5-6-sonlar 2022 «QARAQALPAQSTAN EKOLOGIYASÍ»

«АРАЛБОЙЫ – ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ИННОВАЦИЯЛАР ҲӘМ
ТЕХНОЛОГИЯЛАР АЙМАҒЫ»

6-7 (16-17)-сан
2022-жыл 30 август

JÁMIYETLIK-EKOLOGIYALÍQ GAZETA

«ТӘБИЯТ ҚОРҒАЎШЫСЫ» ЕВРОПА ИТТИФОЇИНИНГ ЄЗБЕКИСТОНДАГИ 13-б.
КӨКИРЕК НЫШАНЫ ЭЛЧИСИ ШАРЛОТТА АДРИАН:
ЖӘРИЯЛАНДЫ ДОҢЫЗ ЯМАСА
2-б. «МЕН ЇОРАЇАЛПОЎИСТОНДА
ИЖОДКОРЛИК ВА ИННОВАЦИЯЛАР ЇАРА КИЙИК?
УЧУН КЄПЛАБ ИМКОНИЯТЛАРНИ
КЄРМОЇДАМАН» 5-б.

ОРОЛ ДЕНГИЗИЕВРОПАИТТИФО¯И
ТУБИДА 27 000 ТУП КªЧАТ ЭКМО¯ЧИ
ЖЕР ЖҮЗИНДЕ ТЕМПЕРАТУРАНИҢ
Бир пайтлар Бу эса Марказий Осиё минтақасида ҳолда 3 миллиард дарахт экиш 1,5 ДӘРЕЖЕГЕ КӨТЕРИЛИЎИ
дунёдаги тўртинчи яшовчи миллионлаб аҳолининг режалаштирилган. ҚӘНШЕЛЛИ ҚОРҚЫНЫШЛЫ?
йирик кўл бўлган иқтисодий ва ижтимоий аҳволига Бу борада Европа Иттифоқи
Орол денгизининг таъсир кўрсатиб келмоқда. Ўзбекистон билан яқин ҳамкорлик Климат өзгериўи бүгинги күнде
қуриши энг йирик Фалокат ерларнинг қилади ва ҳукуматнинг атроф- жаңалық емес. Бирақ, бул қубылыс
глобал антропоген деградацияси, чўлланиш, муҳитни, айниқса, Орол денгизи глобал түс алып үлгерди. Яғный,
экологик ичимлик суви етишмаслиги, тўйиб минтақасини тиклашга қаратилган климат өзгериўи нәтийжесинде
офатлардан бири овқатланмаслик, маҳаллий аҳоли қатор ташаббусларини қўллаб- қоршаған орталықтың тең
бўлиб, эпицентри саломатлигининг ёмонлашиши каби қувватлайди. Қорақалпоғистоннинг салмақлылығы бузылды. Инсаныят
Қорақалпоғистон қатор салбий оқибатларга олиб Оролқум чўли ва унга яқин аҳоли бул жағдайға көз жумып кете
Республикаси, келди. пунктларида ҳудуднинг иқлим алмайды. Бул бойынша дүньядағы
Ўзбекистонда “Яшил битим” ва Марказий Осиё шароитига мослаштирилган ҳәм мәмлекетимиздеги жағдай
жойлашган. бўйича янги Стратегия доирасида ўрмонзорлар барпо этиш йўли қандай? Кейинги болжаўлар
Европа Иттифоқи атроф-муҳитни билан кўкаламзорлаштириш бўйича нелерди көрсетпекте? Усы сораўлар
тиклаш ва атроф-муҳитни муҳофаза “Орол денгизидаги боғим” лойиҳаси әтирапында Қарақалпақстан
қилишни иқтисодиётнинг бошқа ишлаб чиқилган. Орол денгизи Республикасы Экология ҳам
тармоқларига интеграциялашувига мисолида кўришимиз мумкинки, қоршаған орталықты қорғаў
устувор аҳамият қаратмоқда. ҳудудни ободонлаштириш ва комитети, Атмосфера ҳаўасын
2020 йилда Европа Иттифоқи биохилма-хиллигини ошириш қорғаў бөлими бас қанийгеси
“Табиатни ҳаётимизга қайтариш” бўйича олиб борилаётган ишлар Меҳрибан Мамутова менен
2030 йилгача биохилма-хиллик узоқ муддатли режалаштириш сәўбетлестик.
стратегиясини қабул қилди. ва мониторинг асосида амалга
2030 йилгача Европада экологик оширилмоқда. - Меҳрибан апа дәслеп, климат
тамойилларга тўлиқ риоя қилган өзгериўиниң тийкарғы себеплери
Давоми 6-бетда ҳаққында айтып өтсеңиз.
- Санаат раўажланғаны сайын
ТӘБИЯТ БАҒЫНДАФОТОҚАҚПАНЛАР атмосфераға шығып атырған
углеводород газ муғдары артып
Ҳайўанат дүньясын күнлеп изленислер бармақта. Бул өз гезегинде
гүзетиў, олар ҳаққында алып барып, Үстирт кеӊ пуўланыў ҳәдийселери күшейип
мағлыўматқа ийе жазықлықларын гезген- климатымыздың кескин өзгериўине
болыў көпшилик лерин жақсы билемиз. себеп болмақта. Усы жылы жаз
илимпазларымыздыӊ Базы бир ҳайўанлар мәўсиминде рекорд дәрежеде
негизги ис-жобасы десек өз жолларын өзгертип, күнлер ысыды. Жәҳән метеорология
қәтелеспеген боламыз. ямаса көшип қонысласыў шөлкеминиң планетамызда
Расында да, илгерилери мәўсиминде улыўма температура орташа 7 градус
зоологларымыз қайсы ушыраспаған пайытла- көтерилетуғын болса, жер жүзи
бир жабайы ҳайўанды рыда талай болған екен. аймағының тең ярымы жасаў ушын
үйрениў ушын неше жарамсыз болып қалыўын айтпақта.
Даўамы 2-бетте Себеби, айырым өнимдар жерлер
суў астында қалса, айырым жерлер
шөлге айланып қалыў қәўпи астында
қалады.

Даўамы 7-бетте

2 «QARAQALPAQSTAN ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
EKOLOGIYASÍ» РЕФОРМА
6-7 (16-17)-сан
2022-жыл 30 август Даўамы. Басы 1-бетте.

«ТӘБИЯТ ҚОРҒАЎШЫСЫ» ТӘБИЯТ БАҒЫНДА
КӨКИРЕК НЫШАНЫ ЖӘРИЯЛАНДЫ ФОТОҚАҚПАНЛАР

Ҳәр бир кәсиптиң өзине тән қыйыншылығы, – Илим раўажланған сайын адамзат
машақаты менен бирге унамлы тәреплери ериншек болып барады екен, – дейди
де бар. Әлбетте, ҳәр бир аймақта нызам базы жасы үлкенлер. Мүмкин гәплеринде
бузыўшылық ҳәрекетлери, пуқаралар жан бар шығар, – деген менен теӊгениӊ
тәрепинен унамсыз ҳәрекетлер болып екинши тәрепи болғанындай жеке өзим бул
келген. Әсиресе кейинги жылларда түсиникти қәте, – деп есалайман. Себеби,
ана тәбиятымызға қатаң тәризде зыян илим не ушын раўажланыўы керек, деп
жеткерилип, ҳайўанат ҳәм өсимлик дүньясы өз-өзимизге сораў берсек. Дурыс, әлбетте
көп жәбир көрип келгени де сыр емес. Буннан адамлардыӊ мийнетлерин жеӊиллетиў
басқа да әтирапымызда болып атырған ушын. Басқаша, себеп болыўы мүмкин
экологиялық жағдай бәршемизди де ойға емес. Зымырап баратырған ўақыттан
салары анық. үнемли пайдалана билиўимиз заман
талабына айланып үлгергени бәршемизге
Өзбекстан Республикасы Республикасы Экология ҳәм Экология ҳәм қоршаған мәлим. Және де илим-пән раўажланыўы
Президентиниң “Республика- қоршаған орталықты қорғаў орталықты қорғаў адамларды артықша әўерегершиликтен
да көкелемзарластырыў жу- мәмлекетлик комитети баслығы мәмлекетлик комитети искер- қутқарғаны да сөзсиз ҳақыйқат.
мысларын жеделлестириў, ямаса оның тапсырмасына лиги раўажл­ аныўына мүнәсип Мине усындай илим-пән
тереклер қәўипсизлигин муўапық орнын басыўшы үлес қосқанлығы: жетискенликлериниӊ бири, миллий
және де нәтийжели жуўапкер шахс тәрепинен тәбият бағлары, қорықхана ҳәм де усыған
шөлкемлестириў илажла- ылайық деп табылған пуқаралар Тараўға тийис ли иннова ­ уқсас бирқанша обьектлерде қурылған
ры ҳаққында” ғы 2021-жыл «Табиат ҳимоячиси» көкирек циялық идеялар, алдыңғы фотоқақпанлар десек қәтелеспеймиз.
30-декабрьдеги ПФ-46-сан нышаны менен сыйлықланады. тәжирийбе ҳәм илим жетискен- Усы жылдыӊ өзинде "Қубла Үстирт" миллий
Пәрманы атқарылыўын ликлерин әмелиятқа енгизиў; тәбият бағы аймағыныӊ белгиленген
тәмийинлеў мақсетинде Ми- БАҲАЛАЎ КРИТЕРЯСЫ орынларында 10 дана фотоқақпанлар
нистрлер Кәбинетиниң 2022- ҚАНДАЙ? Экологиялық қадағалаў орнатылды.
жыл 10-август күнги қарары ҳәм мониторинг жумысларын Оларды қурыўдағы тийкарғы мақсет
менен «Табиат ҳимоячиси» Тәбийий ресурсларды шөлкемлестириўдеги актив қандай ҳәм нелер есапқа алынды?
көкирек нышаны ҳаққындағы қорғаў, асыраў ҳәм қоршаған қатнасы; • Туяқлы ҳайўанларды есапқа алған
нызамы қабыл етилди. орталыққа тәсир етиўши ўақытта қартайған ҳайўанлардыӊ
факторларды азайтыў Экология ҳәм қоршаған азықланатуғын орынларға келмеўи;
Нызамға муўапық «Табиат бағдарында: орталықты қорғаў саласында • Қурылма менен хайўанлар ортасында
ҳимоячиси» көкирек нышаны ямаса усыған уқсас тараўларда үлкен аралық болыўы, сондай-ақ, түнги
менен экология ҳәм қоршаған Тәбийий р есу рс лард ан узақ мүддет нәтийжели искерлик ўақытларда жарытыў дәрежесиниӊ
орталықты қорғаў, тәбиятты ақылға сай пайдаланыў ҳәм алып барғанлығы; төменлиги себепли фотоқақпанлардыӊ
асыраў, тәбийий ресурслардан оларды қайта тиклеў бойынша сезилмеўи;
үнемли пайдаланыў барысын- басламасы; Халықтың экологиялық • Гүзетиў дәўириниӊ қысқалығы.
да салмақлы нәтийжелерди тәрбиясы ҳәм экологиялық Әдетте фотоқақпанлар қуяш нуры
қолға киргизген пуқаралар Жер, жер асты байлықлары, мәдениятын қәлиплестириўге түспейтуғын, алды тәрепинде самал
сыйлықланады. Оларға суў, атмосфера ҳаўасын қорғаў қосқан үлеси; тәсиринде ҳәрекетленетуғын пута ҳәм
қосымша БЕМның 4 есе-1,2 бойынша нәтийжели искерлиги; ярымпута тәризли өсимликлер жоқ
миллион сўм пул сыйлығыда бе- Экология ҳәм қоршаған орынларға қурылады.
риледи. Көкирек нышаны менен Ҳайўанат ҳәм өсимлик орталықты қорғаўға тийисли Себеби, ҳәзирги фотоқақпанлар ҳәрекет
Өзбекстан пуқарасы болмаған дүньясын қорғаў, жабайы процесслерди ғалаба хабар болғанын сезген ўақытта автомат иске
пуқараларда сыйлықланыўы өсимлик ҳәм ҳайўанларды қуралларында кең жақтылан­ түседи.
да мүмкин. көбейтиў ҳәм сақлаў бойынша дырыў жумыслары; Буннан тысқары фотоқақпанларды
искерлиги нәтийжелери; қурыўда, жабайы ҳайўанлардыӊ мәўсимлик
Соның менен биргеликте усы Экология ҳәм қоршаған топланатуғын, көшип өтетуғын орынлары
нызам жойбарында көкирек ны- Қорықланатуғын тәбийий орталықты қорғаў тараўына есапқа алынды. Фотокамера жабайы
шаны менен сыйлықлаў тәртип аймақлар майданын кеңейтиў, тийисли нормативлик-ҳуқықый ҳайўанларды қорқытпайды, бирақ,
схемасы да келтирилип өтилген. тәбийий обьектлер ҳәм комплек- ҳүжжетлер жойбарларын ислеп оларды көзге тасланбайтуғын орынларға
Схема өз ишине 4 басқышты слерди, өсимлик ҳәм ҳайўанат шығыўдағы актив қатнасы; қурғанымыз мақул болады. Фотоқақпанлар
алады. Схемаға муўапық би- дүньясының кем ушырайтуғын интернет арқалы компьютерге жалғанған
ринши басқышта Министрли- түрлерин сақлаў ҳәм де оларды Экологиялық тәлим, үгит- болыўы керек, тилекке қарсы бизлердиӊ
клер, жергиликли атқарыўшы қайта тиклеў процессиндеги нәсиятлаў ҳәм илим бағдары: миллий тәбият бағымызда буныӊ
ҳүкимет шөлкемлери, соның актив қатнасы; иләжи жоқ, себеби бул жерлерде мобил
менен бирге, мәмлекетлик Экология ҳәм қоршаған байланыслар орнатылмаған.
емес коммерциялық болмаған Шығындылар ме- орталықты қорғаў саласында Сол ушында инспекторларымыз тәрепинен
шөлкемлер көкирек нышаны нен байланыслы ислерди кадрларды таярлаў, қәнигел­ ер­ фотоқақпан қурылған жерлерге тез-тезден
менен сыйлықлаў бойынша өз нәтийжели шөлкемлестириў, ди қайта оқытыў ҳәм маман­ барып турылады.
усынысларын ҳәр жылы 1-майға машқалаларди шешиў бойын- лығын асырыўдағы искерлиги;
шекем киргизеди. ша усыныслары ҳәм де оларды Батыр УЗАҚОВ,
әмелиятқа енгизиў бойынша Экология ҳәм қоршаған "Қубла Үстирт" миллий тәбият бағы
Кейинги басқышта көкирек басламасы; орталықты қорғаў бағдарында
нышаны менен сыйлықлаўға илимий-изертлеў жумысла- инспекторы
тийисли усынысларды көрип Аймақларды көкелем­ ры ҳәм олардың нәтийжесин
шығыў бойынша комиссия зар­ластырыў ҳәм аба дан­ әмелиятқа енгизиў;
ағзалары керекли ҳүжжетлерди ластырыў жумысларындағы
ҳәр жылы 15-майға шекем тексе- актив қат­насы: Экологиялық инновациялық
рип шығады ҳәм соңғы жуўмаққа жаңа идеялар ҳәм басламалар-
келеди. Терек нәллерин егиў, сақлаў ды енгизиў;
ҳәм қорғаў арқалы ана тәбиятты
Ал, үшинши басқышта бол- асыраў ҳәм раўажландырыўға Экологиялық мәдениятты
са Экология ҳәм қоршаған қосқан үлеси; көтериў, үгит-нәсиятлаў ҳәм бул
орталықты қорғаў көмитети ҳәр илаждағы актив қатнасы.
жылы 1-июнға шекем көкирек Терек ҳәм пу та ларды
нышаны менен сыйлықлаў жергиликлилестириў, олардың Система администрациясы
ҳаққында Өзбекстан Республи- жаңа сортларын жаратыў ҳәм тәрепинен тән алыўы:
касы Экология ҳәм қоршаған жетистириў бойынша нәтийжели
орталықты қорғаў мәмлекетлик искерлиги; Ҳүрмет жарлықлар, диплом
комитети баслығының буйрығын ямаса сертификатлар ҳәм
шығарады. Аўыр ықлым шараятларын- басқа да сыйлықлар менен
да, шөл ҳәм саҳраларда ҳәм сыйлықланыўы.
Төртинши басқышта болса де тағы басқа аймақларда жа-
ҳәр жылы 5-июнь “Халықаралық сыл майданларды (терек ҳәм Әне усындай тәртипте
қоршаған орталықты қорғаў путалықлар) қурыў бойынша Респ­ убликамызда ҳәр жылы
күни” қарсаңында өткерилетуғын ерискен унамлы нәтийжелери; 5-июнь “Халықаралық қоршаған
илаж шеңберинде Өзбекстан орталықты қорғаў күни” қар­
Терек ҳәм пу та ларды саңында ылайық көрилген
өсириўде суўды тежейтуғын пуқараларымыз «Та б и а т
технологияларды қоллаған ҳимоячиси» көкирек нышаны
ҳалда суўғарыў жумысларын менен сыйлықланады.
шөлкемлескенлиги;
Малика САМЕКЕЕВА, Суў,
жер ресурслары ҳәм жер
асты байлықларын қорғаў

бөлими бас қәнийгеси

JAHON STANDARTI «QARAQALPAQSTAN 3
EKOLOGIYASÍ»

6-7 (16-17)-сан
2022-жыл 30 август

ELEKTR ENERGIYASI ISTE’MOLIDA
NOLGA TENG UYLAR
G
Global isish nafaqat o‘rtacha haroratning
oshishiga, balki butun sayyoradagi ob-
havoning nomutanosibligiga olib kelishi
mumkin. Bu esa turli xil tabiiy ofatlarni
keltirib chiqarishi, sir emas.
Bularning oldini olish maqsadida, dunyo
mamlakatlar energiya tejaydigan va kam
uglerodli binolarni loyihalash va qurishda
energiya tejovchi texnologiyalarni ishlab
chiqish va joriy etish orqali toza, aqlli va
xavfsiz energiya tizimiga faol o‘tmoqda.

Mamlakatlarda energiya binoni kapital ta’mirlashni Yevropa direktivasi (EPBD) hamkorligida hamda Global choralarini koʻrishi mumkin.
tejamkor (ET) va kam amalga oshirdi. Ushbu ga muvofiq, Yevropa Ittifoqida ekologik fondning (GEF) Ushbu tadbirlar uy devorlarini,
uglerodli (KU) qurilishga o‘tish binolarda rekonstruksiya qurilayotgan barcha binolar grant mablag‘lari asosida tomini va polini yuqori sifatli
turli yo’llar orqali amalga loyihasi ventilyatsiya energiya sarfi minimal “O‘zbekistonda energiya izolyatsiyalash, deraza va
oshirilmoqda. 2019-yildan tizimlarini yangilash, fasad yoki nolga teng bo‘lgan tejamkor qishloq uylari eshiklarni almashtirishni oʻz
buyon Yevropa Ittifoqi (YI) devorlarini izolyatsiyalash, binolarning standartlariga mos qurilishini rivojlantirishga ichiga oladi. Xususiy uy egalari
mamlakatlarida qurilayotgan shuningdek, binoning tomi kelishi kerak. Shuningdek, ko‘maklashish” qo‘shma xona haroratini tartibga solish
barcha yangi binolar passiv va fasadiga quyosh panellari Yevropa Ittifoqidagi energiya loyihasi doirasida ham amalga qobiliyatiga ega innovatsion
uy-joy qurish standartlariga tizimini o‘rnatilgan. Quyosh samaradorligi sertifikatlari oshirilmoqda. Loyihaning isitish tizimini ham oʻrnatishlari
mos kelishi ko‘zda tutilib, panellarida ishlab chiqarilgan binolar uchun majburiydir va birinchi komponenti ET mumkin.
2021-yildan esa bu standartlar energiya akkumulyator ushbu sertifikatlar ijarachilar va KU uy-joylariga talabni
boshqa binolarga ham batareyalarida saqlanadi va va xaridorlarga taqdim etilishi ommaviy ravishda oshirish Loyiha doirasida Toshkent
tatbiq etilmoqda. Yevropada xonadonlarni elektr energiyasi zarur. Irlandiya, Gollandiya, uchun Oʻzbekiston banklari viloyati Nurafshon shahridagi
bir necha ming energiya bilan ta’minlab, issiq suv va Germaniya va Shvetsiyani o‘z tomonidan yashil ipoteka “Yoshlik” mahalla fuqarolar
samarador uylar mavjud va isitish tizimi uchun ishlatiladi. ichiga olgan Yevropa bo‘ylab kreditidan foydalanishga yig‘inida elektr tarmogʻidan
bu raqam o'sishda davom Natijada xonadonlarda issiqlik tadqiqotlar natijasi energiya yordam beradi. deyarli nolga teng elektr
etmoqda. iste’moli 85%gacha kamayadi, tejamkor uylar odatdagi uylarga energiya iste’mol qiladigan
100% mustaqil isitish va zarur qaraganda ancha yuqori ijara Mazkur loyihaning namunaviy uy qurilishi
Passiv uyning asosiy elektr energiyasining 50%i yoki sotish narxlariga ega uchinchi komponenti ham boshlandi. Nolga teng
konsepsiyasi – bu binolarning ta'minlanadi. ekanligini ko‘rsatadi. doirasida 2022-yilda energiya sarfiga issiqlik
devorlari, tomlari va derazalari yangi “Passiv uy” qurilish oʻtkazmaydigan izolyatsion
orqali issiqlik yo‘qotilishini Niderlandiya hukumati O‘zbekiston Mustaqil me’yoriy hujjati va unga materiallardan foydalangan
kamaytirish, bino devorlarining mamlakatda 2010-yilda Davlatlar Hamdo‘stligi qo‘llanmani ishlab chiqish holda binoning issiqlik
tashqi yuzalarini yuqori sifatli boshlangan “Energiesprong” (MDH) davlatlari orasida rejalashtirilgan. Ta’kidlash izolatsiyasini oshirish
issiqlik izolatsiyasi, uch oynali dasturi orqali mavjud Yashil rivojlanish global joizki, O‘zbekistondagi ilk orqali erishiladi. Bu uyda
derazalar, binoning germetik binolarning energiya institutining (GGGI) birinchi passiv uylardan biri 2011-yilda ishlab chiqariladigan elektr
konstruksiyalari va issiqlikni samaradorligini oshirmoqda. a’zo davlati bo‘ldi. Unga Toshkent arxitektura- energiyasining deyarli
qayta tiklash va shamollatish Ushbu dastur mavjud binolarni ko’ra, O‘zbekiston iqlim qurilish instituti dotsenti barchasi bino tomiga
tizimini takomillashtirishdan energiya samaradorligining o‘zgarishi sharoitida “yashil Mansur Zohidov loyihasiga o‘rnatilgan quyosh panellari
iborat. “Passiv” uyni yuqori standartlari asosida iqtisodiyot”ni rivojlantirish ko‘ra Burchmulla qishlog‘i tomonidan ishlab chiqariladi.
isitishda quyosh energiyasi, modernizatsiya qilib, ularni orqali barqaror iqtisodiy yaqinidagi Chorvoq suv
ichki issiqlik manbalari va nolga teng energiya iste’molli o‘sishni rag‘batlantirish ombori qirg‘og‘ida qurilgan. Bundan tashqari,
shamollatish tizimidagi binolarga aylantiradi. hamda iqlim o‘zgarishi xavfini loyiha doirasida qurilishi
havoni rekuperatsiya qilish yumshatishga qaratilgan Iqtisodiyot va qurilishda 2022-yilda boshlanadigan
orqali olinadigan iliq havodan Nolga teng energiya qo‘shma loyihalarni amalga yashil strategiyalarni joriy “Yangi O‘zbekiston” turar-
foydalaniladi. iste’moli – bu binoning oshirishni maqsad qilgan. etish chora-tadbirlari davlat joy massivlari ma’lum
yashovchilar hayoti uchun tomonidan faol qabul bir qismining energiya
O‘tgan asrda energiya zarur bo‘lgan barcha energiya Bundan tashqari, qilinayotganiga qaramay, samaradorligini oshirishga
tejovchi texnologiyalaridan miqdorini mustaqil ravishda 2017-yildan boshlab aholining xabardorligini hissa qo‘shish rejalashtirilgan.
foydalanmagan holda ishlab chiqarish qobiliyatidan O‘zbekiston ham yashil oshirish, energiya tejamkor Ushbu uylarni qurishda
qurilgan binolarning ham iborat. Ushbu dastur doirasida qurilishga o‘tish sari faol yechimlarni ishlab chiqish va har bir hududning iqlimiy
energiya samaradorligini tajriba loyihalari allaqachon harakat qilmoqda. Qishloq ulardan foydalanishda aholining xususiyatlarini inobatga olgan
oshirish mumkin. Misol Buyuk Britaniya, Kanada, joylarda ekologik toza ishtirokini oshirish zarur. Oʻz holda loyiha yechimlaridan
uchun, Berlinda (Germaniya) AQSh va Fransiyada yashash sharoitlarini uyini ta’mirlashni rejalashtirgan foydalaniladi.
qurilish kompaniyasi boshlangan. ta’minlash, jumladan, har bir kishi uyda termal
o‘tgan asrning 50-yillarida BMTTD va O‘zbekiston modernizatsiya va energiya Timur IBRAGIMOV,
qurilgan sakkiz qavatli Binolarning energiya Respublikasi Qurilish vazirligi samaradorligini oshirish loyiha rahbari.
samaradorligi bo‘yicha

ТУРКИСТОН СИЛОВСИНИНИ КЎРГАНМИСИЗ?

Ўзбекистон Республикаси ликлардаги одам боролмайдиган Ҳиндистоннинг шимолида, юрти-
Экология ва атроф-муҳитни қалин ўрмонларда яшайди. Гавда- мизнинг Туркистон, Ҳисор, Кўҳитанг,
муҳофаза қилиш давлат қўмитаси сининг узунлиги 1-1,3 метр, думи Боботоғ тоғларида учрайди.
“Сурхон” давлат қўриқхонасига 15-20 сантиметр. Мўйнасининг Тоғларнинг ўрта ва юқори қисмлари
ўрнатган замонавий фото қопқон ранги ёзда малла, жуни калта, (альп ўтлоқлари зонасининг барг-
объективига муҳрланган илк қишда узун ва оч-кулранг тусга ли ўрмон ва арчазорлар қоплаган
ҳайвон Туркистон силовсини киради. Қулоғи катта, ичида бир қуйи чегарасигача), кўпинча сочма-
бўлди. тутам жуни бор. Бу эшитув орга- тошлоқ ва қояларга яқин жойлар-
нининг яхши тараққий этганини ни ўзига макон тутади. Қуёнлар,
Сурхондарё вилояти экология кўрсатади. Оёқлари кучли ва пан- баъзан кемирувчилар, туёқлилар,
ва атроф-муҳитни муҳофаза жалари катта бўлади. қушлар билан озиқланади. 17 йил-
қилиш бошқармаси ахборот хиз- гача умр кўради.
мати маълумотларига кўра, си- Силовсинлар асосан дунё-
ловсин йиртқичлар туркуми му- нинг Ўрта Осиё мамлакатлари, Холмўмин МАМАТРАЙИМОВ,
шуксимонлар оиласининг мушу- Қозоғистон, Мўғулистон, Хитой ЎзА мухбири
клар авлодига мансуб, тоғ текис- ғарби, Афғонистон, Покистон ва

4 «QARAQALPAQSTAN МАҒАН СӨЗ БЕРИҢ!
EKOLOGIYASÍ»
6-7 (16-17)-сан БИЛЛИНГ ТИЗИМИ
2022-жыл 30 август ЇАНДАЙ?

ДАЎЫТКӨЛГЕ
ДУШШЫ

СУª КЕРЕК Маиший чиқиндиларни
Мәмлекетимизде соӊғы амур Кытайдан Өзбекстанға тўплаш ва олиб чиқиб
жылларда гөш, әсиресе, балық алып келинип, Шыршық ҳәўиз ИЛИМПАЗЛАРДЫҢ кетиш хизматлари бўйича
өнимлерине болған талап артып хожалығында карантин жолы менен АНЫҚЛАЎЫНША, қарздорлик ҳақида хабардор
бармақта. Балықшылықты сынақтан өткерилип, кейин ҳәўиз ТӘБИЙИЙ қилувчи биллинг тизими
раўажландырыў ушын хожалығында көбейтиле басланған. СУЎЛАРДАҒЫ МАЙДА жорий этилади. Тизим
олардыӊ биологиясын, Қарақалпақстанда 1964-жылдан фойдаланилган электр
экологиясын ҳәм ҳәзирги баслап, сол ўақытлары Хожели 30ШАБАҚЛАРДЫӉ энергияси учун ҳисоб-
паразитологиялық жағдайларын районына алып келинип жасалма китобларни юритишга
ҳәр тәреплеме үйрениў ҳәўизлерде өршитилген. Әмиўдәрья проценти паразит қаратилган.
әҳмийетли мәселелердиӊ бири ҳәм Аралға Туркменстанныӊ кеселликлер есабынан Президентнинг “Чиқиндилар
есапланады. Қарақум каналы ҳәм Қараматнияз набыт болады екен. билан боғлиқ ишларни
Қарақалпақстанда балық ҳәўиз хожалығынан тарқалған деген ташкил этиш тизимини
көбейтилип атырған бирнеше түсиниклер бар. Әмиўдәрьяда ақ өсимлиги ҳәм фиобентос пенен ислоҳ қилиш бўйича биринчи
орынлар бар. Солардың амур уўылдырық шашып көбейе азықланады. Бәрше гелминтлер навбатдаги чора-тадбирлар
бири – Бозатаў районында баслаған. балықларға, сондай-ақ ақ амурға тўғрисида” 2022 йил 11
жайласқан Даўыткөл. Бүгинги Изертлеўимиздиң тийкарғы азықлық элементлер менен өтеди. августдаги ПФ-189-сон
күнде көлдиӊ жағдайы, ондағы мақсети Даўыткөлдеги Тек моногенен ҳәм рак тәризли фармонининг 5-бандида ана
ҳайўанат дүньясы ҳаққында шөп жеўши балықлардыӊ балықларда жуқпалы болады. шу масала тилга олинган.
ҚМУ магистранты, жас ихтиолог ҳәзирги биоэкологиялық ҳәм Лекин, булар қорқынышлы емес. Унга кўра, Давлат экология
Азиза Қурбаниязованың паразитологиялық жағдайларын Илимий изертлеўлер алып барған қўмитаси «Ҳудудий электр
пикирлерин билиўге үйрениўден ибарат. дәўиримизде балықлардыӊ ҳәм тармоқлари» ва Энергетика
қызықсындық. Әмиўдәрья дельтасындағы басқа да омыртқасыз ҳайўанлардыӊ вазирлиги билан биргаликда
– Азиза, илимий жумысыӊыз балықлар саныныӊ ҳәм сапасыныӊ кеселлик тарқалыў себепли қырылып 2023 йилнинг 1 январига
бенен бизди жақыннан азайып кетиўине паразитлер де кетиў жағдайлары гүзетилмеди. қадар биллинг тизимини
таныстырсаӊыз. себеп болыўы анық. Себеби, Деген менен, Даўыткөлди ҳәр жорий этиш белгиланган.
– Қубла Аралбойы регионларында паразитлердиӊ айырым түрлери жылы белгиленген дәрежеде Таъкидланганидек, бу
соӊғы жыллары дәрья суўыныӊ балықлардыӊ шабақ ўақтында көп таза суў менен тәмийинлеп турыў тизим аҳолини қаттиқ
азайыўы менен суў түсип санда қырылып кетиўине алып керек. Әмиўдәрья дельтасындағы маиший чиқиндиларни
турған көл ҳәм суў ҳәўизлери келеди. Сол себепли ақ амурдыӊ бул көл балық жетистириўде тўплаш ва олиб чиқиб кетиш
майданы бир қанша тартылып, паразитлер фаунасын изертледик. еӊ перспективалы душшы суў хизматлари учун тўловлар
суўдыӊ гидрохимиялық ҳәм – Изертлеўлер даўамында сақлағыш есапланады. бўйича қарздорлиги ҳақида
гидробиологиялық қурамы нелерге көбирек итибар – Даўыткөл ҳаққында фойдаланилган электр
да бираз жаманласты. Суўда қаратылды? мағлыўмат... энергияси учун ҳисоб-
жасаўшы балық ҳәм омыртқасыз – Биринши орында балықлардыӊ Даўыткөл суў сақлағышы китобларни юритишда
ҳайўанлардыӊ жасаў шараяты жасаў орны. Себеби, көлдиң Әмиўдәрья дельтасыныӊ қубла оӊ хабардор қилади.
төменлеп, күшли экологиялық суўы өзгерген. Соның менен тәрепинде, Бозатаў районында Қаттиқ маиший
өзгерислерге ушырады. Солай бирге ондағы тиришилик жайласқан. Даўыткөл суўды чиқиндиларни тўплаш
болса да, балықшылық тараўын ететуғын омыртқасыз ҳайўанлар Карабекярмыш I ҳәм II, оннан кейин ва олиб чиқиб кетиш
раўажландырыў әйне ўақыттағы да экологиялық жақтан үлкен Aқеден ҳәм Еркиндәрья, Рисовый хизматлари учун аҳоли
әҳмийетли машқалалардыӊ бири өзгериске ушыраған. Бул каналларынан алады. томонидан мажбурий
болып табылады. балықлардыӊ паразитлер Даўыткөл паспорты бойынша (1991) тўловларни тўлаш ва
Балықларға ең қәўип бул паразит фаунасыныӊ өзгериўине алып узынлығы 30-32 км, енине 10-15 ҳисобини юритишнинг ягона
кеселликлер. Илимпазлардың келеди. Сол себепли, балық км. Тереӊлиги 7 м, орташа 1, 5-2 электрон тизими ҳамда
анықлаўынша, тәбийий суўлардағы өнимлерин жетистириўде көлде, м. Даўыткөл суўыныӊ дузлылығы фойдаланилган электр
майда шабақлардыӊ 30 пайызы суў сақлағышларда, ҳәўиз 2, 7 мг/л. Қыс айларында энергияси учун ҳисоб-
паразит кеселликлер есабынан хожалықларында, коллекторларда, балықлардыӊ калма (замор) китобларни юритиш биллинг
набыт болады екен. 1936-жылы олардан пайда болған көлде, болыўы сезилмеди. Даўыткөлде 69 тизими ўзаро уйғунликда
сағақ сорғышлы – nitchia sturionus қәўипли паразитлерге қарсы түрдеги фитопланктон табылған, ишлаши таъминланади.
паразити себепли Аралда бекире гүрес алып барыў зәрүр. Бундай оныӊ биомассасы жыл даўамында Шунингдек, мазкур тизим
балығы қырылып кеткен. 1951- паразитлердиң шарўа малларына өзгериўшең болып, еӊ кеми қыс жорий этилиши, техник ва
жылы Әмиўдәрья дельтасыдағы өтетуғын түрлери де бар. айларында (0, 785 г/м3) еӊ көби дастурий таъминот, зарур
Судоче көлинде рафидаскаридоз Суў ҳәўизлери күннен-күнге өзгерип октябрь айларында (2, 160 г/ ускуналар хариди ҳамда
кеселлигинен бираз балықлар атыр, сонлықтан балықлардыӊ м3) болады. Балық хожалығын серверлар янгиланиши
қырылып кеткен. биологиясын билиў керек, олардыӊ раўажландырыўға көлдеги тәбийий билан боғлиқ харажатлар
Даўыткөлдеги балықлар жасаў жағдайларына қарап, азықлық зат запасы жүдә кем. Экология, атроф-муҳитни
акклимитизацияланған шөп паразитлердиӊ жуғыўын есапқа Көлде ақ шабақ, торта, ақ амур, муҳофаза қилиш ва
жеўшилер есапланады. алып, экологиялық жағдайынан карас, красноперка, ерех, шортан, чиқиндилар билан боғлиқ
– Даўыткөлде қайсы түрдеги хабардар болып турыў лазым. ақ амур, толстолоб, жылан балық, ишларни амалга ошириш
балықлар үстинде изертлеўлер – Даўыткөлдеги изертлеў сыла, чехон, ылақа, шемая сыяқлы жамғармаси маблағлари
алып барылды? жуўмағы қандай болды? балық түрлери ушырасады. ҳисобидан қопланиши
– Изертлеў даўамында толық – Даўыткөлде 15 ақ амур белгиланмоқда.
паразитологиялық усылда 15 ақ үйренилгенде олар 6 түрдеги Абдирахман ҚОЙЛЫБАЕВ
амур ҳәм салыстырмалы анализ гелминтлер менен кеселленгенлиги сәўбетлести. Ислом ДАУЛЕТМУРАТОВ,
түринде 15 толстолоб балығын анықланды. Бул табылған Чиқинди билан боғлик
алдық. Шабақларды майда көзли гелминтлердыӊ көпшилиги ишларни амалга
тор менен өзлеримиз усладық. ақ амурдыӊ аўқатланыўына ошириш бўлими бош
Билсеӊиз керек,1963-жылы ақ байланыслы. Ақ амур суў мутахассиси

GLOBAL NIGOH «QARAQALPAQSTAN 5
EKOLOGIYASÍ»
ЕВРОПА ИТТИФОЇИНИНГ ЄЗБЕКИСТОНДАГИ
ЭЛЧИСИ ШАРЛОТТА АДРИАН: 6-7 (16-17)-сан
2022-жыл 30 август
«МЕНЇОРАЇАЛПОЎИСТОНДА
ИННОВАЦИЯЛАРИЖОДКОРЛИКВА

УЧУН КЄПЛАБ ИМКОНИЯТЛАРНИ КЄРМОЇДАМАН»

Ўзбекистон 2020 йилда Ўзбекистон саёҳат қилиш, ҳудуд қандай – Европа Иттифоқи де- нафар қишлоқ аҳолиси тоза
Президенти Шавкат ҳукумати ва молиявий ўзгараётгани, яшил майдон- легацияси бундай маъ- ичимлик суви билан таъмин-
Мирзиёев 2020 йил ҳамжамият, Бирлашган Мил- лар тобора кўпайиб бораёт- рифий саёҳатни ташкил ланди.
сентябрь ойида латлар Ташкилоти, халқаро ганини кўриш доим қизиқ. қилганидан жуда мамнун-
БМТда сўзлаган донорларнинг кўп шериклик Европа Иттифоқи ва унинг ман. Тахтакўпир – иннова- Шунингдек, Тахтакўпир дав-
нутқида Орол молиявий ва ривожланиш алоҳида аъзо давлатла- цияларимизнинг асосий лат ўрмон хўжалигига катта
денгизининг қуриши воситаси бўлган БМТнинг ри Оролбўйи минтақасини йўналишларидан бири. техник ёрдам кўрсатилиб,
натижасида Оролбўйи Оролбўйи минтақаси учун ривожлантириш учун Бу ерда сув, транспорт, Орол денгизининг қуриган ту-
ҳудуди “экологик инсон хавфсизлиги бўйича катта миқдорда маблағ алоқа йўқ эди. Бирлашган бидаги 3000 гектардан ортиқ
фожиа эпицентрига” кўпшериклик траст фонди ажратмоқда ва бу сафардан Миллатлар Ташкилоти- майдонга саксовул экиш ва
айланганини эслатди. Ўзбекистонда одамларга мақсад Европа Иттифоқига нинг Траст фонди туфайли 49 гектар ер ҳамда 58 гектар
Ва бу муаммони эътибор қаратган ҳолда эко- аъзо давлатларга, шу- биз ирригация тизими- яйловларда қурғоқчиликка чи-
биргаликда, логик фожиа оқибатларини нингдек, Ўзбекистондаги ни тиклашга муваффақ дамли ўсимлик кўчатларини
жумладан, икки бартараф этиш учун ўз фа- ҳамкорларимизга бўлдик. Биз маҳаллий етиштириш учун кўчатхоналар
миллион гектар олиятини кенгайтирди. Унга минтақада айнан қандай аҳоли турмушини яхши- ташкил этиш имкони яра-
майдонда янги Ўзбекистон ҳукумати, Фин- ишлар юритаётганимиз- лашга ва муносиб келажак- тилди. Учта перинатал мар-
ландшафт, ўрмонлар ляндия, Корея Республикаси ни, маблағларни нимага ка пойдевор қўймоқчимиз. каз таъмирланганини ҳам
ва тупроқ қопламини ва Европа Иттифоқи томо- сарф қилаётганимизни Ўзбекистон илғор тажриба- алоҳида таъкидалаш ўринли.
шакллантириш орқали нидан мақсадли жамғармага кўрсатиш эди. Атроф- ларни қўллаш ва маҳаллий
ҳал қилишни таклиф жами 9 миллион АҚШ дол- муҳитни муҳофаза қилиш, аҳоли турмуш сифати- Қишлоқ аҳолисининг
қилди. Ўзбекистон ларидан ортиқ маблағ ажра- иқлим ўзгаришига қарши ни яхшилаш учун янада ижтимоий-иқтисодий фаро-
Президентининг ушбу тилди. кураш, “яшил” тикланиш кўпроқ ҳамкорлар ва сар- вонлигини ошириш, хотин-
таклифи БМТ Бош – буларнинг барчаси биз мояларни жалб қилишни қизлар ва ёшларни қўллаб-
Ассамблеясида бир 2022 йил апрель ойи- учун Европа Иттифоқи до- режалаштирмоқда. Орол қувватлаш мақсадида вило-
овозда маъқулланди да Европа Иттифоқининг ирасида ҳам, Ўзбекистонда денгизининг қуриши ятда 13 та бизнес лойиҳаси,
ва резолюция Ўзбекистондаги делегаци- ҳам устувор вазифалардир. оқибатларини бир томон- жумладан, сутни қайта иш-
имзоланди ва шу яси ноодатий ташаббус Бу ерда ижодкорлик ва ин- лама ҳал қилиб бўлмайди лаш цехи, нон маҳсулотлари
орқали Оролбўйи билан чиқди ва Европа новациялар учун жуда кўп ва бир томонлама ҳал ишлаб чиқариш, устахона,
ҳудуди “Экологик Иттифоқига аъзо давлатлар имкониятлар кўрмоқдаман. қилмаслик керак. Оролбўйи ширинликлар, паррандачи-
инновациялар ва дипломатик ваколатхона- Бунга очиқ бўлишимиз бар- минтақасини ривожлан- ликни ривожлантириш каби
технологиялар лари ва Ўзбекистон давлат чамиз учун муҳим ва Европа тиришда фаол иштирок лойиҳалар доирасида 40 га
зонаси” деб эълон муассасалари раҳбарларини Иттифоқи бундан буён ҳам этаётган барчага ўз миннат- яқин (бундан 43 % аёллар) иш
қилинди. аҳоли, халқаро ҳамжамият, қўллаб-қувватлаш, таж- дорчилигимни билдираман. ўрни яратилди.
Европа Иттифоқига аъзо риба ва янги технология-
давлатлар Орол денги- ларни алмашишга тайёр, – Шуни ҳам алоҳида таъ- Бундан ташқари, Орол
зи ҳалокати, амалга оши- деди Европа Иттифоқининг кидлаш керакки, 2019-2021 денгизининг қуриган туби-
рилаётган лойиҳалар ва Ўзбекистондаги элчиси йилларда Траст фонд донор- да 2 та илмий экспедиция
келажакдаги инвестиция- Шарлотта Адриан. лар ҳамжамияти томонидан ўтказилиб, денгизнинг қуриган
лар истиқболлари ҳақида молиялаштирилган қўшма тубига экиш учун 30 дан ортиқ
хабардорлигини ошириш Халқаро ҳамкорлик дастурни амалга ошириш да- ўсимлик турлари аниқланди.
мақсадида Оролбўйи ва саъй-ҳаракатларни вомида Тахтакўпир туманида
минтақасига маърифий са- мувофиқлаштириш жуда кенг кўламли ишлар амалга Материал Европа
фарга таклиф қилди. муҳимлигини таъкидламоқда оширилди. Иттифоқининг молиявий
Ўзбекистон инвестиция- кўмагида тайёрланган.
– Мен учун Қорақал­ лар ва ташқи савдо вази- Жумладан, тумандаги 5 та Унинг мазмуни фақат CAPA
поғистонга келиш, Нукус ва ри ўринбосари Бадриддин маҳалла фуқаролар йиғинини EEIG бошчилигидаги кон-
Мўйноқ, яна чекка шаҳар ва Обидов: ривожлантириш режалари сорциумнинг жавобгарли-
аҳоли пунктлари ўртасида ишлаб чиқилди ҳамда 3491 ги ҳисобланади ва Европа
Иттифоқи нуқтаи назарини
акс эттириши шарт эмас.

ДАРАХТЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ТАРТИБГА СОЛИНАДИ

“Давлат ўрмон фондига кир- ларни тўлашдан озод қилмайди. тябргача кузги ва 1 февралгача ҳамда улардан фойдаланиш тарти-
майдиган дарахтлар ва буталарни - Компенсациявий экиш жой- баҳорги кўчат экиш ҳажмлари бўйича би тўғрисидаги низом тасдиқланди.
экиш, парвариш қилиш ва улардан манзилли дастур тасдиқланади.
фойдаланиш тартибини такомил- лари “Яшил боғлар” ва “Яшил жа- Дарахт ва буталарнинг зарар- Низомда дарахтлар ва буталарни
лаштириш тўғрисида”ги Ҳукумат моат парк лари”, ободонлашти- кунандалари ва касалликлари- экиш учун жойлар танлаш, уларни
қарори (464-сон, 22.08.2022 й.) риш ва кўкаламзорлаштириш учун га қарши курашиш тадбирларига экиш, суғориш, озиқлантириш ва
қабул қилинди. мўлжалланган бошқа ҳудудлардан маҳаллий бюджетлар қўшимча буталаш тартиби белгиланган.
танланади. манбаларининг 2 фоизигача
Қарорга мувофиқ, дарахт ва бу- маблағ ажратилади. Баян НУРДЫГАЛИЕВА,
таларни компенсация тарзида экиш 2022 йил 31 декабргача қаровсиз Қарор билан Давлат ўрмон фон- Қорақалпоғистон
дарахтларни кесиш учун рухсатнома қолган дарахтлар хатловдан дига кирмайдиган дарахтлар ва
бериш учун йиғимни ёки уларни ўтказилади ва яқин ҳудуддаги мулк- буталарни экиш, парвариш қилиш Республикаси Экология ва
ноқонуний кесганлик учун жарима- дорларга бириктирилади. атроф-муҳитни муҳофаза қилиш

Ҳокимликлар томонидан 1 сен- қўмитаси ходими

6 «QARAQALPAQSTAN EKOOLAM
EKOLOGIYASÍ»
6-7 (16-17)-сан 2910 ТАЙЄРЎАТУВАЛОЇ
2022-жыл 30 август

ёввойи табиатга
їєйиб юборилди

Ўзбекистон Республикаси 2000 бошдан 3000 бошга қўйиб Маълумот учун, 2019 йилда – Жануби-шарқий Қизилқум,
Экология ва атроф-муҳитни юбориш режалаштирилган. 1002 та, 2020 йилда – 4548 та, Сирдарё, Келес, Чирчиқ,
муҳофаза қилиш давлат Унга кўра, жорий йилнинг 21 2021 йилда – 2028 та йўрға Оҳангарон ва Зарафшон
қўмитаси ҳамда “Falcon Hunting апрелида 504 дона, 24 июнда тувалоқ Қорақалпоғистоннинг дарёси воҳаси, Сурхондарё
Solutions” билан ҳамкорликда 402 дона, 18 августда 672 дона, ёввойи табиатига қўйиб ва Шерободдарёларнинг қуйи
Ўзбекистон Республикаси 20 августда 672 дона ҳамда 23 юборилган эди. қисмларида учиб ўтиш ҳамда
Қизил китоби ҳамда Табиатни август санасида 660 дона йўрға Йўрға тувалоқлар (Chlamydotis номунтазам қишлаш учун
муҳофаза қилиш Халқаро тувалоқлар Қўнғирот тумани, macqueenii) 2009 йилда қўнади. Шунингдек Мирзачўл ва
Уюшмаси Қизил китобига Устюрт текислигига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Далварзин чўли, Нурота тоғи
киритилган ва йўқолиб кетиш Тахтакўпир ва Элликқалъа Қизил китобига “ноёб тур” этакларида учрайди.
хавфи остидаги ёввойи фауна туманларида, Қизилқум чўлининг сифатида киритилган. Улар
ва флора турлари билан ғарбий қисмига жами 2 910 Қизилқум чўлларида яшайди. Александр КАЗАКОВ,
халқаро савдо қилиш (CITES) дона тувалоқ қушлари қўйиб Уларнинг сони ва яшаш майдони Биохилмахилликни асраш
Конвенциясининг 1-иловасига юборилди. Улар Бирлашган XX асрнинг иккинчи ярим Бошқармасининг Ҳайвонот
киритилган ноёб қуш – йўрға Араб Амирликларига қарашли йиллигидан бошлаб қисқаришни
тувалоқларни Қорақалпоғистон Қозоғистондаги “International бошлаган. дунёси объектларини
Республикаси ҳудудининг Fund For Houbara Conservation” Бу қушлар Устюрт ясси муҳофаза қилиш ва ундан
ёввойи табиатига ҳар йили марказида кўпайтирилган. текислигида учиб ўтиш,
фойдаланиш бўлими
бошлиғи

ЕВРОПА ТУБИДА 27 000 ТУП
КªЧАТ ЭКМО¯ЧИ
ОРОЛ ДЕНГИЗИИТТИФО¯И
(Давоми. Бошланиши 1-бетда)
ОРОЛБЎЙИ ҲУДУДИДАГИ сифатида 2022 йил охиригача Орол сақлаб қолиш мақсадида икки мингта
ИСЛОҲОТЛАР денгизи тубига 27 000 туп дарахт йўрға тувалоқ табиатга қўйиб юбо-
кўчатлари экиш ниятини маълум рилди.
Маълумки, Ўзбекистон Республи- қилди.
каси Президенти ташаббуси билан Ҳар баҳорда “Судочье” кўлига
2019 йилда Оролбўйи ҳудуди эколо- — Европа Иттифоқи ва унга аъзо пушти фламинголар учиб келади. Бу
гик инновациялар ва технологиялар давлатлар Ўзбекистонни атроф- ерда дунёдаги фламинголар жами
зонаси деб эълон қилинди. Айни муҳит деградациясини олдини олиш сонининг 1,4% дан ортиғи яшайди.
пайтда Давлат экология қўмитаси ва фожиадан жабр кўрган аҳолининг “Судочье” кўллар тизимининг ўзига
томонидан тажрибали инновацион чидамлилигини ошириш бўйича хос географик жойлашуви ва бу
мутахассисларни жалб этиш, ҳудудга барча саъй-ҳаракатларини қўллаб- ерда кўплаб артемия қисқичбақалар,
тадбиркорлик ва сармоя жалб этиш қувватлашга тайёр. Европа Иттифоқи фламинголар учун асосий озиқ-
учун иқтисодий ва молиявий шарт- БМТнинг Орол денгизи минтақаси овқат базаси, уялар учун қулай жой
шароитлар яратиш бўйича фаол учун инсон хавфсизлиги бўйича кўп ҳисобланади. Бундан ташқари, кўлда
ишлар амалга оширилмоқда. Бу шериклик траст фондига 5 миллион 230 га яқин қуш турлари мавжуд.
ерда Орол денгизи тубини ўрганиш, евродан ортиқ маблағ ажратди. Шу
шунингдек, хорижий ва маҳаллий билан Европа Иттифоқи жорий йил Экотизимлар ва биологик хил-
мутахассисларни жалб қилган ҳолда охиригача 27 000 та дарахт экишни ма-хилликни сақлаш бўйича саъй-
тадқиқотлар олиб бориш имконини режалаштирмоқда. Шу йўл билан ҳаракатларсиз иқлимга асосланган
берадиган мониторинг илмий стан- биз Оролбўйида келажакда яшил келажакка адолатли ўтиш мумкин
цияларини ташкил этиш режалаш- инвестициялар ва яхшиланган эко- эмас.
тирилган. тизимлар ва барқарор ҳаётга йўл
очиб беришга умид қиламиз”, — дея Марказий Осиё давлатлари,
2018 йилдан буён қуриган Орол ден- таъкидлади Европа Иттифоқининг хусусан, Ўзбекистон ижтимоий-
гизи ҳудудини кўкаламзорлаштириш Ўзбекистондаги элчиси Шарлотта иқтисодий тараққиёт ва минтақада
учун 2500 дан ортиқ киши, 500 дан Адриан. барқарорликни сақлаш учун
ортиқ махсус техника ва авиация биологик хилма-хилликнинг юк-
жалб этилди. Қумли шўр чўлларда БИОХИЛМА-ХИЛЛИКНИ сак аҳамиятини эътироф эта-
асосан қурғоқчиликка чидамли сак- САҚЛАШ ЙЎЛИДА ди. Минтақадаги барча дав-
совул, қандим экилади. Айни пайтда латлар Биологик хилма-хиллик
бу плантацияларнинг майдони 1 Давлат экология қўмитаси то- тўғрисидаги конвенция, ЮНЕСКО-
миллион 700 минг гектарни ташкил монидан сайғоқларни муҳофаза нинг Бутунжаҳон маданий ва та-
этади. Саксовул ўрмонлари тупроқни қилиш мақсадида 350 000 гектар- биий меросини муҳофаза қилиш
муҳофаза қилишда муҳим ўрин тута- дан ортиқ майдонда ландшафт тўғрисидаги конвенция, сув-ботқоқ
ди ва ариқлар, воҳалар, йўлларни қум қўриқхонаси ташкил этилди. 2020 ерлар тўғрисидаги Рамсар конвен-
билан қопланишининг олдини олади. йилда Қорақалпоғистоннинг Қўнғирот цияси иштирокчилари ҳисобланади.
Битта саксовул 10 тоннадан ортиқ туманида умумий майдони 1,4
тупроққа бардош бера олади ва қум, миллион гектардан ортиқ бўлган Мамлакатларнинг ижтимоий-
зарарли моддаларнинг аҳоли пункт- “Жанубий Устюрт” миллий табиат иқтисодий кўрсаткичлар фарқига
ларига тарқалишига йўл қўймайди. боғи ташкил этилди. Табиий объек- қарамай, биохилма-хилликни сақлаш
тнинг аҳамиятини бу ерда яшовчи, бўйича минтақавий ташаббуслар
27 МИНГ ТУП КЎЧАТ Ўзбекистон Республикаси Қизил тажрибаси шуни кўрсатдики, атроф-
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, китобига киритилган ҳайвонларнинг муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим
мамлакат ҳукуматининг чўлланишдан ноёб ва йўқолиб кетиш хавфи ости- ўзгариши оқибатларига қарши ку-
зарар кўрган ерларни тиклаш даги турлари очиб беради, десак рашиш минтақада ҳамкорликнинг
бўйича саъй-ҳаракатларини қўллаб- янглишмаймиз. 2021 йилда айни ишончли платформасига айланиши
қувватлаган ҳолда Европа Иттифоқи Қорақалпоғистон Республикаси мумкин.
вакиллари Қорақалпоғистонга совға ҳудудида ноёб ва йўқолиб кетиш
хавфи остида турган қуш турларини Жусипбек КАЗБЕКОВ,
Экология ва атроф-муҳитни
муҳофаза қилиш давлат қўмитаси

раиси ўринбосари

КУН ТЕМАСЫ «QARAQALPAQSTAN 7
EKOLOGIYASÍ»

6-7 (16-17)-сан
2022-жыл 30 август

ЖЕР ЖҮЗИНДЕ
Т Е М П Е РАТУ РА Н И Ң

1,5ДӘРЕЖЕГЕ
КӨТЕРИЛИЎИ ҚӘНШЕЛЛИ
ҚОРҚЫНЫШЛЫ?
Басы 1-бетте

Дүнья алымлары берген кемнен азайып барыўы, азон 20 см ге көтерилген. Бун- ақыбетинде жыл даўамында лип теңиз суўының тереңлиги
мағлыўматларға қарағанда қатламының жемирилиўи дай климат өзгерислери жаўынгершилик болмаған 32,5 м, суў муғдары 400 кв
Жер жүзинде орташа тем- ҳәм басқа да себеплерге ақыбетинде арқа ҳәм қубла күнлер саны асып бармақта. км, суў бети майданы 33 мың
пература 2-3% көтерилген бола жер бети қызып барыўы полюсте жайласқан мәнги Топырақ қ урамын дағ ы кв км.ге қысқарып қалған.
ҳәм бул өз гезегинде оғада анықласып бармақта. музлықлардың ериўи ызғарлық муғдары азайып Кейинги жылларда теңиз
қорқынышлы ҳалат болыўы ақыбетинде суў тасқынлары тәкирарий қурғақшылық суўының тереңлиги 17м.ге
мүмкин. Экспертлер топары -Климат өзгериўи көбейип бара бериўи мүмкин. қәўпи артып топырақтың пәсейип кетиўине байла-
бул жағдайды тереңирек қоршаған орталық ҳәм Ал, планетамыздың басқа өнимдарлық көрсеткишлери ныслы екиге бөлинип, “Үлкен
изертлеп көргеннен кейин демографияға қандай аймақларында болса, түсип бармақта. теңиз” ҳәм “киши теңиз” лерге
расында да орташа темпе- тәсир тийгизип атыр? ҳаўа температурасының бѳлинип қалған. 1999-жылы
ратура 1,1 дәреже көтерилип, көтерилиўи себепли өртлер Әсиресе Арал әтирапы киши теңиз тереңлиги 2 м ге,
2040-жылға шекем 1,5 - Алымлардың саны асып бармақта. аймақларында бул ҳалат үлкен теңиз 20 м ге пәсейген.
дәрежеге шекем көтерилиўи изертлеўлери нәтийжелерине сезилерли дәрежеде артып Улыўма айтқанда, бул ўақытқа
мүмкинлигин дәлийллеп бер- қарайтуғын болсақ, - Климат өзгериўине бармақта. Арал теңизи кей- келип Арал анық экологиялық
ди. Усы орында және де 2000-жылдан 2018-жылға қарсы қандай жойбарлар- инги жылларда суў түспей дағдарыс орайына айланып,
дүнья алымларының или- шекем тасқынлар себепли ды мысал ете аласыз ҳәм қалыўы себебинен теңиз теңиздиң дузлылығы 2,5-3
мий жумысларына итибар планетамыздың 2,23 милли- олар бүгин көринерли хиз- ултаны шөлге айланып мәртебе асты.
қаратқан ҳалда түсиндирип он км.кв аймағы зыян көрген, мет атқарып атырма? бармақта. Ҳәзирги күнге
бериўге ҳәрекет етемен. суў тасқынларынан 290 мил- келип Арал теңизи орнында Алдынлары бул жерлер-
Есап-китапларға қарағанда, лион адам жәбирленген. ХХI - Ең дәслеп, 1997-жылы “Аралқум” шөли пайда бол- де ондатра териси жылына
ҳәр жылы атмосфераға 100 әсир басларынан усы күнге планетамызда климат ды. Анық мағлыўматларға 1млн дана жетистирилген
миллион тоннадан артық шекем суў тасқынларынан өзгериўиниң алдын алыў таянатуғын болсақ, өткен болса, ҳәзирги күнде бары-
углеводород шығарылады зыян көрген адамлар 24% мақсетинде Киото прото- әсирдиң 60-жылларын- жоғы 10 мың дана аўланады.
екен. Соның 74% бөлеги ға көбейген. Бул алымлар колы имзаланғанын айтыў да теңизге Әмиўдәрья Аймақтың экологиялық
раўажланған мәмлекетлерге тәрепинен қылынған про- тийис. 2005-жылдан баслап ҳәм Сырдәрьядан 60 куб жағдайы төмен ҳалда болып,
туўра келеди. Тоғайларда гноздан 10 есе көп. Суў күшке кирген бул ҳүжжетте км суў қуйған, соннан ҳаўаға көтерилип атырған
келип шығып атырған тасқынларының дерлик атмосфераға шығарылып Әмиўдәрьядан 40 куб км, ҳәр қыйлы дуз ҳәм шаңлар
өртлер нәтийжесинде 90% бөлеги Ҳинд, Ганга- атырған зыянлы газлер Сырдәрьядан 18 куб км.ди көтерилип инсаниятқа кери
атмосфераға шығып атырған Брахмапутра ҳәм Меконг муғдарын басқышпа-басқыш қурайды. Еки дәрья жылына тәсирин тийгизип атыр.
карбонад кислатасы сана- дәрьялары әтирапларына азайтып барыўды нәзерде 200 млн тонна ҳәр қыйлы Ҳүрметли Президентимиз
ат шығындыларының 50% туўра келмекте. Буннан тутар еди. Бирақ, бул жынысларды өзи менен алып басламасы менен бир қанша
на тең. Ҳаўаға көтерилген тысқары жердиң жасалма мақсетлерге ерисиў аңсатлық келип, булардан 5 млн тонна әмелий илажлар өткерилип,
түтин атмосфераның жолдаслары тәрепинен пенен болып атырғаны қумлы-таслы жынысларды Арал теңизи әтирапы
жоқары қатламында күйинди узатылған мағлыўматлардан жоқ. Себеби, атмосфераға теңизге қуйып турған. Се- экологиялық жағдайды
бөлеклерин көбейтип бара- Латын Америкасының қубла шығарылып атырған зыян- беби Әмиўдәрья дүньядағы турақластырыў бойынша
ды. Ақыбетте, планетамызға аймақлары, Жақын шығыс лы газлерди азайтыў ушын ең ылайлы дәрьялардан жумыслар алып барылмақта.
қуяштан келетуғын ыссылық ҳәм Африка материгинде санаат кәрханаларының жу- бири.Арал теңизи көлеми Қурғап қалған теңиз ултанын
энергиясы қайталдан де суў тасқынлары болып мысларын тоқтатыў зәрүр. ең көп муғдары пайытында тоғайзарларға айландырыў
галактикаға жайылыў ор- атырғанлығын көриўимизге Бул болса, өз гезегинде ке- тереңлиги 53,4 м, суў көлеми бойынша буннан бир неше
нына жердиң өзинде қалып, болады. Климат ҳәм демо- лип турған дәраматтан ўаз 1064 кв км, суў бети тегисли- жыл алдын режели ислер
“пуўланыў ҳәдийсесин” кел- график өзгерислер себепли кешиў дегенди билдиреди. ги 66 мың кв км.ди қураған. баслап жиберилген. Усы
тирип шығарады. Нәтийжеде суў тасқынлары 2030-жылға Ақыбетте бул экологияға пай- күнге шекем теңиз ултанына
сутка даўамында ең жоқары келип және 25 мәмлекет да болғаны менен мәмлекет 1960-жыллардан бас- 1,5 миллион гектар жерге
ҳәм ең төмен ыссылық аймағында жүз бериўи экономикасына үлкен зыян лап теңиз суўы күннен- ҳәр түрли, шөлге шыдамлы
дәрежеси ортасында аз парық мүмкин. Булар тек ғана алым- келтиреди. Және де сана- күнге азайып бара берген. путалы өсимликлер эгилгени
қалады. Яғный, адамлар ҳәм лар тәрепинен қылынған ат кәрханаларының жумы- Дәрья суўларынан дурыс сөзимиздиң дәлийли десек
тәбият түнде де күндизги ге прогноз. сын тоқтатыў ақыбеттинде пайдаланбаў ҳәм егислик асыра айтқан болмаймыз.
уқсап ыссы ҳаўа тәсиринде миллионлаған адамлар жу- жерлериниң ашылып барыўы
қалады. Бундай суткалық Жоқарыда келтирил- мыссыз қалады. Усындай себепли Арал теңизине суў Адилбек ЛАТИПОВ
ыссылық өз гезегинде кескин ген мағлыўматларда себеплерге көре көплеген аз муғдарда түсип турған. сәўбетлести.
ысып кетиў ҳәдийсесин кел- көргенимиздей суў мәмлекетлер Киото прото- Ақыбетинде 1994-жылға ке-
тирип шығарады. тасқынлары буннан да колы талапларын атқарыў
көбирек аймақта болыўы мәселелерин артқа созып
Ыссыхана эффектин мүмкин. Австралыялы келмекте.
пайда этиўши тийкарғы газ илимпазлардың изертлеў
бул- карбонад ангидрид. Ол жумысларын көрип өтетуғын - Арал теңизиниң қурып
атмосфераға ҳәм тәбийий, болсақ, Тыныш океанында қалыўында экологиялық
ҳәм жасалма жол менен жайласқан базы аймақлар өзгерислердиң қаншелли
шығарылады. Ҳәр түрдеги жоқ болып кетиўи мүмкин тәсири бар деп ойлайсыз?
патас газлер ҳаўаға адамлар екен. Буның тийкарғы се-
себепли шығарылып ыссы- беби “Дүнья океанлары - Бул сораўыңызға
хана эффекти дәрежесин қәддиниң көтерилиўи” се- кеңирек жуўап берсем.
белгилеп береди. Бундай бепли Кирибати, Сулайман Ҳаўа температурасының
ҳалатлардан соң тәбийий ҳәм Вануату атаўлары жасаў көтерилиўи себепли суўдың
ыссылық балансы бузылып ушын жарамсыз ҳалға ке- пуўланыў коеффиcиенти
антропоген ыссыхана эф- лип қалыўы айтылмақта. асыўы аймақларда суў
фектин келтирип шығарады. Мағлыўмат ушын 1900-жылға ресурсларының кемейиўине
Дүнья тоғайларының кем- салыстырғанда дүнья оке- алып келмекте. Экологиялық
анлары суўлары қәдди ҳалатлар өзгериўи

8 «QARAQALPAQSTAN ПИКИР
EKOLOGIYASÍ»
6-7 (16-17)-сан ОСИМЛИКЛЕР
2022-жыл 30 август
ТИРИШИЛИК
ДЕРЕГИ

Д Дүнья пайда болғанлы берли өсимликлер тиришилик ӘСИРЕСЕ ТЕРЕКЛИ
дереги болып келмекте. Суў ҳәм де ҳаўа қаншелли ТОҒАЙЛАРДЫҢ
зәрүр болса, өсимликлерде сол дәрежедеги әҳмийетке СОҢҒЫ
ийе. Анық фактлерге таянатуғын болсақ жер жүзинде
500 мыңнан аслам өсимлик түри бар болып, соннан 6 20
мың түринен адамлар күнделикли пайдаланады екен. жыл ишинде майданы
Булардың 1500 түри дәрилик әҳмийетке ийе болған 515000 гектар
өсимликлер. Өсимликлерди үйрениўде дәслеп оларды шамасында тоғайлар
бир неше топарларға бөлип қараўымызға болады. Суў қалған (90% ке
өсимликлеринен инсан аз пайдаланады, бирақ олар қысқарған). Тек ғана
тәбиятта кислород ҳәм азық дереги болып есапланады Әмиўдәрья ҳәм үлкен
екен. Бактериялар, замарықлар ҳәм суў отлары каналлар бойындағы
топырақта да көплеп ушырайды.Олар топырақтың тоғайлар сақланып
өнимдарлық қәсийетине тәсир көрсетеди, организмлер қалған.
қалдықларын ыдыратады. Түрлерге ең камбағалы
жер асты өсимликлери тийкарынан бактериялардан нен таў, шөл, тоғайзар ҳәм далаңлық
ибарат болып, 3 км ҳәм оннан артық тереңликлерде тоғайлары болып ажыратылады.
ушырасады. Жер үсти өсимликлери түрлерге ең бай, Ҳәзирги ўақытта тийкарғы өсимлиги
сондай-ақ ең көп қолланылатуғын ҳәм инсанның күшли арша болған таў тоғайлары 311
тәсири астындағы өсимликлер есапланады. мың гек тардан ибарат, ал шөл
тоғайлары болса 2,4 миллион гек-
Өсимликлер фотосинтез процесси Аймағымыздағы Арал апатшылығы тардан ибарат болып тийкарғы тийкарынан адамлардың хожалық
нәтийжесинде ҳаўадан карбонад себепли экологиямыз аўыр аўҳалға өсимлиги сексеўиллер есаплана- ҳәрекети ҳәм де аўыл-хожалығын
ангидрид газын жутып кислород келип қалғаныда сыр емес. Тикке- ды. Далаңлық тоғайлары мәдений раўажландырыў ушын оларға
шығарады ҳәм жылына 200 мил- лей Ҳүрметли Президентимиздиң ықлымластырылған тереклер болып, ҳәр түрли антропоген фактордың
лиард тоннадан артық өним ислеп басламасы менен бир неше жылдан олар 12 мың гектар жерди ийелейди. тәс ири к үшли болмақ та. То ғай
шығара алады. Инсан ҳәм ҳайўанлар қурып қалған теңиз ултанында шөлге Жайлаў тоғайлары шарўашылықты майданларының ҳәр түрли себе-
тиришилигинде тийкарғы азық шыдамлы өсимликлер егилип атыр. кең масштабта раўажландырыў плер менен қысқарыўы себепли
кислородтың дереги есапланады. Анық санларға мүрәәжәт ететуғын орайы, олардың майданы 22,8 ҳәр түрли тәбийий апатлар келип
Биосфера биомассасының ең үлкен болсақ усы күнге шекем Арал теңизи миллион гектар, пишензарлар шықпақта. Дәрья ҳәм де көллердиң
бөлеги тоғайларда топланған. Тоғай ултанына 1,5 миллион гектардан ас- 109,3 мың гектарды қурайды екен. қурғап қалыўы, қыйратыўшы суў
биоценозының барлық компонентле- лам жерге сексеўил, қандим қусаған Бирақ, ең ашынарлы жағдай бул тасқынларының келип шығыўына,
ри өз-ара қоршаған орталық пенен путалы өсимлик нәллери, туқымлары тоғайларда ҳәр жыл сайын қысқарып топырақ эрозиясы ҳәм кли-
тығыз байланысқан. Тоғайларда егилген. бармақта. Булардың тийкарғы себе- мат өзгериўине себеп болады.
баҳалы ҳайўан ҳәм өсимлик түрлери би шөл аймақларында ҳәр түрдеги ХХ әсир басларында Өзбекстан
жәмленген. Ағаштан инсан мүтәжи Изленислер нәтийжесинде, илим- қурылыслар, темир жол ҳәм авто- тоғайларының майданы 4-5 мәрте
ушын 20 мыңға жақын өнимлер пазлар берген мағлыўматларға мобил жолларының өткерилиўи қысқарған. Буның тийкарғы себеби
исленеди. Инсан тиришилигинде таянатуғын болсақ адамлардың себеп болмақта. Жайлаўлардың ҳәр түрли өзгерислер, тоғайлардың
дәрилик өсимликлердиң де орны тәбиятқа болған унамсыз тәсири өнимдарлығын асырыў ушын қумлы кесилиўи, егислик майданларының
оғада әҳмийетли. Өзбекстанда 4 ақыбетинде 10 мың жыл ишинде ҳәм суўсыз шараятқа ийкемле- ашылыўы, совет аўқамы тәрепинен
мыңнан аслам жабайы өсимлик дүнья тоғайларының 2/3 бөлеги жоқ скен ақ ҳәм қара сексеўиллер, чер- Өзбекстанды шийки зат жеткерип
түри болса, соннан 577 дәрилик қылынғанлығын, көплеген қымбат кез ҳәм де басқа да пута ҳәм де бериўши зонаға айландырыўға
өсимлик түри болып, 103 түри бояў баҳалы өсимликлер жоғалып кеткен- ярым пута тәризли өсимликлерди болған ҳәрекети баслы себеп болған.
өсимликлер, 560 түри эфир майлы лигин көриўимизге болады. Ҳәзирги көбейтиў, жайлаў майданларын Буннан басқа да бирқанша себеплер-
өсимликлер. Қалаларымыздағы күнге келип бул процесс даўам етип басқарыўды еле де жолға қойыў ди келтирип өтиўимизге болады.
жасыл өсимликлер ҳаўаны тазалай- атырғанлығы ашынарлы жағдай. зәрүр. Тоғайлардың қысқарыўына, ХХ әсирдеги тәбиятымызға болған
ды ҳәм эстетик заўық бағышлайды. аса жаўызлық мүнәсебет арқалы
Өзбекстан Республикасы тоғайларымыз қысқарып барған, бир
тоғайлары өзиниң қәсийетлери ме- неше түрдеги ҳайўанларымыз жоқ
болып кеткен ямаса жоқ болып кетиў
қәўпи астында қалып қойған.

Илимпазлардың айтыўларына
қарағанда буннан шама менен 1,5
миллион жыл алдын биз жасап
турған жер шарының 47 % бөлегин
тоғайлар қураған болса, ҳәзирги
дәўирге келип бул көрсеткиш 27 %
ға тең. Көплеген мәмлекетлерде
санаатты раўажландырып, пайда
изинен қуўып, санаат кәрханалары
қурылыўы нәтийжесинде көп
муғдарда тоғайлар кесип тасланған.
Набыт болған тоғайлар орнын

ДАВР ТАЛАБИ «QARAQALPAQSTAN 9
EKOLOGIYASÍ»

6-7 (16-17)-сан
2022-жыл 30 август

толтырыў ҳешкимниң де қыялына зыян келтирген шахсларды жы- ¯ОРА¯АЛПО¡ИСТОН
келмеген. Усы жерде уллы бабамыз найый жуўапкершиликке тартыў
Әмир Темурдың “Бир терек шапқан нәзерде тутылады. Буннан басқа «INNOWEEK-2022»
адамға он нәлше егиўди буйырдым” да Өзбекстан Республикасы Ми-
деген даналық сөзи қай дәрежеде нистрлер Кәбинетиниң 2014-жылы ИННОВАЦИОН ИШЛАНМАЛАР ²УДУДИЙ
әҳмийетли болғанын көриўимизге бо- 20-октябрдеги “Биологиялық ре- КªРГАЗМАСИ ªЗ ИШИНИ БОШЛАДИ
лады. Расында да жер шары өсимлик сурслардан пайдаланыўды тәртипке
дүньясына оғада бай. Бирақ олардың салыў ҳәм тәбияттан пайдаланыў Нукусда Ёшлар технопарки стендлари, лазер кесгич, фрезер
аз ғана бөлегинен адамлар пайда- тараўында рухсат бериў процеду- янги биноси ҳамда “InnoWeek- ишлов берувчи марказ, гидрав-
ланып келеди. Дүнья жүзинде 1500 расынан өтиў тәртиби ҳаққында” ғы 2022” инновацион ишланмалар лик лист букгич, электр пайванд-
түрдеги өсимликлерден медицинада 290-санлы қарарының “Өсимликлер ҳудудий кўргазмаси очилиш лагич, лаборатория жиҳозлари,
дәри-дәрмақ таярлаў ушын пайдала- дүнясы обьектлеринен пайдаланыў маросими бўлиб ўтди. компьютер техникалари, мебель
нылады. Ал, Қарақалпақстанда 300 ҳәм өсимлик дүнясы обьектлери- жиҳозлари ва бошқа замонавий
ден аслам дәрилик өсимлик түри бар нен пайдаланыў тараўында рухсат Уларнинг очилиш маросими- ускуналар ҳарид қилинди. Бун-
болып, олардың тек ғана 30 дан ас- бериў тәртип-процедурасынан өтиў ида Қорақалпоғистон Респу- нан ташқари 10 нафар ёш ходим
лам түри халық медицинасында пай- тәртиби ҳаққында”ғы нызамның бликаси Вазирлар Кенгаши ра- қобул қилиниб, ёшлар технопар-
даланып келинбекте. Арал теңизиниң 14-бәнтинде көрсетилген “Өзбекстан иси ўринбосари Б.Ҳабибуллаев, кининг вазифалар тақсимоти
қурғап қалыўы ақыбетинде өсимлик Республикасы аймағында тереклер Инновацияларни жорий қилиш тасдиқланди. Бу ерда иқтидорли
дүньясы бир қанша жәбир көрип ҳәм путаларды нызамсыз кесиў ва технологиялар трансфери ёшларни жалб қилиш орқали
келмекте. Атап айтқанда соңғы жыл- ҳәм зыян келтириў менен өсимлик Миллий офиси Бош директори салоҳиятли лойиҳаларни шак-
ларда Арал теңизи әтирапындағы дүньясына жеткерилген зыянды О. Тўйчиев ва бошқалар сўзга ллантириб, Инновацион ривож-
өсимлик дүньясының 60-80%ы өндириў муғдарын есаплаў ушын чиқиб, йиғилганларни янги би- ланиш вазирлиги томонидан
жоқары дәрежели өсимлик түри, 200 коеффициент” тийкарында жәрийма нонинг ҳам да кўргазманинг эълон қилинган танловларга
ге жақын төмен дәрежели өсимлик өндирип алыў көрсетилген. Сол очилиши билан қутлади. тавсия этиб борилади.
түри жоқ болып кеткен. Әмиўдәрья себепли бизден ҳүжданымызға
делтасындағы өсимликлер ҳәм нызамға бойсынған ҳалда Таък и д лангани дек, Инновацион ривожланиш
дегредацияға ушырап пута ҳәм ярым тәбиятымызға жақсы мүнәсебетте Ўзбекистон Республикаси Ва- вазирлиги, Қорақалпоғистон
пута тәризли өсимликлердиң 600 мың болыў талап етиледи. Ана жери- зирлар Маҳкамасининг 2020 Республикаси Жўқорғи Кен-
гектары жоқ болып, базы бир шөл ҳәм миздеги өсип атырған ҳәр гия ҳәр йил 22 майдаги “Республика геси ва Вазирлар Кенгаши,
дузға шыдамлы өсимлик түрлери өсимлик ушын бәршемиз бирдей ҳудудларида ёшлар технопар- Инновациялар миллий офиси
сақланып қалған. Әсиресе терекли жуўапкермиз. кларини ташкил этиш чора-тад- ҳамда қатор ташкилотлар билан
тоғайлардың соңғы 20 жыл ишинде бирлари тўғрисида”ги қарорига ҳамкорликда ташкил этилган
майданы 515000 гектар шамасында Ҳүкиметимиз тәрепинен исленип мувофиқ ёшларни илмий фа- “Innoweek-2022” инновацион
тоғайлар қалған (90% ке қысқарған). атырған унамлы ис-илажлар себепли олиятга янада кенгроқ жалб ғоялар кўргазмасининг очилиши
Тек ғана Әмиўдәрья ҳәм үлкен канал- жоқ болып кетиў қәўпи бар болған, етиш, ёш истеъдод эгаларини илмий-тадқиқот ва инновация
лар бойындағы тоғайлар сақланып Өзбекстан Республикасы “Қызыл Ки- тайёрлаб бориш ҳамда илм-фан фаолиятини рағбатлантириш,
қалған. Базы мағлыўматларға табына” киргизилген өсимликлердиң ва илмий фаолият соҳасининг илмий ва инновация ютуқларини
қарағанда Әмиўдәряьның қуяр көпшилиги Өзбекстан Илимлер Ака- асосий йўналишларини янада амалиётга жорий этишнинг сама-
аяғында 300 мың гектарға шамалас демиясы “Ҳайўанлар ҳәм өсимликлер ривожлантириш мақсадида ре- рали механизмларини яратиш,
тоғай болып, кейинги 30 жыл ишин- әлеми генофонды институты” на спубликанинг ҳар бир ҳудудида олий ўқув юртлари ва илмий-
де бул тоғайлар 267 мың гектарға қараслы Ф.Н.Русанов атындағы Бо- босқичма-босқич Ёшлар техно- тадқиқот институтлари ҳузурида
қысқарған. Орташа есапта ҳәр жылы таника бағында шөлкемлестирилген паркларини ташкил этиш топ- ихтисослаштирилган илмий-экс-
8900 гектар тоғайлар жоқ болып арнаўлы нәл жетистириў орнында ширилган. периментал лабораториялар,
келген. 1983-жылы Өзбекстан Ре- өсирилип атыр. Жиззах ўәлаяты юқори технология марказлари ва
спубликасы “Қызыл Китабы”на теңиз “Замин” қорықханасында Орта Ази- Илм-фанни молиялаш- технопарклар ташкил этилишига
жағалаўларында өсетуғын 5 түрдеги яда өсетуғын зарафшан ямаса қара тириш ва инновацияларни хизмат қилади.
өсимлик киргизилген болса, бул арша, сары арша ҳәм Түркистан қўллаб-қувватлаш жамғармаси
жағдай 2006-жылға келип 11 өсимлик аршасы арнаўлы тәризде қорғаўға маблағлари ҳисобидан техно- Тадбир доирасида Оролбўйи
түри болған. алынған. парклар бино ва иншоотларини муаммоларининг илмий ечи-
қуриш, қайта таъмирлаш ва мини таъминлашга қаратилган
1984-жылға келип Өзбекстанда Жуўмақлап айтқанда, Өзбекстан уларнинг моддий-техника база- миллий танловга келиб тушган
163 түрдеги өсимликлер жоқ болып аймағында 4,5 мыңға жақын сини мустаҳкамлаш, шунингдек, лойиҳаларнинг Илмий-техник
кетиў қәўпи бар деп дизимге алынған өсимлик түри бар. Олар арасында замонавий асбоб-ускуналар кенгашдаги очиқ муҳокамаси
болса, кейинги дәўирлерде бул айрықша қорғаўды талап ететуғын, билан жиҳозлаш мақсадида бўлиб ўтди. Унда Инновацион ри-
көрсеткиши 311 өсимликке жеткен. эндемикалық ҳәм реликт өсимлик Қорақалпоғистон Республика- вожланиш вазирлиги томонидан
Әне усыннан да билсек болады, түрлери де бар. Усы орында фер- сига 8,9 миллиард сўм маблағ Орол денгизининг қуриган туби
өсимлик дүньясы қай дәрежеде мелеримиз есабында болған, бирақ ажратилган. тупроқ-иқлим шароитига мос-
дағдарысқа ушырап атырғанын. Сол егин егилмейтуғын атызларды лаштирилган ўсимликлар май-
себепли ҳүкиметимиз жоқ болып тоғайзаларға айландырыўды усы- “Нукус Ёшлар технопарки” донларини кенгайтириш, тупроқ
баратырған өсимликлерди сақлап ныс еткен болар едик. Бир тәрептен масъулияти чекланган жами- таркибидаги тузни камайтириш
қалыў, оларды көбейтиў мақсетинде ҳаўадағы ҳәр түрли шаң ҳәм дузларды ятини ташкил етиш тўғрисида муаммоларининг илмий ечимини
түрли ис-илажларды әмелге асырып иркиў имканыятын берсе, екиншиден Инновацион ривожланиш вазир- таъминлашга мавжуд илмий-ин-
келмекте. 2006-жылы 21-сентябрде- жабайы ҳайўанлар менен бирге ушып лигининг буйруғи қабул қилиниб, новацион салоҳиятни жалб этиш
ги “Өсимликлер дүньясын қорғаў ҳәм өтиўши қүслар иркилип өтиўине ша- у 2021 йил 13 декабрь санасида мақсадида эълон қилинган мил-
пайдаланыў ҳаққында” ғы Өзбекстан раят жаратқан болар едик. Биз ана давлат рўйхатидан ўтказилиб лий танловга келиб тушган 52 та
Республикасы нызамына муўапық тәбиятымызды перзентлеримизге өз фаолият олиб бормоқда. амалий ва инновацион лойиҳа
жоқ болып баратырған өсимликлерди ҳалында жеткерип бериўимиз тийис. кўриб чиқилди.
сақлап қалыў, оларды көбейтиў, бо- Ушбу технопаркларнинг ишлаб
таника бағлары искерлигин еле де Икром ЖУГИНИСОВ, чиқариш моддий техник базасини Давоми 14-бетда
асырыўды нәзерде тутады. Әлбетте, «Судочье-Акпетки» давлат шакллантириш мақсадида 3D
қарарға муўапық өсимлик дүняьсына принтерлар, пневматика ўқув
буюртма қўриқхонаси
директори

10 «QARAQALPAQSTAN БИР ТАМШЫ
EKOLOGIYASÍ»
6-7 (16-17)-сан ДYНЬЯДА СУЄ
2022-жыл 30 август
РЕСУРСЫ ЇАНДАЙ ЖАЎДАЙДА?

Суў тиришилик дереги. Бирақ, бул теңиз ҳән оке- клери сезилерли дәрежеде ушын пайдаланылып, тек тараўларында төмендеги ис-
Планетамыздың анлар үлкен суў дереги артып бармақта. Ишим- ғана 10% суў коммунал ҳәм илажларды әмелге асырыў
75% бөлеги суўдан болғаны менен ишимлик лик, азық-аўқат өнимлерин ислеп шығарыўда пайдала- зәрүр:
ибарат. Бунда, ушын жарамсыз ҳәм аўыл жетистириў, энергия ис - нылады.
дүнья океанлары, хожалығында да пайдала- леп шығарыў ушын зәрүр • Орайлық Азияның
теңизлер, дәрья ҳәм нып болмайды. Сол себеп- болған душшы суў запасы Усы орында орынлы трансшегаралық жер үсти
каналлардан, сондай- ли, суў жетиспеўшилиги де- күн сайын кемейип баратыр. бир сораў пайда болары суў ағымлары мониторинги
ақ көллерден турады. генде көз алдымызға таза Расында да, планетамыз анық. Өзбекстанда суўдан бойынша бирден-бир бир
Бирақ, усы суўлар 97% ишимлик суўы сәўлеленеди. қурғақ планетаға айланып пайдаланыў бойынша қандай пүтин системаны жаратыў;
шор суўлар болып, Душшы суў жетиспеўшилиги баратырғаны, қуяш нурының жумыслар алып барылып
қалған 3% ишиўге машқаласы ҳәмме дәўирде жер бетини сиңиўи бирне- атыр? Арал апатшылығын • жерлердиң мелоратив
жарамлы душшы де болған екен. Ерте за- ше см ге тереңлескенин басынан кеширип атырған жағдайын жақсылаў, коллек-
суўлар. Негизинде манларда, орта әсирлерде дүнья алымлары тәрепинен аймақ қандай ис-илажлар тор-дренаж тармақларын
алып қарасақ океан ҳәм ҳәзирги дәўирде де анықланған. ислеп шыққан? Дүнья жүзине реконструксиялаў ҳәм тиклеў,
ҳәм теңизлердеги бул оғада әҳмийетли күн қәўип салып атырған ишим- сондай-ақ, суўғарылатуғын
суўлар шор болғаны тәртибиндеги мәселе бо- Итибарыңыз ушын лик суўы жетиспеўшилигине жерлердиң суў тәмийнатын
менен олардың да лып келмекте. Жоқарыда төмендеги бир неше сан- бизге қандай тәсир етпекте? асырыў ушын жаңа суў
атқаратуғын хызмети айтып өткенимиздей душ- ларды усынамыз. Бунда, жер Шынында да, Орта Азияда сақлағышларды қурыў;
оғада әҳмийетли. шы суў дереклери дүнья жүзиндеги 8 миллиардқа жайласқан, халқы саны 34
Себеби, усы суўлар суўларының бары-жоғы 3% жақын адамлардың 2 мил- миллоннан артық болған • аўыл хожалығы ҳәм ком-
тәбиятта суў ын қурайды. Және де ашы- лиардтан артығы ҳәзирден- Өзбекстан аймағының 60% мунал хызмет тараўларында
байланысы менен нарлы тәрепи сонда, ол ақ таза ишимлик суў де- бөлеги (тийкарынан орайлық суў ресурслары ысырап
болған көплеген пүткил дүнья бойлап бирдей реклери жетиспеўшилигин ҳәм батыс бөлимлери) болыўының алдын алыў;
жағдайлар жер бөлистирилмеген. Яғний, өзлеринде сезинип ямаса шөл ҳәм қурғақ жерлерден
жүзинде даўам етип, базы мәмлекетлерде ишим- таза суў дереклери улыўма ибәрат. Аймағымыздың 10% • аўыл хожалығында таза
тиришилик ушын лик суўы нормал ҳалатта бол- жоқ аймақларда жасап атыр. бөлеги дәрья делталары ҳәм суў сарыпланыўын азайтыў;
өзиниң бирқанша са, ал базы мәмлекетлерде Бул ҳаққында БМШ ның еса- оазислер егин егиў ушын
унамлы тәсирин дерлик душшы суў дерекле- батларында да келтирилген жарамлы. Өнимдар жерлер • санаат кәрханаларының
тийгизип келмекте. ри жоқ. Әсиресе, Африка болып, 2030-жылға келип Әмиўдәря ҳәм Сырдәря бой- тазалаў қурылмалары ме-
Дурыс кейинги мәмлекетлеринде жағдай планетамызда жасаўшы ларында жайласқан ( бул нен тәмийнлениўин қоллап-
пайытлары океан ҳәм аянышлы ҳалда. Дүньядағы адамлар таза суў менен ҳәм жерде Ферғана оазиси де қуўатлаў, сондай-ақ, санаат-
теңиз суўларының тири суўлар (ағып турыўшы) санитария ҳалатының же- нәзерде тутылған). да суў тәмийнатының айлан-
дузлылық дәрежеси 100% деп алатуғын болсақ, терли дәрежеде тәмийинлеў ба циклин кең ен жайдырыў
артып баратырғаны соның 89% бөлеги дәрья бойынша өз алдына қойған Өзбекстан Республи- ҳәм тағы басқаларды
ҳақыйқат. ҳәм көллерге, ал қалған 11% мақсетине ерисе алмаслығы касы Президентиниң нәзерде тутады.
Экологиялық бөлеги батпақлықларға туўра келтирилген. Тап усы есабат- 30.10.2019-жылдағы ПФ-
өзгерислер инсаният келеди екен. Енди душшы суў та айтылыўынша 2050-жылға 5863-санлы “2030-жылға Салыстырыў ушын АҚШ
өмирине унамсыз дереклерине дыққатыңызды келип дүнья халқының ярымы шекем болған дәўирде та 1 кубометр суўдан үнемли
тәсирин тийгизип аўдарсаңыз: 69% душшы санитария талапларына көре Өзбекстан Республика- пайдаланыў арқасында
атыр. Буны бир суўлар музлықларға, ал қәўипсиз суў тәмийнатынан сының қоршаған орталықты 4-6 доллорлық өним ис-
ғана Арал теңизи қалған 30% бөлеги жер асты пайдалана алмайды екен. қорғаў концепсиясын леп шығарылатуғын болса,
мысалында суў дереклери. Дыққат аўдаратуғын болсақ, тастыйықлаў ҳаққында” ғы бул бизде 0,15 доллорлық
көриўимизге де жер жүзинде бар болған пәрманы шыққан болып, ол көрсеткишке туўра ке-
болады. Суўлар жақсы Планетамыз халқы санынң душшы суў дерегиниң 70% қоршаған орталық обьект- лер екен. Ҳақыйқатында
жолға қойылған, артып барыўы, қалалар менен бөлеги аўыл хожалығы леринде (атмосфера ҳаўасы, да, биз усы күнге ше-
тынымсыз ислеп аўыллардың раўажланыўы, ушын пайдаланылады екен. суў, жер, топырақ, жер асты, кемги болған дәўирде
турыўшы механизмге ислеп шығарыў өнимлериниң Көплеген мәмлекетлерде биоҳәртүрлилик, қорық­ тәбийий байлықларымызға
уқсайды (егер олар пайдаланыў көлеми суўдан пайдаланыў ланатуғын тәбийий аймақлар) немқурайлы қарап, унамсыз
болмағанында улыўма асқан сайын суўлардан үнемлилиги 50%ға шамалас, антропоген тәсир ҳәм де басқа ҳәрекетте болып келгенбиз.
ҳәрекет тоқтап қалған пайдаланыў көлеми, сондай- ал Өзбекстанда болса 90% да унамсыз тәсир етиўши Бир ғана соңғы 30 жылда
болар еди). ақ патасланған суў дере- душшы суў аўыл хожалығы ҳәрекет­лерден сақлаў сыпа- Өзбекстанда 450 мың гектар
тын тәмийинлеўди нәзерде суўғарылатуғын егин май-
тутады. данлары егин егиў ушын жа-
рамсыз аўҳалға келип қалған.
Консепция мәмлекет Бул ирригация тармақларына
сиясатының жоқары жетерли итибар қаратыл­
жөнелислерин белгилеп бе- мағанлығы ҳәм де жер-
реди, оларды әмелге асырыў лерге жуўапкершиликли
болса мәмлекеттиң келешек қарамай, узақты гөзлемей
әўладлар мәплери жолын- қылған мүнәсебетимиз
да жоқары раўажланыўын нәтийжесинде. Жоқарыда
тәмийнлейди. Консепцияда көрсетилген консепцияда
суў ресурслары ҳәм суў- суўғарылатуғын жерлердиң
экологиялық машқалалар өнимдарлығын асырыў,
шешимин табыў жолла- суў тәмийнатын жақсылаў
рына өз алдына итибар мақсетинде мәмлекетимизде
қаратылған. Биз төменде системалы, түрли ирри-
усы консепция бәнтлерин гация ҳәм мелорация ис-
келтирип өтпекшимиз. Мы- илажларын әмелге асырыўды
салы, қоршаған орталықтың нәзерде тутады.
сыпат қурамын жақсылаў
ушын ҳүжжетте 2030-жылға У. МЫРЗАНАЗАРОВА,
шекем суў ресурслары Экология ҳәм қоршаған

орталықты қорғаў
комитети баслығының

мәслаҳәтшысы

ҮЛКЕ БОЙЛАП 11«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASÍ»
6-7 (16-17)-сан

2022-жыл 30 август

БИЗ БИЛГЕН ҲӘМ БИЛМЕГЕН

ДАЎЫТКӨЛ

Әмиўдәрья дельтасы тегис арқа-батысында 40 км орташа 1,5-2 м. 2000-2003 ескек аяқлыларға туўра шағалалар ҳ.т.б. қуслар
жерлерден ҳәм кеўип ден асламырақ аралықта жыллары, суўдың орташа келеди. (Айназаров, ушырасады. Даўыткөл суў
атырған сахралардан жайласқан. Даўыткөл жыллық температурасы 1972). Зообентос 58 сақлағышында тийкарынан
ағады. Бул тегисликте көп сандағы көллерди 14,2-15,7°С, ең жоқарғы турди қурайды, булар 11 көлди суўландырыў жүдә
Қызылжар, Қусқанатаў, бириктирип, сыртын ыраш температурасы июльде (27- систематикалық группаны жаман жүргизиледи.
Порлытаў бийикликлери пенен қоршап, олардан 28°С) болды. Суўдың муз қурайды. Зообентослар Даўыткөл суў сақлағышына
ушырасып оның бийиклиги пайда болған. Даўыткөл басып жатыўы 2,5-3 айға жылдың мәўсимине қарап ҳәр жылы балықтың
123 м ди қурайды. суў сақлағышының туўра келеди. Даўыткөл өзгереди. Булардың ишинен түрлерин қолдан өсирип,
Дәрьяның жағалары тик улыўма майданы 250- суў сақлағышының көбирек ушырасатуғыны балық шабақларын жиберип
жарлықлардан турады. 300 км.кв. Бул жердиӊ суўының дузлылығы 2,7 хирономидлер турады. 1985 жылы карп,
Январь айының орташа суўының қәдди бирдей мг/л. Даўыткөлде 69 түр болып есапланады. ақ амур, толстолобик
температурасы - 7,5°С, емес, Әмиўдәрьяның фитопланктон табылған, Зообентослардың орташа балықларының майда
тан 29-31°С, айырым келип тускен суўының оның биомассасы жылдың жийилилиги 288 екз/м2, шабағын жиберди. 1987
орынларда-42°Сқа жетеди. муғдарына байланыслы. оның биомассасы 1209 жылы жиберилген карп,
Жаз айлары жүдә қурғақ Даўыткөл системасына мг/м2. Балық хожалығын ақ амур балықларының
ыссы болады. Орташа июль киретуғын көллер: раўажландырыўға көлдеги саны 962220 дана болды
айының температурасы Андрей көли, Ақбаслы, тәбийий балықтың аўқатлық ҳәм толстолобиктиң
+26°С. Жыллық түсетуғын Бир қазанлы, Бийдайкөл, заты жүдә аз. саны 647780 дана болды,
ығаллық 70-110 мм. Қар Салыой, Қара айдын, Даўыткөл суў шабақлардың орташа
болса 25-30 күндей еримей Хожакөл, Көксуў, Үлкен сақлағышында төмендеги салмағы 25 г.
жатады. Айырым жылларда ҳәм киши Даўыт. Даўыткөл түр балықлар тиришилк Даўыткөл суў
қар жаўмайды. Базы қыстың суў сақлағышының етеди. Булардан ақ сақлағышының усындай
қатты суўық жылларында арқа-батыс бөлеги шабақ, торта, ақ амур, әҳмийети есапқа ала
жер 50см ҳәм оннан да тәбийий бийикликлер корас, красноперка, отырып, балық аўлаў,
көбирек тоңлайды. Самал менен қоршалған, яғный жерех, шортан, ақ амур, қамыс таярлаў ҳәм
барлық ўақытта есип гөне Еркиндәрьяның толстолобик, жылан балық, егинлерди суўғарыў
турады, климаты қурғақ ырашы. Басқа жағының усаған жумысларды
климат. барлығы топырақты үйип Даўыткөл суў сақлағышы көремиз. Даўыткөл суў
Әмиўдәрьяның негизги ырашлардан қуралған. Әмиўдәрья дельтасының сақлағышына ҳәр жылы
аңғары, жасалма каналлар, Ыраштың бийиклиги 3-3,5 қубла оң тәрепинде, Бозатаў белгили деңгейинен төмен
көллер, гөне каналлар. м, ени 4-6 м. Ыраштың территориясында жайласқан. түсирмей суў берип турыў
Бурынғы каналлардан узынлығы Қызыл үйден Нөкистиң оң арқа-батысында керек. Әмиўдәрьяның
ҳәзир тек Ақдәрья қалды, гөне Еркиндәряьның гөне 40 км ден асламырақ аралықта дельтасындағы Даўыткөл
ал Раўшан анғары ырашына шекем 26 км. жайласқан. суў сақлағышы балық
болса жасалма каналға Даўыткөл суў сақлағышы өсириўде ең перспективный
айланды. Әмиўдәрьяның суўды Карабекярмыш I мәўсимине қарай өзгереди, судак, чехон, ылақа, шемая душшы суўлы суўсақлағыш.
дельтасында ылайлы ҳәм II , оннан кейин канал ең азы қыс айларында ҳ.т.б. Даўыткөл суў
жерлер, тегисликлер, Ақеден ҳәм Еркиндәрья (0,785 г/м3) ең көби Кейинги жыллары сақлағышында
тақырлар, кебирли жерлер каналлары, 1988 жылы октябрь айларында (2,160 суў сақлағыштың ихтиологиялық,
ушырасады. Өсимлиги олар Рисовый каналы г/м3) Фитопланктонның балықларын, сырттан гидробиологиялық,
тоғайлық ҳәм галофитли. деген канал арқалы түрлериде мәўсимге қарай әкелинген балықлар паразитологиялық
Әмиўдәрья дельтасының суўландырылды. Рисовый өзгереди. Қыс айларында менен көбейтилип ҳәм орнитологиялық
ҳайўанларынан көбирек канал Әмиўдәряьдан саға жасыл, бәҳәрде сарыжасыл атыр. Аўланатуғын изертлеўлер кеңнен
шошқа, сағал, түлки, алып, Даўыткөлге қуяды. ҳәм диатомолы ҳ.т.б. балықлардан көбирек жүргизилген. Мине
ласка, хорек, сасық Бул каналға коллектор Әмиўдәряьның ақ амур, торта, жерех, усыларды есапқа ала
гүзен, порсық, жабайы суўлары, және суўғарыўдан бассейининде красноперка балықлары отырып, суўы душшы,
пышық, кемириўшилерден қалған артықша суўларды зоопланктонлар кең ушырасады. Даўыткөл бул районнан суў
тышқан, ондатр қуяды. таралған, олардан суў сақлағышының ҳайўанларын қорғайтуғын
ушырасады. Қуслардан Даўыткөл суў сақлағыштың омыртқасыз ҳайўанлардан- айдынларында Қарақалпақстан
231 түр қус (Салихбаев, паспорты бойынша (1991), коловратканың 8 түри, балықлардың уўылдырық Республикасындағы ең
1959, Абдреймов,1971). оның узынлығы 30-32 км, ветвистоусые 6 түри, шашыўы ушын жақсы жақсы район болғанлығы
Дельтада 40 түрли балық ени 10-15 км. Тереңлиги 7 м, ескек аяқлылардың 10 шараятлар бар, булардан ушын қорықхана
жасаған. Олардың ишинен түри, ракушковылардың, ақ амур, торта, ақ шабақ, шөлкемлестириўди
аўланатуғыны ақ шабақ, мезидлердиң карас балықларының майда усынамыз. Ҳәзирги
ақ амур, көк мойын торта, түрлери ушырасады. шабақлары жүдә көплеп ўақытлары көллер турақсыз,
жерех, судак,ылақа, Зоопланктонның улыўма ушырасады. Даўыткөл бүгин бар болса, ертең
ақ амур, шортан ҳ.т.б. саны 50 мың дана. суў сақлағышында кеўип кетеди. Өсимлик
сүйретилип жүриўшилерден Усының ишинен 95,9%ы балық жеўши қуслардан ҳәм ҳайўанатлардың
суў жыланы ҳәм жер суў сүңгигир, үйрек, турлери жоғалып баратыр,
ҳайўанларынан қурбақалар соның ушын да оларды
бар. қорғаў бүгинги күнниң ең
Даўыткөл суў сақлағышы тийкарғы ўазыйпасы болып
Әмиўдәря дельтасының есапланады деп ойлаймыз.
қубла оң тәрепинде,
Бозатаў территориясында Азиза ҚУРБАНИЯЗОВА,
жайласқан. Нөкистиң оң Нөкис қаласы

12 «QARAQALPAQSTAN ИНСАН ҲӘМ ТӘБИЯТ
EKOLOGIYASÍ»
6-7 (16-17)-сан
2022-жыл 30 август

ҲАЙЎАНАТ БАҒЫНА
БИР НӘЗЕР...

Т әбият өз нызамлары бар болып, адамлар,
өсимликлер ҳәм ҳайўанат дүньясы усы
нызамлықларға бойсынып келеди. Бирақ,
ўақыт өткени сайын адамлар жаўызласып,
қоршаған орталыққа өз жеке мәпи жолында
унамсыз мүнәсебетте болып келген. Буның
ақыбетинде өсимлик ҳәм ҳайўанат дүньясы
бирқанша жоғалтыўларға ушырап келмекте.

Атап айтатуғын болсақ кей- Романов үйи ҳәўлисинде, Жаң а Ташкент ҳ айўанат саны болса 5000 ды зыят түрдеги омыртқасыз
инги 50 жыл ишинде адамзат «Хийўа» кинотеатры қасында бағының ашылыў мәресими қурады. Ҳайўанат бағында ҳайўанлар ушырайды. Бул
тәрепинен 40 мыңнан аслам кеўилашар орын сыпатында 1997-жыл 1-сентябръ күни бо- «Қызыл китап»қа кир- Өзбекстан ҳайўанат дүньясы
көллер, Бәрше ири түрдеги қәлиплестирилген жабайы лып өтти. Ташкент ҳайўанат ген сүт емизиўшилер, жер қаншелли бай ҳәм ҳәр түрли
балықлардың 90%ин; Дүнья ҳәм жыртқыш ҳайўанлар, бағы 2000-жылдан баслап баўырлаўшылар, қуслар, екенинен дәрек береди. Бул
тоғайларының 70%ин; Бәрше қуслар тийкар болған. абырайлы «ЕАРАЗА» — Ев- балықлар, жабайы ҳәм кем ушырайтуғын тәбийғый
түрдеги қуслардың 25%ин ропа -Азия ҳайўанат бағлары жыртқыш ҳайўанлар байлықларды сақлап қалыў
ўайран қылды ямаса жоқ 1921-жылдың март ай- аквариумларының аймақлық шаңарағына тийисли қатар мақсетинде кең көлемли
қылып жиберди. Тәбийий ында Туркистан генерал- ассоциациясы ағзасы еса- ҳайўанлар түри сақланады. илажлар әмелге асырылып
апатлар ҳәм де адамлардың губернаторлығы бағы ор- планады. Ташкент ҳайўанат 1995-жыл 16-декабръ күни атыр. Үш гектардан зыят май-
бийпарўалығы, өз мәпи нында Ботаника бағы бағы «ЕАРАЗА» арқалы «Өзбекстан маркаси» ба- данды ийелеген “Ферғана
жолында тәбиятқа болған шөлкемлестирилип, көплеген шет ел мәмлекетлик спасы тәрепинен Ташкент ҳайўанат бағы” Өзбекстан
мүнәсебети арқасында тәжирийбе ҳәм илимий- ҳайўанат бағлары менен ҳайўанат бағына арналған Республикасы Министрлер
усындай жағдайға дуўшар изертлеў жумысларын жақыннан байланыс орнатыў, почта маркалары мәмилеге Кәбинетиниң 2016-жыл
болмақтамыз. Жоқ болып алып барыў ушын Орта артықша ҳайўанлар менен шығарылды 20-майдағы “2016-2020-жыл-
баратырған ҳайўанат ҳәм Азия мәмлекетлик Уни- бийпул мәпли айырбаслаў лар дәўирин де Таш -
өсимлик дүньясын сақлап верситети ықтыярына бе- ҳәм де қымбат баҳалы Республикамызда Таш- кент ҳайўанат бағын
қалыў ҳәм көбейтиў ушын рилди. Университет илим- мағлыўматлар алып турыў кент ҳайўанат бағынан раўажландырыў консепсия-
ҳәр бир адам бийминнет пазлары тәрепинен Бо- мүмкиншилигине ийе болды. кейинги орында турыўшы сын тастыйықлаў ҳаққында”ғы
хызмет қылыўы тийис болған таника бағы аймағында 2007-жылдың 12-18-апрелъ ҳайўанат бағы бул “Термиз қарарын атқарылыўы
дәўирде жасап атырмыз. ҳайўанлар көргизбеси күнлери жаңадан исленген ҳайўанат бағы” - илимий- шеңберинде қурылды. Бул
шөлкемлестирилип, оның Ташкент ҳайўанат бағының билимлендириў шөлкем. жерде түрли үлкелерден кел-
Мәмлекетлик статистика негизинде Ташкент ҳайўанат 10 жыллығы байрамланди. 1938-жыл 1-сентябрде Термиз тирилген 70 тен артық ҳайўан
комитети мағлыўматларына бағ ы ис ленген. Ташкент Илаж шеңберинде Ташкентте қаласында 35 гектар майдан- ҳәм ажайып қусларды көриў
көре, 2021-жылдың 1-январь ҳайўанат бағы дүзилиўинде дәслепки рет «ЕАРАЗА»ның да исленген (1934-37-жыл- мүмкин. Кем ушырайтуғын
жағдайына Өзбекстан Ре- университеттиң зоолог илим- нәўбеттеги жыллық кон- ларда Сурхандәрья үлке ҳәм жоғалып баратырған
спубликасында 3 ҳайўанат пазлары Н. А. Кайзер, Н. ференциясы болып өтти. музейи қасындағы зооло- ҳайўанлар коллексиясын
бағы хызмет көрсетип атыр. Н. Кузнецова, В. Б. Триз- 2009-жылға шекем артықша гия бөлими). 1942-жылда шөлкемлестириў ҳәм оларды
Олар Сурхандәрья, Ферғана на сыяқлы илимпазлардың ҳайўанларды өз-ара мәпли ҳайўанат бағы жаўылды ҳәм жасалма көбейтиў, халықты
ўәлаятлары ҳәм Ташкент хызмети үлкен болған. айырбаслаў жолы менен оның ҳайўанлары Ташкент Өзбекстан ҳәм жәҳән фау-
қаласында жайласқан.Усы 1938-жыл Ташкент ҳайўанат Малайзия, Москва, Баку, Ал- ҳайўанат бағына көширилген. насы менен таныстырыўда
ҳайўанат бағларында жәми бағы ғәрезсиз шөлкем ре- ма-ата, Кисинёв, Рига, Нико- 1947-жыл 1-майдан баслап ҳайўанат бағлары зәрүрли
11 576 дан артық ҳайўанат тинде толық қәлиплесип лаев, Новосибирск, Шимкент бул ҳайўанат бағы қайта әҳмийетке ийе бола-
дүньясы түрлери бар. Олар болынғаннан соң, ҳайўанат бағлары менен жумыс баслаған. Майданы ды. Ҳайўанат бағында таў
төмендегилер: бурынғы Сирдәря ўәлаяты 46 түрге тийисли 123 кем 22 гектар , соның менен ҳайўанлары сақланатуғын
губернаторының 4 гектар ушырайтуғын ҳайўанлар Таш- бирге Термиз районындағы бөлим кең орынды ийелеген.
33 түрдеги қурғақлықта бағына көширилген. кент ҳайўанат бағына алып «Янгиариқ» ширкет фер- Арыслан,айыў,жабайы шошқа
ҳәм суўда жасаўшылар ; келинген. Усы ўақытта Таш- мер хожалығы аймағында сыяқлы ҳайўанлар арнаўлы
Өзбекстан тәрепинен ра- кент ҳайўанат бағы Россия жәрдемши хожалығы ушын қәпеслерде сақланады. Тас
412 т үрдеги жер тификатсия етилген «Фло- Федерациясының Москва­, 32 гектар жер ажыратылған үйинлери үстинде секиреп
баўырлаўшылар; ра ҳәм фаунаның жоғалып Санкт-Петербург, Қазан, Са- (20 0 4). Термиз ҳ айўанат жүрген таў қойы, таў ешки-
баратырған түрлери менен мара, Калининград, Никола- бағында ҳайўанлардың 140 си, Африка түйеқусы, лама,
606 түрдеги сүт халықаралық саўда етиў ев, Белоруссияның Минск, түри (улыўма саны 434, 2003) арнаўлы суў сақлағышларда
емизиўшилер; ҳаққында» ғы халықаралық Украинаның Киев, Харков, бар болып, оннан 18 түри жүзип жүрген ғазлар, кем
Конвенция (СИТЕС) талапла- Қазақстанның Алма-ата, Халықаралық Қызыл китапқа ушырайтуғын балықларды
5973 түрдеги балықлар; ры атқарылыўын тәмийинлеў Шимкент, Молдованың Киси- киргизилген. Ҳайўанат таңланыў менен тамаша
1947 түрдеги қуслар; мақсетинде Өзбекстан Рес­ нёв, Чехия Республикасының бағында балықлардың қылып атырған балалардың
2605 түрдеги басқа ҳайўан публикасы Министрлер Хамутов, Вишков, Прага, 15 түри; ҳәм суўда, ҳәм қуўанышы шексиз.
түрлери бар. Кәбинетиниң 1998-жыл Плзең, Словакияның Бра- қурғақлықта жасаўшы
Өзбекстан Республи- 1-апрелдеги «Биологиялық тислава, Малайзияның Куа- ҳайўанлардың 2 түри; сүт Әлбетте, ҳайўанат ҳәм
касы пайтахтында ең ири ҳәр түрлиликти сақлаў бой- ла-Лумпур, Индияның Нью- емизиўшилердиң 94 түри өсимлик дүньясына балала-
орынлардың бири бул “Таш- ынша миллий стратегия- Деҳли ҳәм дүньяның басқа бар. Булар арасында арыс- рымызды ҳәзирден баслап
кент ҳайўанат бағы” болып та- си ҳәм ҳәрекетлер жоба- қатар ҳайўанат бағлары ме- лан, жолбарыс, қаплан, енот, унамлы қатнаста болыўды
былады. Ҳайўанат бағының сы ҳаққында»ғы 139-санлы нен жақыннан дослық байла- пони, Бухара суўыны, қулан, үйретип барыўымыз ке-
улыўма майданы 22,8 гектар- қарары Ташкент ҳайўанат ныслары орнатылған. ҳәр түрлы маймыллар, қоңыр рек. Қус уясында көргенин
ды қурайды ҳәм бул орын- бағының тийкарғы норма- айыў, ақ тырнақлы айыў, ҳәр қылады дегендей балала-
да 373 түрдеги ҳайўанлар тив ҳүжжети есапланады. Министрлер Кәбинети қыйлы кем ушырайтуғын рымыз өзлеримизден тәрбия
сақланады. Ҳайўанат Ҳәр тәреплеме раўажланып тәрепинен 2008-жыл 28-ян- қус түрлери бар. Тәжирийбе алады. Биринши гезекте
бағында ҳайўанлар ушын ҳәм қәлиплесип баратырған варда «Ташкент ҳайўанат ботаника участкасында 120 өзлеримиз ана тәбиятқа
қолайлы жайластырылған Ташкент ҳ айўанат бағ ы бағы коллекциясын және түрден артық ҳәр қыйлы жақсы қатнаста болып, бро-
ири майданшалар, соның искерлиги ушын тийисли де байытыў илажла- мийўели ҳәм саяманлы тере- кронерликке қарсы гүрес
менен бирге, үлкен қыс шәрт-шәраятлар жаратыў ры ҳаққында» қарары клер ҳәм путалар өсирилип алып барыўымыз шәрт.
объектлери, жасалма суў мақсетинде, ғәрезсизлик қабылланды. 2010-жылдың атыр.
сақлағышлары ҳәм фон- дәўиринде заман талаплары 1-январъ жағдайына көре, Қуралбай
танлар, сарқырамалар ҳәм тийкарында Ташкенттиң арқа Ташкент ҳайўанат бағында Өзбекстанда 700 ден ТА Ж И М У РАТО В,
суў каналы, шырайлы көпир -шығысында, Ботаника бағы кем ушырайтуғын ҳайўанлар, артық түрдеги омыртқалы, «Судочье-Акпетки»
қурылған үлкен көл ҳәм жанында 22, 8 гектар аймақта қуслар, балықлардың 450 яғный сүт емизиўшилер, жер давлат буюртма
де ҳайўанлар ҳәйкеллери жаңадан Ташкент ҳайўанат түри, олардың улыўма баўырлаўшылар, балықлар, қўриқхонасининг давлат
орнатылған жасыл аймақлар бағы аймағы қурылды. амфибиялар ҳәм 15 мыңнан
ҳәм көп санлы дем алыў инспектори
орынлары бар. 1924-жыл Жаңа аймақ қурамында
Орта Азия мәмлекетлик уни- басқарыў орайы, аквари-
верситети (САГУ) илимпаз- ум, террариум, маймыл-
лары тәрепинен исленген, лар менен тотықусларды
Ҳайўанат бағы дүзилиўине сақлаў орынлары, майда
Туркистан генерал-губер- сүт емизиўшилер, инсек-
наторы бағы, Сирдәрья тарий павилъонлары, сүт
ўәлаяты губернаторның Са- емизиўшилер, қуслар, суўда
довий (ҳәзирги Өзбекстан жүзип журетуғын қуслар,
даўысы ) көшеси ақырында туяқлылар ҳәм пиллерди
жайласқан атыз бағы ҳәм сақлаў орынлары дүзилди.
де князъ Николай Кон-
стантинович тәрепинен

ЖАБАЙЫ ӘЛЕМ 13«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASÍ»
ДОҢЫЗ ЯМАСА 6-7 (16-17)-сан

ЇАРА КИЙИК? 2022-жыл 30 август

Мектептен киятырған Әлима деген қыздың жы- де таныс ҳайўанлар, тек те да ушырасатуғын болған. 5-7 бала туўады. Торайлары
бир топар балалардың лап отырғаны муғаллимниң усы доңыз бенен таныс емес Ҳәзирге күнде салыстыр- қандайда бир қәўип сез-
өз-ара сөйлесиўи, бир- дыққатын тарты. екенбиз. Демек бүгин доңыз малы түрде азайып кеткен. гендей болса, қатты даўыс
бири менен басқыласып ҳаққында түсиндиретуғын Халық арасында жабайы шығарады ҳәм ана доңызды
күлисиўи дыққатымды Не болды, неге жылап болды муғаллим. шошқаны қара кийик деп жәрдемге шақырады. Бундай
тартты. Қапталласып өте атыр, деп муғаллимниң те атайтуғын болған. Па- ўақытлары ана доңызлар аса
бергени сол, ишиндеги даўысы қаталырақ шықты. Жуп туяқлы гүйис лыз өнимлерине, әсиресе қәўипли ҳайўанға айланады.
биреўине –доңыз, доңыз, Ҳәмме бирден тым-тырс бо- қайтармайтуғын ҳайўан бо- мәкке атызларына көп Азық таңламайтуғын бул
-деп бақырғаны қолайсызлаў лып қалдық. лып, денесиниң узынлығы 150 зыян келтиретуғын болған. ҳайўан базы пайытлары жер-
еситилди. Олардың сәл из- см ден 184 см ге шекем, бий- Азайыўына болса аса көп ди қазып қурт-қумурсқалар
инде киятырған иним мени -Сен доңыз екенсең, сен иклиги 80-90 см келетуғын, муғдарда аўланыўы себеп менен, өсимлик тамырлары
көриўден қуўанышы қойнына ийт екенсең, -деп Алишер еркегиниң аўырлығы 200-240 болған. Ҳәзирги күнде елатлы ҳәм де майда тышқанлар ме-
сыймай досларынан ажы- қызларды қоймай атыр. кг ға шекем, урғашысының пунктлерден узақта, суўсыз нен де азықланады. Орташа
ралып шықты. Жаңағы Бул биринши партада салмағы 140 кг ға шекем же- шөллерде ушыраспайтуғын есапта 50 кг гөш 10 кг май
балалардың не үстинде отырған қыздың даўысы еди. теди екен. Келте, салыстыр- бул түр, елимиздин арқа шекем май бериўи мүмкин.
сөйлесип баратырғаны мени Мүғаллим не дер екен деп малы жиңишке, бирақ күшли аймақларында, көл ҳәм теңиз Балалары халық тилинде
еле қызықтырар еди. Себеби, отырмыз. Күни менен қуўанып пәнжели жүдә ири ҳайўан. жағалаўларында ушыраса- торай деп аталады. Айырым
олар балалық дәўиримди ес- отырған муғаллимниң де Денесиниң жаўырын бөлеги ды. Теңиз қәддинен 2000 ўақытлары базы еркеги өз па-
летип жиберди дә. Ақыры шы- үскини қуйылып, жамбас тәрепине қарағанда метр бийикликтеги таўларға дасынан бөлек жасайды, бу-
дамай инимнен сорағанымда, сәл бийиклеў болады. Үлкен көтерилип, көбинесе қалың лар жалғызақ деп аталып, аса
балалар қайсы мүшел жы- -Бул не тәртипсизлик, -де- басы қысқа, бирақ, күшлы қамыслық, путазар ҳәм қалың қәўипли көринип адамларға
лында туўылғанлығына генинде, Алишер, раўажланған мойыны менен тоғайларға мәкан басады. да ҳүжим етиўден қайтпайды.
қарап бир-бири менен со- бирге денесиниң үштен бир Доңызлар Арқа Африка, Ев- Жоғалып баратырған бул
лай ойнайтуғынлығын билип -муғаллим мен туўылған бөлимин ийелейди. Тумсығы ропа ҳәм Азияда тарқалған. түрди сақлап қалыў ҳәм
алдым. Ўақыяның төркинине мүшел жылын айтып едим, узын, ер жеткен еркегиниң ҒМДА аймағында, Балтик көбейтиў ушын көплеген
енди түсинип жеткеним- -деп жыламсырады. Ал, мына аўызынан сыртқа шығып теңизи жағалаўларынан жумыслар алып барылыўы
де, мени қыяллар ерксиз Әлима оқыўға бир жыл бурын туратуғын еки тиси болып, Шығыс аймақларға шекемги тийис. Қарақалпақстан Ре-
балалық дәўириме қарай келген, кеше үлкен әжапам үшмүйешли, үлкен болып, 10- аралықта ушыратыўымызға спубликасы арқа-батыс
жетекледи. Қандай әжайип әкелген газетада мүшел 12 см ҳәм оннан да үлкен бо- болады. Ер жеткен аймақларында ушыратыўға
мәўритлер еди. Ертеректе, жыллары бар екен, сон- лады екен. Көзлери кишкене, доңызлардың жүниниң болады.
мектепте 7-к ласста оқып да есаплап едим...Гәпиниң қулақлары салыстырмалы реңи қоңыр болады. Доңыз
жүрген ўақытлары кла- изин жутып қойды Али- үлкен ҳәм бираз жоқарыға торайларының жүнлери Қонысбай
сымызда мынадай ўақыя шер. Әнгимениң төркинине ҳәм артқа қарай шығып ту- жол-жол көринисте болғаны ЖАННАЗАРОВ,
болған еди. енди түсинген муғаллим рады. Қуйрығы кишкене ҳәм ушын оларды аналары көк “Сайгачий“ мажмуа
мыйығынан бир күлди де, жиңишке. Ержеткен жабайы шөплер арасынан тез таўып (ландшафт) буюртма
Зоология пәни муғал­ Алишерге отыра бер, -деп шошқаның сыртқы көриниси алады. Жылына бир мәрте қўриқхонасининг давлат
лимимиз класым­ ызға кирип ишара берди. Ол солай деди жүдә тойғын қоңыр ҳәм гүмис
келди де, сәлемлесиўден де, бирақ булай ҳәзиллесиўге күлреңлери, және де басқа инспектори
кейин оқыўшыларды барла- болмайтуғынын түсиндирип реңлерде де болады екен.
ды да бүгин ҳешкимнен сабақ болып, балалар сизлер Қарақалпақстан аймағында
сорамайтуғынын айтты. мүшел жылларын билесиз да өткен әсирдиң 70-80-жыл-
Ҳәмме қуўанып кеттик, яша- бе?. Билмесеңиз мен сиз- ларында аўыл араларында
ҳай қәне ҳәмме муғаллимде лерге түсиндирип беремен,
сондай болса екен. Әттең, -деп асықпастан айтып бере
ондай емес-дә. Ҳәрким өз- баслады. Расында да, биз
ара ғаўырласып атырған мүшел жылларын билмей-
пайытымызда класымыздағы ди екенбиз. Қарасақ мүшел
жыллары 12 жыл болып,
бәри ҳайўан атлары менен
аталады екен. Қарасақ бәри

ЭНДИЛИКДА ЭКОЛОГИК ІУЇУЇБУЗАРЛИКЛАРНИ АНИЇЛАГАН ЖАМОАТЧИ
ИНСПЕКТОРЛАРГА ПУЛ МУКОФОТИ БЕРИЛАДИ

Ўзбекистон Республикаси Прези- Шунингдек, экологик назоратнинг жамо-
дентининг “Чиқиндилар билан боғлиқ атчи инспекторлари экология ва атроф-
ишларни ташкил этиш тизимини ислоҳ муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисидаги
қилиш бўйича биринчи навбатдаги чора- қонунчилик талабларини бузганлик
тадбирлар тўғрисида” 2022 йил 11 ав- ҳолатларини аниқлаши ва зарур чора-
густдаги ПФ-189-сон фармониннг 3-бан- лар кўриши натижаларига кўра Эколо-
ди, б-кичик ҳамда 4-бандига мувофиқ, гия, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
ички ишлар органлари таянч пункти ва чиқиндилар билан боғлиқ ишларни
профилактика (катта) инспекторлари- амалга ошириш жамғармаси маблағлари
га маҳаллаларда экологик назоратни ҳисобидан пул мукофотлари билан
амалга ошириш бўйича «Экологик па- рағбатлантирилади;
труль» ишлаш тизими кенгайтирилади.
ички ишлар органлари таянч пункти про-
Унга мувофиқ, маҳаллаларда экология, филактика (катта) инспекторлари, Патруль-
атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиат- пост хизмати ходимлари ва Миллий гвар-
дан фойдаланишга доир ҳуқуқбузарликлар дия ҳарбий хизматчилари (ходимлари)
профилактикасини амалга ошириш ҳамда экология ва атроф-муҳитни муҳофаза
браконьерликка қарши курашиш чоралари қилиш соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар
кучайтирилади. бўйича маъмурий жавобгарликка тортиш
чоралари кўрилиши натижасида жарима
Ички ишлар органлари таянч пункти сифатида ундирилган маблағларнинг 30
профилактика (катта) инспекторлари- фоизи миқдордаги пул мукофоти билан
га экология, атроф-муҳитни муҳофаза рағбатлантирилади.
қилиш ва табиатдан фойдаланишга доир
ҳуқуқбузарликлар ҳамда браконьерликка Кайрат ТАУБАЕВ,
қарши курашиш бўйича бевосита маъму- Экология ва атроф-муҳитни
рий жавобгарликка тортиш ва терговга муҳофаза қилиш соҳасидаги назорат
қадар текширувни амалга ошириш вако-
лати берилади. инспекцияси бошлиғи

14 «QARAQALPAQSTAN ҚОНУНЧИЛИК
EKOLOGIYASÍ»
6-7 (16-17)-сан
2022-жыл 30 август

ТАЪЛИМ КРЕДИТИНИ ОЛИШ

ТАРТИБИ ЇАНДАЙ?

Қайси қонунчилик ҳужжати билан тартибга солинади?
Таълим кредити Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 2021 йил 18 августдаги 527-сон Қарори билан
тасдиқланган «Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги
ҳузуридаги Таълим кредитини молиялаштириш жамғармаси
ҳисобидан тижорат банклари орқали олий, ўрта махсус ва про-
фессионал таълим ташкилотларида тўлов-контракт асосида
ўқиш учун таълим кредитларини ажратиш тартиби тўғрисида»ги
Низом билан тартибга солинади.

Таълим кредити дитларига нисбатан татбиқ унга киритилганлигини ўқиш ҳақидаги шартномада кидан олган таълим кредити
фақатгина Олий таълим этилмайди. тасдиқловчи маълумотнома; белгиланган тўлов миқдори бўйича муддати ўтган фоиз
муассасаларига берилади ва таълим кредити олиш қарздорлиги мавжуд бўлса
ми? Нималарга эътибор бе- • банкнинг ички тўғрисидаги аризадан келиб ёки мунтазам равишда тўлов
риш керак? ҳужжатларида белгиланган чиқиб, кредит миқдори таъ- муддатини ўтказиб келган
Мазкур Низом Ўзбекистон бошқа ҳужжатлар, шу жумла- лим кредити шартномасига бўлса, тижорат банки таъ-
Республикасида фаолият Таълим кредити олиш учун, дан, кредит олувчига тегиш- қўшимча келишув имзолаш лим кредити шартномасида
кўрсатаётган таълим мудда- энг аввало, муносиб банк ли маълумот ва ҳужжатлар. орқали ошириб борилади. белгиланган тартибда та-
ти бир йил ва ундан ортиқни танлаш керак. Сиз таълим лабага тўлов-контрактнинг
ташкил этувчи барча олий, кредити олмоқчи бўлсангиз, Кредит олувчи (биргалик- Талабанинг доимий да- навбатдаги қисми бўйича ёки
ўрта махсус ва професси- Молия вазирлигининг рас- да кредит олувчи) юқоридаги ромад манбаига эга бўлган кейинги йиллар учун таълим
онал таълим ташкилотла- мий веб-сайтига кирасиз ва ҳужжатларни банкка тақдим оила аъзолари (ота-онаси, кредитини ажратишни рад
ри (давлат, нодавлат олий, унда эълон қилинган тижо- этиш билан бир вақтда шах- ака-укаси, опа-синглиси, эри этиши мумкин.
ўрта махсус ва профессио- рат банклар рўйхати билан сини тасдиқловчи ҳужжатни, ёки хотини) ёки бошқа учин-
нал таълим ташкилотлари, танишасиз. жумладан фуқаролик паспор- чи шахслар таълим кредити Ўзбекистон Республикаси-
Ўзбекистон Республикаси тини ёки шахснинг идентифи- шартномасида биргаликда нинг прoфессионал ва олий
ҳудудидаги хорижий олий, Таълим кредитини олиш кация ID-картасини шахсан кредит олувчи сифатида таълим ташкилотларида
ўрта махсус ва профессио- учун рўйхатдаги банкларга кўрсатади. қатнашишлари мумкин. таълим олиш (ўзининг, шу-
нал таълим ташкилотлари ариза бериш учун қуйидаги нингдек, йигирма олти ёшга
ва уларнинг филиаллари)да ҳужжатларни тақдим Аризани кўриб чиқиш Таълим кредитининг асо- тўлмаган фарзандларининг
ва қўшма таълим дастурла- қиласиз: тартиби. сий қарзи талабанинг расмий ёки эрининг (хотинининг)
ри бўйича бакалавр ҳамда ўқиш муддати тугагандан таълим олиши учун олин-
магистратуранинг кундуз- • ариза; Банк талабанинг ариза- сўнг еттинчи ойдан бошлаб 7 ган таълим кредитларига
ги, сиртқи ва кечки таълим • талаба ва таълим таш- си ва унга илова қилинган йил давомида қайтарилади. (фоизлари билан) қоплашга
шаклида тўлов-контракт килоти ўртасидаги тўлов- барча ҳужжатларни беш йўналтирилган даромадлар
асосида таҳсил олиш учун контракт шартномаси ва унга иш куни мобайнида кўриб Кредит олувчи (биргалик- солиққа тортилмайди.
Ўзбекистон Республикаси илова қилинадиган ҳисоб чиқиши ва таълим кредити да кредит олувчи) таълим
фуқароларига Молия ва- варақаси – фактураси (мав- шартномасини имзолаши кредитини таълим кредити Таъ лим ташк илоти да
зирлиги ҳузуридаги Таълим жуд бўлганда). Шартнома- ёки кредит беришни рад шартномасида белгилан- таҳсил олиш мақсадида
кредитини молиялаштириш да ўқишни тамомлашнинг этиш тўғрисида қарор қабул ган муддатлардан олдин табақалаштирилган
жамғармаси маблағлари белгиланган муддати ва қилинган тақдирда, ариза- қайтаришга ҳақлидир. тўлов-контрактни ва
ҳисобидан таълим кредит- бир йил учун тўлов миқдори чига кредит беришнинг рад табақалаштирилган тўлов-
ларини ажратиш ва уларни кўрсатилган бўлиши лозим; этилиши сабаби кўрсатилган Таълим кредити тижорат контрактнинг минимал
қайтариш тартибини белги- • банкнинг кредит си- ҳолда жавоб хати бериши банклари томонидан та- миқдорига тенг бўлган бир
лайди. ёсати ва ички тартибига лозим. лабага Марказий банкнинг марталик бошқа тўловларни
мувофиқ таълим кредити асосий ставкаси миқдорида амалга ошириш учун таълим
Ушбу Низом қоидалари: қайтарилишининг таъминоти Таъ лим к ре дити шар - ажратилади. кредити ажратилишига йўл
чет эл фуқаролари ва бўйича ҳужжат. Бунда “Ижти- тномаси кредит олувчи то- қўйилмайди.
фуқаролиги бўлмаган шах- моий ҳимоя ягона реестри”га монидан тақдим этилган Бунда Марказий банкнинг
сларга нисбатан; кирган оилаларнинг фар- талаба ва таълим ташки- асосий ставкаси пасайтирил- Насиба Қутлимуратова,
тижорат банкла- зандларига ажратиладиган лоти ўртасидаги тўлов- ган тақдирда, таълим кре- Қорақалпоғистон
ри томонидан Жамғарма таълим кредити бўйича гаров контракт асосида ўқиш дити бўйича фоиз ставкаси Республикаси
маблағларидан ташқари ва кафиллик талаб этилмай- ҳақидаги шартнома (кон- мутаносиб равишда пасаяди,
бошқа манбалар ҳисобидан ди; тракт)да кўрсатилган бир банкнинг асосий ставкаси Адлия вазирлиги бош
бериладиган таълим кре- • “Ижтимоий ҳимоя ягона йиллик тўлов суммасига тенг оширилган тақдирда эса маслаҳатчиси
реестри”га киритилган ои- миқдордаги суммага тузила- таълим кредити бўйича фоиз
лалар фарзандлари учун ди. Бунда, кейинги ўқув йили ставкаси ўзгаришсиз қолади.
учун тўлов-контракт асосида
Талабанинг тижорат бан-

Давоми. Бошланиши 9-бетда ¯ОРА¯АЛПО¡ИСТОН «INNOWEEK-2022» ИННОВАЦИОН
ИШЛАНМАЛАР ²УДУДИЙ КªРГАЗМАСИ ªЗ ИШИНИ БОШЛАДИ

Тақдим этилган лойиҳаларнинг 11 таси инновацион ишланмалари, технологиялари
Қорақалпоғистон Республикасидаги билан иштирок этишди. Улар орасидан
олий таълим муассасалари ва илмий энг яхши лойиҳалар саралаб олиниб,
ташкилотларидан, шу жумладан ҳалқаро инновацион ғоялар хафталигига
Ўзбекистон Республикаси Президенти йўлланма берилди. Шунингдек, энг яхши
ҳузуридаги Оролбўйи инновация лойиҳа эгаларига “Нукус Ёшлар технопарки”
марказидан топширилган. Кенгаш имкониятларидан фойдаланган ҳолда ўз
таркибига республикамизнинг нуфузли лойиҳасини ривожлантириш имконияти
илмий ташкилотлари ва олий таълим берилди.
муассасаларидан 23 нафар етук олим жалб
қилинди. Нурсултан КАЮПОВ,
Кўгазмада 14 та олий таълим ва илмий Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудий
тадқиқот муассасаси, 18 та тадбиркорлик
субъекти ва 40 нафар ёш стартап эгалари ўз Инновацион ривожланиш бошқармаси
бошлиғи

МУНОСАБАТ 15«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASÍ»
ИСЛОІОТЛАР ДАВРИДА ДАВЛАТ 6-7 (16-17)-сан

ЭКОЛОГИК ЭКСПЕРТИЗАСИ ФАОЛИЯТИ 2022-жыл 30 август

Ўзбекистон Республикаси- жуд эмас. Бунинг яққол далили лари ҳамда давлат хизматлари Манзарали нинабаргли
нинг “Экологик экспертизаси сифатида қуйидаги рақамларни кўрсатиш бўйича тегишли ахбо- дарахтлар
тўғрисида”ги қонунига кўра, ре- келтириб ўтиш мумкин. рот тизимлари билан интеграция
спублика ҳудудида режалашти- қилиш, хўжалик юритувчи субъ- ҒАРБ ТУЯСИ (Thuja occidentalis).
рилаётган ёки амалга ошири- Давлат рўйхатидан ўтган 656,1 ектларни давлат рўйхатидан ўтиш Баландлиги 10-12 м, диаметри 1 м
лаётган хўжалик ва бошқа хил мингта тадбиркорлик субъектидан жараёнидан бошлаб фаолият келадиган Сарвидошлар оиласига
фаолиятнинг экологик талабларга 333,1 мингтаси (51%) экологик экс- турига мувофиқ экологик баҳолаш мансуб дарахт. Айрим дарахтларининг
мувофиқлигини белгилаш ҳамда пертиза объекти ҳисобланиб, шун- ва меъёрлаш талаблари ҳақида баландлиги 30 м гача ҳам етади.
объектини рўёбга чиқариш мум- дан фақатгина 46,5 мингтаси (14%) хабардор қилиш тартибини жорий Шох-шаббаси пирамидасимон ва
кинлигини аниқлаш мажбурий экологик экспертизадан ўтказилган. этиш шулар жумласидандир. жигаррангда. Катта ёшида танаси
ҳисобланади. пўстлоғини ташлаб туради. Бирламчи
Атроф-муҳитга таъсири юқори Бундан ташқари, халқаро ва хо- ва иккиламчи новдалари ясси бўлиб,
Давлат экология қўмитасининг ва ўрта тоифага (I ва II-тоифалар) рижий экспертларни жалб қилган ясмиқчали. Улар учинчи йили цилиндр
ихтисослаштирилган эксперт мансуб жами 30 210 та объектлар ҳолда амалдаги қонунчиликни эко- шаклига киради. Шох-шаббаси зич
бўлинмалари томонидан атроф мавжуд, ҳозирги кунда шундан логик компонентлардан оқилона жойлашган. Барглари ёзда тўқ яшил,
муҳитга таъсир кўрсатишнинг 24 797 та объект (82,1%) давлат фойдаланиш нуқтаи назаридан қишда яшил-қўнғир рангда бўлади,
юқори (I), ўрта (II), паст (III) ва экологик экспертиза билан қамраб кўриб чиққан ҳолда “Атроф-муҳитга смола безлари йўқ. Юқори новдалардаги
маҳаллий (IV) тоифаларига ман- олинмаган. таъсирни баҳолаш тўғрисида”ги барглари ўткир учли, қаттиқ, ён
суб фаолият турларини дав- миллий қонун лойиҳаси ишлаб новдаларидагиси тўмтоқ ва овал шаклда
лат экологик экспертизасидан Давлат экологик экспертиза- чиқилиши лозим. бўлиб, новдага ёпишиб жойлашади. Улар
ўтказишни ташкил қилиш, экспер- сининг ижобий хулосаси бўлмай дарахтда 2-3 йилгача сақланади. Ғарб
тизадан ўтказишга материаллар- туриб, лойиҳаларнинг банк ва Янги Қонун лойиҳасини Эспо ва туяси бир уйли ўсимлик. Қуббалари 5-6
ни тайёрлаш ва тақдим этиш каби бошқа кредит ташкилотлари то- Орхус конвенциялари талаблари жуфт тангачадан иборат бўлиб, чўзиқроқ-
хизматлар амалга оширилади. монидан молиялаштирилиши ва стратегик экологик баҳолаш тухумсимон, бўйи 10-15 мм. Улар кузда
бўйича қонунбузилиш ҳолатлари тўғрисидаги баённомада бел- етилади, бу вақтда тангачалари очилиб,
Ўзбекистонда давлат экологик учрамоқда. гиланган масалаларни ҳисобга ичидан қанотчали уруғлари тўкилади.
экспертизасини ўтказиш тизими олган ҳолда ишлаб чиқиш таклиф 1000 дона уруғининг оғирлиги 1,4 г
бундан 24 йил аввал, яъни 1997 Шунингдек, атроф-муҳитга таъ- этилмоқда. келади. Туя дарахти уруғидан яхши
йили жорий этилган. Айтиш керак- сирни баҳолаш бўйича ягона авто- кўпаяди. Қаламча ва пайванд қилиб,
ки, айни пайтда замон талабидан матлаштирилган ахборот тизими Шу билан бирга, Ўзбекистон пархиш йўли билан ҳам кўпайтириш
келиб чиқиб бу борада қатор сама- мавжуд эмас, бошқа давлат ор- Республикасининг “Экологик экс- мумкин. Олти ёшида чанглана бошлайди.
рали ишлар амалга оширилмоқда. ганлари (молия, статистика, солиқ, пертиза тўғрисида”ги Қонуни 2000 Секин ўсади, соясевар дарахт бўлиб,
Хусусан, Ўзбекистон Республи- банк) ахборот тизимлари билан йил қабул қилинганли инобатга унумдор ерларда яхши ўсади. Унумсиз
каси Вазирлар Маҳкамасининг интеграция қилинмаган. олинса, сўнгги 20 йил давомида ерда барглари сарғаяди. Қурғоқчиликка
2020 йил 7 сентябрдаги “Атроф- республикамизда иқтисодий, иж- ҳам, совуққа ҳам чидамли. Бу тур
муҳитга таъсирни баҳолаш меха- Бундан ташқари, бугунги кунда тимоий ва саноат тараққиётида Япониянинг Хондо оролида денгиз
низмини янада такомиллаштириш атроф-муҳитга таъсирни баҳолаш сезиларли ўзгаришлар рўй берди. сатҳидан 1000-1800 м баландликдаги
тўғрисида”ги қарори ижросидан бўйича материаллар ва эколо- ўрмон минтақаларида табиий тарқалган.
келиб чиқиб давлат экологик экс- гик нормативлар лойиҳаларини Илғор хорижий тажриба асосида Бу ерларда йирик ўрмонзорлар ҳосил
пертизаси хулосаларини бериш (I ва II-тоифалар учун) ишлаб атроф-муҳитга таъсирни олдиндан қилган. 100 йил яшаши мумкин. Ёғочи
бўйича рақамлаштирилган инте- чиқувчилар сони 256 тани, шундан баҳолашнинг икки босқичли (скри- ўзакли, смоласиз, юмшоқ, енгил пўстлоғи
рактив хизмат жорий этилди. 231 таси (90,0 %) хусусий ташки- нинг ва скоупинг) тизимини, техник ва баргида С витамин бўлиб, у цинга
лотлар ташкил этмоқда. Атроф топшириқ асосида лойиҳа хужжат- касаллигига даводир. Шунинг учун
Ҳозирги глобаллашув шаро- муҳитга таъсирни баҳолаш бўйича ларини ишлаб чиқиш заруратини уни «ҳаёт дарахти» деб ҳам аташади.
итларидан келиб чиққан ҳолда лойиҳа хужжатларини ишлаб олдиндан аниқлаш тизимини жорий Ғарб туяси ҳавонинг ифлосланишига
Республикамизда инвестицион чиқувчиларнинг жавобгарлиги, этиш орқали, тадбиркорларнинг чидамли, яшил тўсиқ яратишда қулай
лойиҳаларни амалга ошириш лойиҳаларнинг сифати ҳамда хо- ортиқча маблағ ва вақт сарфини дарахт ҳисобланади. Унинг манзарали
кўламини кенгайтириш, ҳорижий димлар малакасига оид талаблар олди олинади. шакллари бор. Туяни якка-якка, гуруҳ
сармоядорлар учун аниқ ва ту- қонунчиликда белгиланмаган. ёки қатор қилиб экиш тавсия этилади.
шунарли атроф-муҳитга таъсир- Маълумот учун, скрининг – ҳар Лекин ниҳоллари ёш вақтида иссиқдан
ни баҳолаш жараёнини тадбиқ Атроф-муҳитни муҳофаза бир лойихага индивидуал ёнда- зарарланади, шунинг учун соя жойларга
этиш, қулай инвестицион ва эко- қилиш бўйича ваколатли ор- шишни кўзда тутилиши ҳамда экиш мумкин.
логик муҳит яратиш масалала- ган томонидан лойиҳа ишлаб давлат идораси томонидан буюр-
ри атроф-муҳитга таъсирини чиқувчиларга нисбатан мала- тмачининг аризаси асосида техник Қора (Австрия) қарағайи (Pinus
баҳолаш ҳамда давлат экологик ка сертификати жорий этиш ва топшириқни ишлаб чиқишда тўлиқ nigra) Бу қарағай тури жанубий ва
экспертизасини тартибга солувчи лойиҳачи ташкилотлар рейтин- атроф-муҳитга таъсирни баҳолаш ўрта Европада кенг тарқалган ва қрим
норматив-ҳуқуқий базани концеп- гини шакллантириш орқали му- жараёнини ўтказиш зарурияти қарағайига яқин тур ҳисобланади.
туал равишда такомиллаштириш- тахассислар ва экспертларнинг кўриб чиқилади; Баландлиги 30 метргача ва тана
ни тақозо этмоқда. малакасини ошириш ҳамда экс- диаметри 1 метргача бўладиган
пертизага тақдим этиладиган Скоупинг – давлат идора- пирамидал шаклда шох-шаббасига
Бугунги кунда республикамизда лойиҳа хужжатлари сифатини си томонидан ҳар бир лойиҳа эга тур. Нинабарглари тўқ-яшил
инвестицион лойиҳаларни амалга таъминлашга эришилади. бўйича атроф-муҳитга таъсирни 7-16 см узунликда мустаҳкам. Бу тур
ошириш кўламини кенгайтириш, баҳолашнинг барча босқичларини ёруғсевар ва иссиқсевар ҳисобланади.
инвесторлар учун аниқ ва тушу- Маълумот учун, Чехия, Сло- қамраб олиш, муҳим бўлиб Қурғоқчиликка ҳам чидамли. Тупроққа
нарли экологик баҳолаш тизими- вакия, Қозоғистон ва Хитойда кўринган муаммолар ва таъсир талабчан эмас. Тез ўсиши ва қуруқ
ни тадбиқ этиш, ишлаб чиқариш атроф муҳитга таъсирни баҳолаш доирасини аниқлаш тушунилади. иссиқлардан зарарланмаслиги
лойиҳаларининг аҳоли соғлиги ва лойиҳаларини ишлаб чиқувчилар каби хусусиятлари уни
атроф-муҳитга таъсирини самара- фаолияти ваколатли орган то- Мўлжалланаётган фаоли- кўкаламзорлаштириш учун истиқболли
ли баҳолашга тўсқинлик қилувчи монидан малака сертификати ятни скрининг ва скоупингдан турга айлантирган. Аҳоли турар
қатор омиллар мавжуд. Жумла- тақдим этиш йўли билан тартибга ўтказишда халқаро ва хорижий жойларини кўкаламзорлаштиришда
дан, Тадбиркорлик субъектларини солинади. илғор тажрибага асосланган ва ландшафтлар барпо этишда кенг
давлат рўйхатидан ўтиш жараё- ҳолда амал қилиши кафолатлана- қўлланилади. Автомобиль йўллари
нида, фаолият турига мувофиқ, Юқорида кўрсатиб ўтилган ди, шунингдек, жамоатчилик эко- чеккасида аллеялар барпо этиш учун
қонунчиликдаги экологик баҳолаш ҳолатларни бартараф этиш логик экспертизасининг ҳуқуқий мос дарахт тури ҳисобланади.
ва меъёрлаш талаблари ҳақида мақсадида ҳозирги кунда қатор асослари яратилади, тадбиркор-
хабардор қилиш амалиёти мав- устувор вазифалар белгилаб ларнинг асосланмаган капитал (Давоми кегуси сонда)
олинди. Хусусан, Атроф муҳитга қўйилмаларнинг сарфланиши,
таъсирни баҳолашнинг электрон атроф-муҳитга бўлаётган сал-
тизимини (eco-service.uz) стати- бий таъсир ҳамда қонунбузилиш
стика, солиқ ва кадастр идора- ҳолатлари олди олинади.

Мазкур лойиҳаларни амалга
оширилиши натижасида Давлат
экология қўмитасининг ҳам мил-
лий ҳам ҳалқаро миқёсдаги ўрни
ва нуфузини оширишга эришила-
ди, шунингдек, Миллий қонунчилик
базасини такомилаштириш орқали
“Транс чегаравий контекс тда
атроф муҳитга таъсирни баҳолаш
тўғрисидаги конвенсия”сига (1991
йил, Эспо шаҳри) қўшилиш имко-
нияти яратилади.

Баҳром ХОЛХЎЖАЕВ,
Давлат экологик

экспертизаси маркази бўлим
бошлиғи,

Баракабек НУРУЛЛОЕВ
Матбуот хизмати раҳбари

16 «QARAQALPAQSTAN ЛЮДИ НАШЕГО КРАЯ
EKOLOGIYASÍ»
6-7 (16-17)-сан
2022-жыл 30 август

ПОСЛЕДНИЙ РОМАНТИК природе она получается вкуснее.
Но его никто не услышал. Море стать музыкантом. Отец не дал - Сыновья говорят – куда вам
Али - ага Шатдинову из Муйнака ушло, но люди не спешили по- сбыться его мечте – в их роду
часто снится море. Мальчишкой кидать родные места. Али – ага все были рыбаками. О том, что рыбачить, как раньше. Вы в воз-
он выходил вместе с отцом на один их тех, кто привязан к Муй- не связал свою жизнь с музыкой расте, люди смеяться будут. А мне
промысел. Тогда, шестьдесят наку всем сердцем и считает его он не жалеет. Сложись все иначе, так хочется на рыбалку. У меня
с лишним лет назад Арал уже лучшим городом на земле. Тех, кто Али – ага никогда не познал бы 10 детей, 35 внуков и 2 правнука.
кричал о помощи. был причастен к гибели Арала и настоящего рыбацкого счастья, Вот с ними и езжу на мотоцикле
несбывшимся надеждам многих не закалил характер. Он ходил в отдохнуть, - продолжает Али - ага
его близких людей, он давно про- море капитаном, руководил рыбо- Шатдинов.
стил. Он просит за них прощения водческой бригадой.
у Всевышнего и благодарит его, С тем, что море уже не вернет-
что дал ему счастье увидеть Арал Арал кормил муйнакцев до се- ся, Али - ага смирился давно. Он
во всей своей красе. Отпускать редины восьмидесятых годов про- живет сегодняшним днем и раду-
обиды, значит начинать жить шлого столетия. Рыбка ловилась ется переменам вокруг. Там, где
новой жизнью, строить планы на большая и маленькая. когда – то бились волны, сейчас
будущее. шумят леса. Новое поколение ис-
- В море водился судак, лови- правляет ошибки тех, кто не думал
- Помню тогда, шестьдесят с ли и осетров и сома. Сомов вы- о его будущем.
лишним лет назад старики говори- лавливали тоннами. Много было
ли: Арал уходит. Молодые рыбаки усача. Сезон его ловли начинался - За последние пять лет Муйнак
смеялись – воды в нем еще на в августе, - вспоминает Али – ага. изменился до неузнаваемости.
миллион лет хватит! Но этого не В центре города выросли новые
случилось. Море мелело, а вода Когда Арал ушел от своих бе- дома, создаются рабочие места,
в нем становилась все солоней, регов, рыбачить стали на озерах. развивается бизнес. На дне моря
- рассказывает Али – ага Шатди- Промысел и сегодня продолжает высаживают саксаул и другие
нов. – Они оказались правы, но, приносить доход сотням семей. растения, сдерживающие песок.
даже поверив их словам, мы бы Управляться со снастями и лодка- Это труд тысяч людей – непро-
ничего не смогли изменить. Тогда ми у муйнакцев в крови. Годы берут стой, бесценный, благородной,
мы еще не знали, к каким послед- свое, и выходить на промысел Али - делится Али – ага. –Люди верят
ствиям приведут игры человека с - ага уже не может. Теперь этим в завтрашний день, а это самое
природой. занимаются сыновья и внуки. Сам главное.
последний романтик Муйнака лю-
В детстве Али – ага хотел бит сварить уху на берегу озера, из А. АМИНОВА
рыбы, пойманной его детьми. На

“МӘМЛЕКЕТЛИК ПУҚАРАЛЫҚ
ХЫЗМЕТИ ҲАҚҚЫНДА”ҒЫ
НЫЗАМ ҚАБЫЛ ЕТИЛДИ
Мәмлекетлик пуқаралық хыз- кодекси қолланылады. ҳәм талапларын орынлаўдан бас ҳәптесине 40 сааттан аспайтуғын
мети – мәмлекетлик хызметтиң Мәмлекетлик хызметке тартыў, коррупция ҳаққында хабар жумыс даўамлылығы белгиленеди.
бир түри болып, Өзбекстан Ре- бергенде мәмлекет қорғаўында
спубликасы пуқараларының мәмлекетлик тилди билетуғын, тий- болыў ҳуқықына ийе. Мәмлекетлик хызметкерлерге
мәмлекетлик пуқаралық хызмети исли маманлық талапларына жуўап ҳақы төлеў төмендегилерден ибарат:
лаўазымларындағы мәмлекетлик беретуғын θзбекстан пуқаралары Мәмлекетлик хызметкер исби-
уйымлар ўәкилликлери әмелге қабыл етиледи. лерменлик пенен шуғылланыўы, - базалық лаўазым айлығы;
асырылыўын тәмийинлеўге олардың шөлкемлестириўшиси - көп жыллық хызмети ушын
байланыслы ҳақы төленетуғын Төмендеги шахслар мәмлекетлик болыўы, θзбекстаннан тысқарыда қосымша төлем;
кәсиплик искерлик есапланады. пуқаралық хызметине қабыл етил- есапбетлер ашыў, шет елде - маманлық дәрежеси ушын
мейди: көшпес мүлк алыўы, шет ел қосымша төлем;
Мәмлекетлик пуқаралық хызмет- мәмлекетиниң пуқаралығын - ең әҳмийетли нәтийжелик
кер дегенде мәмлекетлик пуқаралық - он сегиз жасқа толмаған шах- алыў, педагогикалық, илимий көрсеткишлерине ерискенлиги ушын
хызмети лаўазымында өз искерлигин слар, егер мәмлекетлик пуқаралық ҳәм дөретиўшилик жумысынан үстеме;
әмелге асырып атырған шахс еса- хызмети лаўазымына байланыслы басқа ҳақ төленетуғын искер- - есабат дәўири жуўмақлары бой-
планады. маманлық талапларында басқаша лик пенен шуғылланыў, өз хыз- ынша хошаметлеўши төлемлер.
қағыйда белгиленбеген болса; мет ўәкилликлерин физикалық Мәмлекетлик хызметкерлерге
Мәмлекетлик пуқаралық ҳәм юридикалық шахслардың сөгис, жәрийма, жумыстан босатыў
хызметкерлериниң мәмлекетлик ре- - суд тәрепинен қатнасық мәплерин гөзлеп орынлаў яма- менен бир қатарда маманлық
естри Өзбекстан Республикасы Пре- уқыплылығына ийе емес ямаса са орынламаў есесине олардан дәрежесин төменлетиў ҳәм
зиденти тәрепинен тастыйықланады қатнасық уқыплылығы шекленген деп қандай да бир сыйлық, саўға яма- лаўазымын төменлетиў тәризиндеги
ҳәмде Өзбекстан Республикасы Пре- табылған шахслар; са пайда алыўы қадаған етиледи. интизамий шаралар да қолланылады.
зиденти жанындағы Мәмлекетлик Мәмлекетлик хызметкерлерге
хызметти раўажландырыў агентлиги - судтың қарары менен белгили Мәмлекетлик хызметкер 27 күннен кем болмаған жыллық
тәрепинен жүргизиледи. мүддетке мәмлекетлик пуқаралық дәраматлары ҳәм мал-мүлки тийкарғы дем алыс бериледи.
хызмети лаўазымларын ийелеў ҳаққында декларация бериўи керек. Нызам рәсмий жәрияланған
Нызам менен мәмлекетлик уй- ҳуқықынан айырылған шахслар; күннен баслап 3 ай өткеннен кейин
ымларда пуқаралық хызметин өтеў Президент тәрепинен күшке киреди.
тәртиби, усы тараўдағы мәмлекетлик - коррупцияға байланыслы жы- тастыйықланатуғын мәмлекетлик
басқарыўы, мәмлекетлик наятларды ислеўде суд тәрепинен пуқаралық хызмети лаўазымларының Абилқасым ӨТЕЎЛИЕВ,
хызметкерлердиң ҳуқықый статусы айыплы деп табылған шахслар; реестри Мәмлекетлик хызметин Қарақалпақстан Республикасы
белгиленди. раўажландырыў агентлиги тәрепинен
- медициналық жуўмаққа тий- жүргизиледи. Әдиллик министрлиги бөлим
Мәмлекетлик пуқарлық хызметин кар денсаўлығының жағдайы баслығы
өтеўде усы Нызам менен тәртипке мәмлекетлик пуқаралық хызмети Мәмлекетлик хызметкерлер
салынбаған мүнәсибетлерге Мийнет лаўазымын ийелеў имканиятын ушын 5 күнлик жумыс ҳәптеси ҳәм
бермейтуғын шахслар.

Мәмлекетлик хызметкер өз
басшысының нызамсыз тапсырма

«QARAQALPAQSTAN EKOLOGIYASI» Редакция мәнзили: НӘЎБЕТШИ: Газета «ШАРҚ» НМАК
230100, Қарақалпақстан Республикасы, баспаханасында басылды.
Нөкис қаласы, Мойнақ көшеси, 16-жай. Әбдирахман Койлыбаев Кәрхана мәнзили: Ташкент

Шөлкемлестириўши: Газета Өзбекстан Тел.: +99891 390-88-08 Таралымы: 1000 дана қаласы, Буюк Турон көшеси,
«Tabiyat elshisi» ЖШЖ Республикасы Президенти Сатыўда келисилген 41-жай.
Газетаға келген мақалалар редакция баҳада Баспаханаға тапсырыў ўақты
БАС РЕДАКТОР Администрациясы көзқарасы менен сәйкес келмеўи мүмкин. Қағаз форматы А-3, – 21:00
УЛБОСЫН жанындағы Мәлимлеме ҳәм Газетада жергиликли ҳәм сырт ел интернет Көлеми 4 баспа табақ Тапсырылды: 11:00

МЫРЗАНАЗАРОВА ғалаба коммуникациялар материалларынан пайдаланылды. t-коммерциялық материал Газета бир айда бир
агентлиги тәрепинен 2021- Авторлар пикири редакция Буйыртпа – Г 856 мәрте басылады
жыл 12 мартта №01-100 сан
көзқарасына сәйкес келмеўи мүмкин Газетадан көширип басыў редакция рухсаты менен әмелге асырылады
менен дизимге алынған.