeldtaal die tijdens de refreinen wordt gebruikt. Beide zangers zijn afwisselend in beeld, net als de toetsenist, drummer en twee dansers. Opnieuw wordt de collageachtige beeldtaal weer even losgelaten tijdens de inleiding van het refrein en zijn we terug in de auto van het begin van de video. De zanger is afwisselend in beeld met de bestuurder van de auto en op het moment dat de drums van het refrein worden ingezet zie je kort even heel de band in beeld. Vervolgens is de overgang naar de collageachtige beelden heel goed zichtbaar door een soort slide van links naar rechts. Daardoor krijg ik de associatie alsof ze twee werelden willen laten zien die naast elkaar (kunnen) bestaan. Mijn eigen visuele interpretatie met betrekking tot de videoclip ‘Oostende’ en ‘Nobody’ Met betrekking tot onder andere de muziek en videoclip van ‘Oostende’ en ‘Nobody’ ben ik zelf ook gaan kijken hoe dit mij inspireert op visueel vlak. Dit is terug te zien in het schetsboek wat bij dit essay zit. Conclusie Bij de clip van Half Alive merkte ik dat de uiteindelijke stijl van het beeld voor mij niet direct een heel letterlijke link met de tekst of melodie van het liedje had (wat wel het geval was bij Spinvis). Ik kon eigenlijk alleen uitgaan van mijn eigen associaties tussen beeld en geluid. Zo kreeg ik bij de choreografie van de dansers het idee dat ze bewegingen uitvoerden die verbeelden dat ze ergens lastig uit leken te komen, of vastzaten in een soort vicieuze cirkel. Dit kon ik voornamelijk linken aan de tekst uit de coupletten, omdat dit ook gaat over een vicieuze cirkel ‘‘It’s hard to be someone and it hurts to be somebody’’. Veel van de andere bewegingen (bijvoorbeeld met de handen die elkaar niet vastpakken, omdat het ene paar handen telkens vuisten vormd) geven me dezelfde associatie. Het beeld van een oog dat open gaat en sluit, link ik aan de muziek als een soort toekijkend oog, wat continu bekritiseert hoe je jezelf identificeert en hoe je jezelf aan de wereld presenteert. Ik kreeg hierdoor ook het idee dat de tekst van het liedje heel erg gaat over bekritiseren en bekritiseert worden door de menigte. ‘‘All the parties Of people Moving The needle Obsessing Never ending’’ Het dansen tussendoor van o.a. de leadzanger en Dodie lijken er voor mij alleen te zijn om het dansbare gedeelte van de melodie mee te nemen in het beeld.
15 1. Wikipedia contributors. Luigi Russolo. Wikipedia. februari 2023. https://en.wikipedia.org/wiki/ Luigi_Russolo. Wikipedia contributors. 2. Intonarumori. Wikipedia. februari 2023. https://en.wikipedia.org/wiki/Intonarumori. Dennis F. 3. Russolo, Luigi. Oxfordmusiconline. https:// www-oxfordmusiconline-com.zuyd.idm.oclc.org/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/ omo-9781561592630-e-0000024174?rskey=xqcjFs&result=1. Published 20 januari 2001. Geraadpleegd september 8, 2023. 4. Wikipedia-bijdragers. Filippo Marinetti. Wikipedia. juli 2023. https://nl.wikipedia.org/wiki/ Filippo_Marinetti. Wikipedia contributors. Futurism. Wikipedia. september 2023. https://en.wikipedia.org/wiki/Futurism. 5. Wikipedia-bijdragers. Pierre Schaeffer. Wikipedia. januari 2021. https://nl.wikipedia.org/wiki/ Pierre_Schaeffer. 6. Wikipedia-bijdragers. Musique concrète. Wikipedia. oktober 2021. https://nl.wikipedia.org/wiki/ Musique_concr%C3%A8te. 7. Dhomont F. Schaeffer, Pierre. Oxfordmusiconline. https://www-oxfordmusiconline-com.zuyd.idm.oclc.org/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/ omo-9781561592630-e-0000024734?rskey=W75YJW&result=1. Published 20 januari 2001. Geraadpleegd september 8, 2023. 8. Wikipedia-bijdragers. Geluidskunst. Wikipedia. januari 2023. https://nl.wikipedia.org/wiki/Geluidskunst. 9. Johnson E. Fullman, Ellen. Oxfordmusiconline. https://www-oxfordmusiconline-com.zuyd.idm.oclc.org/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/ omo-9781561592630-e-3000000081?rskey=OJsJ5v&result=1. Published 31 augustus 2020. Geraadpleegd september 8, 2023. 10. Op-en-top Nederlands. Ensie. https://www.ensie.nl/betekenis/soundscape. Published 22 september 2023. 11. About | Zoro Feigl. https://www.zorofeigl.nl/ about/. Stedelijk Museum Schiedam. Zwermen - Zoro Feigl - Stedelijk Museum Schiedam. Stedelijk Museum Schiedam. https://www.stedelijkmuseumschiedam.nl/tentoonstelling/zwermen-zorofeigl/. Published 3 september 2020. 12. Wikipedia-bijdragers. Oostende. Wikipedia. september 2023. https://nl.wikipedia.org/wiki/Oostende#De_haven_in_het_Koninkrijk_der_Nederlanden. Wikipedia contributors. Klaus nomi. Wikipedia. september 2023. https://en.wikipedia.org/wiki/ Klaus_Nomi. 13. Wikipedia-bijdragers. Klaus nomi. Wikipedia. januari 2023. https://nl.wikipedia.org/wiki/Klaus_ Nomi. Bronnen
16
17
18
19
20