8-9-son QQ ekologiyasi

«АРАЛБОЙЫ – ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ИННОВАЦИЯЛАР ҲӘМ
ТЕХНОЛОГИЯЛАР АЙМАҒЫ»

8-9-сан
2021-жыл 26-ноябрь

ЖӘМИЙЕТЛИК-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ГАЗЕТА

TURKMAN QULONLARIBuxorodan Ustyurtga MUTAXASSIS FIKRI
olib kelindi

Abdurashid SADIKOV, EKOTURIZM 2-б.
Bioxilma-xillik va muhofaza ISTIQBOLI
etiladigan tabiiy hududlar bosh
boshqarmasi boshlig‘i FAUNA

Joriy yilning 28-30-oktyabr ixtisoslashtirilgan pitomnik» sifatida jingalak saqoqqush, qorabuzov - FLAMINGOLAR
kunlari oralig‘ida Buxoro Buxoro viloyatida tashkil qilingan. kichik qoravoy, qoshiqburun kabi TOPARI MIYMANDA
ixtisoslashtirilgan «Jayron» Uning vazifalari ushbu noyob turni qushlarni uchratish mumkin.
pitomnigida ko‘paytirilayotgan ko‘paytirish, biologiyasini o‘rganish 3-б.
turlarning populyatsiyasini saqlab va populyatsiya resurslaridan Bundan tashqari, sudralib
qolish maqsadida O‘zbekiston Davlat oqilona foydalanishdan iborat yuruvchilarning 20 turi mavjud. Bu EKOHAYOT
ekologiya qo‘mitasi tomonidan edi. Keyinchalik, ijobiy natijalar O‘zbekiston bioxilma-xilligining 33
Favqulodda vaziyatlar vazirligi olingandan so‘ng, pitomnikda foizini tashkil etadi, shundan 3 ta YO‘RG‘A TUVALOQLAR
ko‘magi bilan Fanlar akademiyasi boshqa noyob turlar - Turkman noyob tur, ya’ni O‘rta Osiyo cho‘l YOVVOYI TABIATGA
tavsiyasiga asosan Qoraqalpog‘iston quloni, Buxoro bug‘usi, Prjeval toshbaqasi, Bo‘z echkemar, Afg‘on QO‘YIB YUBORILMOQDA
Respublikasidagi «Saygachiy» oti, Buxoro tog‘ qo‘yi kabi noyob litorinxi O‘zbekiston Respublikasining
majmua (landshaft) buyurtma hayvonlar ko‘paytirila boshlandi. «Qizil kitobi»ga va Xalqaro «Qizil 6-б.
qo‘riqxonasining Jiydali bo‘limiga 1989 yil 26 dekabrda naslchilik ro‘yhat»ga kiritilgan.
jami 13 bosh Turkman quloni sohasidagi faoliyat va yutuqlarning AKSIYA
ko‘chirib olib kelindi. Shuningdek, kengayishi munosabati bilan Vazirlar Pitomnikda noyob hayvonlar­
yana 162 bosh Turkman qulonlarini Kengashining buyrug‘iga binoan ning ko‘paytirilishi bo‘yicha amalga
buyurtma qo‘riqxona va «Janubiy pitomnik "Jayron ekomarkazi» deb osh­irilayotgan ishlar o‘z samarasini
Ustyurt» milliy tabiat bog‘iga nomlandi. Umumiy maydoni 16522 berib, jayronlarning bugungi
ko‘chirish rejalashtirilgan. gektardan iborat mazkur pitomnik kundagi soni 1200 boshdan,
2 ta alohida hududga ajratilgan turkman qulonlari 200 boshdan,
Turkman quloni - Butunlay yo‘q hamda bugungi kunda ularda Buxoro tog‘ qo‘ylari 60 boshdan
bo‘lib ketish arafasida turgan, lokal O‘zbekiston Respublikasining Qizil ortdi, Prjeval otlari soni 18 boshni
tarqalgan kenja tur hisoblanadi. kitobiga kiritilgan jonivor va qushlar tashkil qildi. Jayron va turkman
Ma’lumotlarga ko‘ra turkman muhofazaga olingan. Pitomnikda quloni sonining bunday ortishi
qulonlari XIX asrning oxirlarigacha ko‘paytirilayotgan noyob turlarning natijasida pitomnik tabiiy majmua­
Ustyurtda ko‘p uchragan, XX asrning asosiy populyatsiyasi birinchi lariga mazkur hayvonlarning salbiy
30-yillariga kelib butunlay yo‘q bo‘lib hududda saqlanmoqda. ta’siri ortdi. Oqibatda majmuada
ketgan. Mazkur tur O‘zbekiston ekologik tanazzul holatlari paydo
Respublikasining Qizil kitobiga Pitomnikda ko‘paytirilayotgan bo‘ldi. Chunki, pitomnik hududi
kiritilgan. jayron, turkmaan quloni hamda uchun­ilmiy tavsiyalarga ko‘ra
Buxoro tog‘ qo‘yidan tashqari Qizil 600-650 bosh jayronni sig‘dira
«Jayron» pitomnigi 1977 yilda kitobga kiritilgan pushti saqoqqush, olishi ekologik me’yor sifatida
«Buxoro jayron yetishtirish uchun belgilangan.

«UMITILǴAN» MOYNAQ ULLI
KÚNLERIN BAYRAMLAWDA
Aral teńizi suwınıń tartılıwı, Burınǵı awqam dáwirlerin
Aralboyı úlkesinen berekettiń túsiniw múmkin, biraq ǵárezsiz «ЖАСЫЛ МӘКАН»
qashıwı búgingi kúnlerden bolǵanımızdan keyin de bul УЛЫЎМА МИЛЛИЙ
shama menen, uzaq-jaqın 40-50 dúnyalıq mashqalaǵa itibar ЖОЙБАРЫ
jıllıq aralıqtı óz ishine aladı. Ásir tómen boldı. Tuwrı, bálent ҚАРАҚАЛПАҚСТАНДА 13-б.
apatshılıǵı dep atalatuǵın bul minberlerden aytıldı, qararlar,
tábiyiy apat keyinirek adamzatlıq túrli joybarlar islep shıǵıldı. Biraq
apatlarǵa da «ashıtqı» bolǵanın olar qaǵazlarda qalıp ketti.
búgin hámme biledi.
Dawamı 4-bette

2 «QARAQALPAQSTAN MUTFAIKXARSI SIS
EKOLOGIYASI»
8-9-сан Inson yoshligidanoq tevarak atrofni
2021-жыл 26-ноябрь anglashga o‘zga mamlakatlarga sayohat
qilishga qiziqa boshlaydi. Aksariyat
B.ALIXONOV, bolalar o‘z do‘stlari, sinfdoshlari yoki
Senatning Orolbo‘yi ota-onalari bilan yaqin atroflardagi
mintaqasini rivojlantirish madaniy yodgorliklar va tabiatning
masalalari qo‘mitasi raisi, so‘lim manzillariga sayohatlar uyushtirib
E.OMONOV, turishadi. Mana shunday safarlar
Orolbo‘yi mintaqasini davomida yoshlar tabiat qo‘ynida
rivojlantirish masalalari chiniqishadi, tabiat haqidagi bilim
qo‘mitasi maslahatchisi va ko‘nikmalarini rivojlantirishadi.
Katta yoshdagilar esa, bunday turistik
faoliyat davomida o‘zlarining mehnat
qobiliyatlarini qayta tiklab, madaniy
ehtiyojlarini qondirish imkoniyatiga ega

EKOTURIZMbo‘lishadi.
ISTIQBOLI

Olimlarning fikricha Bunda ommaviy turizmni uchun ko‘proq imkoniyatlarga boshidan sayohatchilarning uchun mablag‘larga ega
inson tarbiyasida tabiatni rivojlantirishning ustunliklari ega bo‘ladi. ehtiyojlarida o‘zgarish bo‘lish demakdir.
o‘rganishning ahamiyati - valyuta oqimining ortishi, O‘zbekistonda ekoturizm kuzatilib, odamlar saraton Mamlakatimiz butun dunyoga
katta bo‘lib, tabiatni esa, xorijiy investitsiyalar bilan bog‘liq betakror go‘zal issig‘ida tabiiy o‘rmonlarni, o‘zining mineral resurslari,
faqatgina bevosita u bilan hajmi va yalpi ichki milliy tabiat, landshaftlar, xilma-xil yirik shahar inshootlari landshaftlarining go‘zalligi -
muomala etganda o‘rganish mahsulotning o‘sishi, noyob o‘simlik va hayvonot o‘rniga mahalliy aholi turar tabiat boyliklari, hayvonot va
mumkin. Sayohatlar insonni infratuzilmaning rivojlanishi, dunyosi, tabiiy yodgorliklar joylarini afzal ko‘rishmoqda. o‘simlik dunyosining xilma-
chiniqtiradi, dunyoqarashini soliq tushumlari ortishida mavjud. Ekoturizm - sog‘lom Ekoturizmning o‘sish suratlari xilligi hamda qulay iqlim
rivojlantiradi, mustaqil namoyon bo‘ladi. hayot tarzi shakli ham bo‘lib, butun turizm industriyasining sharoitlari bilan tanilgan.
hayotga tayyorlaydi, o‘z Sir emas turizm dunyodagi ekologik turlar ko‘pincha o‘sish suratlaridan 2-3 marta O‘zbekiston iqlim sharoiti
vataniga muhabbatini qator davlatlarning ijtimoiy- sport bilan shug‘ullanish, yuqoriroqdir. bo‘yicha dunyodagi eng
kuchaytiradi, uni vatan iqtisodiy, madaniy va siyosiy sog‘lomlashtirish Ekologik turizmning ma’nosi mashhur kurortlaridan ham
himoyasiga ham jismoniy taraqqiyotini ta’minlovchi muolajalarini ko‘zda tutadi. hanuzgacha to‘la ochib ortda qolmaydi. Sababi
ham ruhiy tayyorlaydi. yetakchi yo‘nalishlardan O‘zbekiston dam olish berilmagan bo‘lsada, mamlakatning deyarli
Qayd etish joizki, turizm biriga aylangan. maskanlarining sog‘likni allaqachon ommabop bo‘lib barcha viloyatlari ommaviy
sohasi uzoq tarixiy rivojlanish Ma’lumotlarga qaraganda, tiklash bilan bog‘liqligi qoldi. Bu holat ekologiya ekoturizm markazlari bo‘la
bosqichlaridan o‘tdi. hozirda jahon miqyosida turistlarni o‘ziga chorlaydi. va turizmning tamoyillari oladi.
Turizm ommaviyligining madaniy ma’rifatga oid Ekologik turizm - turizm hamda maqsadlari har doim O‘lkamiz rang-barang tabiiy
oshib borayotganligi va turizm, faol turizmning har xil industriyasining maxsus bir-biriga mos kelmasligi landshaft, betakror o‘simlik
uning ijtimoiy ehtiyojlar turlari, ixtisoslashgan turizm tarmog‘i bo‘lib, u tabiat bilan bog‘liq. Ekologik va hayvonot olamiga ega. Bu
tuzilmasidagi ahamiyatining (ekologik, ta’lim, davolash hududlariga ziyon turizm turistlarning ekologik o‘z navbatida, O‘zbekistonda
jiddiy o‘sganligi ijtimoiy- va sog‘lomlashtirish), amaliy yetkazmagan holda madaniyatini oshirish ekoturizm, tibbiy va
iqtisodiy jihatdan uni va hodisalar bilan bog‘liq o‘rganish, uning obyektlari maqsadida qilinadigan rekreatsion turizm kabi jahon
ustuvor yo‘nalishlar qatoriga turizmning eng istiqbolli va hodisalarini tushunishga sayohatlar, tabiatda ekologik miqyosida talab tobora ortib
kiritilishiga xizmat qildi. turlari sanaladi. ko‘maklashadi. Turizmning muvozanatni saqlab turish borayotgan yo‘nalishlarni
Turizm xizmatlar bozorining XXI asrda ijtimoiy- bu turida an’anaviy hordiq uchun inson sivilizatsiyasi rivojlantirish uchun qulay
hozirgi holati turistik iqtisodiy rivojlanish aholi chiqarish va maishiy yetib bormagan tabiatning sharoit yaratadi.
mahsulotning ommaviyligi, farovonligining o‘sishi, qulayliklar nisbatan ikkinchi ekologik toza hududlariga Qayd etish joizki, respublika
standartlashtirilishi va urbanizatsiyaning kuchayishi, darajali bo‘ladi. Aynan yo‘naltirilgan sayohatlar va hududida tabiiy ekotizimlar
tizimli tarzda ishlab ijtimoiy qadriyatlar hamda ushbu ob'yektlar hamda insonning xo‘jalik faoliyatidan nihoyatda xilma-xil bo‘lib, ular
chiqarilishi, turistik turmush tarzining o‘zgarishi hodisalarning mavjudligi muhofaza qilingan tabiiy cho‘l va yarimcho‘l, tog‘oldi
taklifning ixtisoslashuvi va bilan tavsiflanadi. Aholining mazkur yo‘nalishni hududlarga yo‘naltirilgan va pastkam tog‘li joylar, tog‘,
uni sotishning zamonaviy kattagina qismi o‘zlarining rivojlantirishni taqozo qiladi. sayohatlardan iborat bo‘lib, daryo va qirg‘oqbo‘yi hamda
shakllari bilan tavsiflanadi. turistik ehtiyojlarini qondirish O‘tgan asrning 80-yillari ekoturistlarning asosiy suvli-botqoq joylardir.
maqsadi barcha ko‘rinishdagi O‘zbekiston bioxilma-xilligi
tabiat ya’ni o‘simlik va hozirgi paytda ma’lum
hayvonot dunyosi, mahalliy bo‘lgan 27 mingtaga yaqin
aholining yashash muhiti turni o‘z ichiga oladi. Ular
hamda turmush tarzi bilan orasida o‘simliklar dunyosi
bevosita tanishishdir. Aynan 11 mingta turga yaqin va
shu narsa shahardagi hayvonot dunyosi esa 15,6
har kungi hayot tarzidan mingta turdan ortiqdir.
charchagan, havo va suv Zoologik tadqiqotlarning
ifloslanishi hamda shovqin va butun davrida mamlakat
ijtimoiy mojarolarning salbiy hududida ro‘yxatdan
ta’sirini doim sezib yurgan o‘tkazilgan turlarni o‘z ichiga
turistlarni o‘ziga chorlaydi. oladigan O‘zbekistonda
Ekoturizm mamlakatga umurtqali hayvonlar faunasi
mahalliy va xorijiy turistlar 715 ta turni tashkil etadi,
hamda sarmoyalarni jalb ulardan 77 tasi baliqlar,
qilishning istiqbolli yo‘llaridan 3 tasi amfibiyalar, 61 tasi
biri hisoblanadi. Demak, sudralib yuruvchilar, 467
O‘zbekiston uchun samarali tasi qushlar va 107 tasi sut
ekoturizm strategiyasini emizuvchilardir.
yaratish - keyinchalik yangi E’tirof etish joizki,
ish joylarini tashkil etish va mamlakatimizda tabiat
noyob obidalarni muhofaza muhofazasi, ekologik
qilish hamda qayta tiklash barqarorlik va bioxilma-xillikni

MULOHAZA «QARAQALPAQSTAN 3
EKOLOGIYASI»

8-9-сан
2021-жыл 26-ноябрь

hayvonlarning, ayniqsa buzilgan ekologik
respublika hududidan muvozanatni tiklash va
migratsiya davrida uchib saqlashga doim ham
o‘tadigan O‘zbekiston Qizil sarflanavermaydi. Shu
kitobiga kiritilgan flamingolar bilan birga, sayohatlarning
mavjudligining ham atrof-muhitni o‘rganish
kuzatilganligi quvonarli holat. va uni turistik sarf-
Saksovullar va boshqa xarajatlar hisobiga qo‘llab-
cho‘l o‘simliklarining quvvatlashga qaratilgan
holatini o‘rganish vaqtida ekologik shakllarni ham
o‘rmonzorlar barpo bo‘lgan rivojlantirish lozim.
hududlarda, ayniqsa yer Bugungi kunda yurtimizda
osti suvi quduqlari qazilgan ekoturistik xizmat
hududlarda tulki, quyon, ko‘rsatishning turli mulk
chiyabo‘ri, sayg‘oq, qulon, shakllarini kengaytirish

Xush xabar!

Yaqinda Quyi Amudaryo
hyhkatmeMyaeautumoieubnnsrdldxahiihggituyaailosaiiddyvnfhhyolaoaaiaunztlztniirmdmrdbiadniaustaglabaeahndvostfr,iliaqjakihrlunbaioetrksdiiudsllihtiilxlniiybaozg,adardiabclmiatqinnihyoyaiiinxqrioiqlmanaYhe-tuqakodNoom‘ga‘tEribv‘omzirStqliim‘ualsKzuaxtrilonOhdniabzniaarnbmimoavibiqnlrsbnaaoagfqiarrmerqrtiqaoBriiitatdiavrlualoroaabqrztordjumdaoamlrainhlab‘.oglnajiiuagbrimtenlaih‘rkixiqslogiaostiiinazalklhhiom’namkbdugtdiaiaidriiomitnki.utsliidafBszeisdhurhasfalthaoum‘njigun‘mgizolka, adobaqinq,utulsorhclihkjoiannb,iivorlar,
saqlash, qayta tiklashga xillikni muhofaza qilish va qushlar sezilarli darajada va unda tadbirkorlik
katta e’tibor qaratilib, uning ko‘payganligi kuzatilmoqda. faoliyatini qo‘llab-quvvatlash
zarur tashkiliy-huquqiy unga ziyon yetkazmasdan Umuman olganda endilikda hamda ekoturizm bilan
hamda institutsional foydalanishda keng shug‘ullanuvchi shaxslarni
bazasi yaratilgan. Bosh jamoatchilikning ishtirokini hayvonot dunyosi paydo biologik xilma-xillikni imtiyozli kreditlash, soliqqa
Qomusimizda yer, yer osti asrash borasida amalga tortish, bojxona to‘lovlarini
boyliklari, suv, o‘simlik va ta’minlash, targ‘ibot-tashviqot bo‘ladi. oshirilayotgan ishlar bilan amalga oshirish masalalarini
hayvonot dunyosi hamda ishlari olib borilmoqda. Hozirda hududda artezian zamon talabiga moslashtirish
boshqa tabiiy zaxiralar quduqlari orqali suv chiqarish bir qatorda, ekoturizmni zarur. Buning uchun
umummilliy boylik ekani, E’tirof etish joizki, so‘nggi rivojlantirish uchun kelgusida ekoturizmga oid normativ
ulardan oqilona foydalanish yillarda Orolbo‘yi hududlarida hisobiga o‘zlashtirilgan huquqiy tizimni atroflicha
zarurligi va ular davlat biologik xilma-xillikni maydonlar atrofida kichik bajarilishi lozim bo‘lgan qator va chuqur tahlil qilish, ularni
muhofazasida ekanligi ko‘llar atrofida qamishzorlar, vazifalar mavjud. takomillashtirish, tegishli
mustahkamlab qo‘yilib, asrashga alohida e’tibor o‘zgartirish va qo‘shimchalar
sohaga doir bir qator qaratilib, dengizning qurigan butazorlar paydo bo‘lmoqda. Avvalo biologik xilma- kiritish hamda ekoturistik
qonunlar va boshqa me’yoriy tubida qariyb 1 mln 700 Shu tariqa yangi bir xillikni va ekotizimlarni huquqiy mexanizmni yaratish
hujjatlar qabul qilingan. ekotizim hosil bo‘lib, yovvoyi saqlash hamda ulardan lozim. Ekoturizm bilan
Biologik xilma-xillikni ming gektar maydonda hayvonlar va qushlarni oqilona foydalanish shug‘ullanayotgan jismoniy
saqlab qolish bo‘yicha Milliy o‘rmonzorlar barpo etildi. va yuridik shaxslarga
strategiya va Harakatlar O‘rmonzorlar barpo bo‘lgan o‘ziga jalb etishga, ularning manbalari mablag‘larining namunaviy va biznes
rejasi tasdiqlangan. Mazkur yerlarda ekotizim qaytadan o‘troqlashib, in qo‘yishiga maqsadli sarflanishiga rejalarni ishlab chiqish,
hujjatga asosan mamlakat hamda ko‘payishiga sharoit hamda muhofaza moddiy-texnika, axborot
umumiy yer maydonining 17 tiklanadi, ya’ni ko‘chma yaratilmoqda. Ushbu etiladigan tabiiy hududlar tahlil, operativ xizmat
foizini muhofaza etiladigan qumlardan iborat bo‘lgan, ko‘rsatish bazasini yaratish
tabiiy hududlar toifasiga qaqrab yotgan cho‘l yerlar hududlarda o‘tkazilgan maydonlarini yanada zamon talabidir.
kiritish rejalashtirilgan. kengaytirishga erishish Ekoturizm bo‘yicha davlat
Biologik xilma-xillikni asrash yashil hududga aylanadi va monitoring davrida lozim. O‘rmonlarni muhofaza ta’lim standartlari, o‘quv
borasida mamlakatimizda dasturlarini ishlab chiqish,
e’tirof etishga arziydigan qilish va ulardan oqilona aholining ekoturistik ongi
ishlar ham amalga foydalanish usullarini joriy va madaniyatini o‘stirish
oshirilgan. Jumladan, etish, Respublikamizning uchun ommaviy axborot
respublikada Zomin, Nurota, barcha hududlarida vositalarida ekoturizmga
Hisor, Qizilqum, Surxon, yovvoyi hayvon va o‘simlik bag‘ishlangan rukn va
Chotqol qo‘riqxonalari, turlarini ko‘paytirishga turkumlarni tashkil etish,
“Saygachiy” majmua ixtisoslashtirilgan pitomniklar ilmiy ommabob nashrlarni
buyurtma qo‘riqxonasi, Quyi- tashkil etishni jadallashtirish chop etish, internetda
Amudaryo, Ugam-Chotqol zarur. Shuningdek, sohada davlatning axborot
biosfera rezervati, Zomin, ilmiy tadqiqotlarni qo‘llab- almashuv va tarqatuv
Ugom-Chotqol, Zarafshon, quvvatlash, mutaxassislar saytlarini tashkil etish
Xorazm, Kitob, Janubiy- tayyorlash, malakasini maqsadga muvofiqdir.
Ustyurt milliy tabiat bog‘lari, oshirish bo‘yicha chora- Ekoturizm orqali milliy g‘oya
11 ta tabiat yodgorliklari, 13 tadbirlar ko‘lamini va g‘ururni sayyohlarga
ta buyurtma qo‘riqxonalari, kengaytirish davr talabidir. singdirish juda muhim
ixtisoslashtirilgan “Jayron” Bundan tashqari har masala bo‘lib hisoblanadi.
pitomnigi tashkil etilgan. bir hududning o‘ziga xos Mamlakatimizda olib
Qoraqalpog‘iston ekoturistik yo‘nalishlarini borilayotgan keng
Respublikasi hududida ishlab chiqish zarur. iqtisodiy-ijtimoiy islohotlar
2020 yilda 1,447 mln gektar Turistlarni jalb etish ekoturizmni rivojlantirishga
maydonda “Janubiy Ustyurt” uchun birinchi navbatda ham katta hissa qo‘shadi va
milliy tabiat bog‘i va 2021 qulay xizmat ko‘rsatish turizm sohasining yana bir
yilda 280,5 ming gektar sharoitlarini yaratish, ularni turi ekoturizmning barqaror
maydonda “Sudoche- transport bilan ta’minlash rivojlanishini ta’minlaydi.
Akpetki” davlat buyurtma va O‘zbekistonning turistik Bundan tashqari ekologik
qo‘riqxonasi tashkil etilib salohiyatini chet ellarda turlarni taklif etuvchi
muhofaza etiladigan tabiiy targ‘ib qilishni amalga firmalarning barcha
hududlar maydoni 3,8 oshirish zarur. harakatlari tabiatni muhofaza
mln ga yoki mamlakatimiz O‘zbekistonda ekologik qilish bo‘yicha qonunchilik
hududining 8,46 foiziga olib turizm rivojlanib borayotgan talablari asosida olib
chiqildi. Bu bilan muhofaza bo‘lsada, unda ovchilik, borilishini ta’minlash lozim.
etiladigan tabiiy hududlarda baliqchilik kabi shakllari
O‘zbekiston Respublikasi ko‘proq tarqalgan. Ammo
Qizil kitobiga kiritilgan ularning samarasi milliy
hayvon turlarining 74 foizi va parklar uchun juda past,
o‘simlik turlarining 76 foizini chunki topilgan daromadlar
qamrab olishga imkoniyat
yaratildi.

4 «QARAQALPAQSTAN KESHE HÁM BÚGIN
EKOLOGIYASI»
«UMITILǴAN» MOYNAQ
8-9-сан
2021-жыл 26-ноябрь

ULLI KÚNLERIN BAYRAMLAWDA

Basi 1-bette biliwi, dúnyaǵa kózqarasları búgin derlik 30 jıl itibardan xostel hám qonaq úyleri
basqa teńleslerimizdikinen shette qalǵan Moynaqta shólkemlestirilgen.
Q aǵazdaǵı gáp, «sızılǵan sanlar» menen biraz tereńirek ekeninen jańa dáwir baslandı. Aylap
haqıyqıy turmıs ortasındаǵı parıq aspan tańlanar edim, - deydi nókisli keshigetuǵın is haqılar, pensiya Bulardıń barlıǵı
menen jerdey. Áne sol qáweterli parıq, Qabıl Qutlımuratov. - Mısalı, pulları waqtında qolǵa tiyip Moynaqta mádeniyat jáne de
salmaqlı azaplar Aralboyında jasawshı qalalı jigit-qızlar ápiwayı atır. Qısqa pursatta Moynaqqa gúlleniwinen derek beredi.
moynaqshılar turmısı hám táǵdirinde óziniń orısshanı ózlestiriwdi epley Qońırattan 104 kilometrlik ÁSIRLERGE TEŃ
awır kórinisin taptı. Rayonda jumıs­sızlıq almay atırǵanda, moynaqshı ishimlik suwı tartıldı. JUMISLAR
shıńına shıqtı, jumısshılar da 3-4 aylap is jaslar tınıq sóyleytuǵın,
haqı, hátte ǵarrılar pensiya pulların ala almay jazatuǵın edi. Tiykarǵısı, meni - Qarasańız, keyingi Sońǵı jıllarda Aral
qalǵan payıtlar boldı. moynaqshılardıń mádeniyatı jıllarda duzlı samallar da mashqalasın jumsartıw
hayran qaldıratuǵın edi. azaydı, - deydi Teńizbay boyınsha úlken tájiriybege qol
Eń qáweterlisi, Moynaq MOYNAQSHILAR NEGE aǵa. - Buǵan sebep, qurıǵan urıldı.
ekologiyalıq kózqarastan MÁDENIYATLI? Awa, «Mádeniyat teńiz ornında shól ósimlikleri
dúnyadaǵı eń qáwipli Moynaqtan baslanadı» dep egilip atır, barları tábiyǵıy Tuwrı, qurıǵan teńiz
aymaqqa aylandı: duzlı qum Húkimettegi, ásirese, húrmetli jurtbasshısımız sharayatta kóbeymekte. maydanında toǵaylıq payda
boranları tek ǵana jerdi jergilikli hákimiyat biykarǵa aytpaǵan. Ilgerileri duzı shıǵıp jatqan etiw arqalı duzlı shańlar
qaqsatıp, kewdirip qalmay, basqarıwındaǵı hámeldar Moynaqta mádeniyat ázelden birpara jerler házir toǵayǵa massasın kemeytiw ideyası
adamlardıń da júz-qolın kewip basshılardı moynaqshılarda qáliplesken. Berdaq, Ájiniyaz, aylanǵan. Moynaqtıń hám bul boyınsha belgili is-
qalǵan jer sıyaqlı tilkim-tilkim qáliplesken ayrıqsha Kúnxoja, Tilewbergen, átirapında jańa kóller háreketler aldınları da bolǵan.
etip jarıp jiberdi. mádeniyat hám turıs- Ayapbergen sıyaqlı shayırlar, payda bolǵan, qamıslıqlar Mısalı, hár jılı Moynaq toǵay
Jáhán densawlıqtı saqlaw turmıstaǵı tártip-intizam oǵada Qallibek Kamalov, Saǵındıq kóbeyip atır, nátiyjede jabayı xojalıǵı bóliminen 15-20
shólkemi 2017-jılda oǵada qızıqtırǵanına kóp gúwa Niyetullaev, Úbbiniyaz haywanlar arealı keńeymekte, jumısshı-qánige 2-3 mıń gektar
qorqınıshlı bir esabat bolǵanman. Áshirbekov, akademik biokóptúrlilik rawajlanıp atır. maydanǵa shól ósimlikleri
xabardı járiyaladı. Oǵan Jumanazar Bazarbaev egiwge jiberilgeni hújjetler
bola, bir aymaqtaǵı 10 mıń Mısalı, kommunal taraw­daǵı hám basqa kóplegen belgili Házir rayon orayında hám esabatlarda kórsetilgen.
xalıqtıń 50 inde tuberkulyoz «parametrler» hám kórset­ mámleketlik hám jámiyetlik jańa 245 orınlı mádeniyat Olarǵa tek te 2 traktor (ol da
keselligi anıqlansa, ol kishler tań qalarlı. Selek­tor ǵayratkerler Aral teńizi úyi, 1000 orınlı stadion hám T-28 markalısı ) berilgen.
aymaq epidemiyalıq zona jıynalıslarındaǵı tartısl­arda jaǵalawlarında tuwılıp, usı 800 orınlı amfiteatr xalıqqa Endi bir oy juwırtıp kóriń,
dep járiyalanıwı kerek eken. barlıq rayonlar sınǵa alınadı, jerde ósip-ónip, erjetken, xızmet kórsetip atır. Keyingi 5 Qaraqalpaqstan aymaǵında
Biraq, tap sol gezlerde Moynaqta bolsa barlıǵı jayında, kamal tapqan… jıl ishinde rayonda «Balıqtan Araldıń qurıǵan maydanı 3,5
Qaraqalpaqstanda bul hátte joba ádewir zıyatı menen 99 túrli taǵam», «Stixiya», million gektardan asatuǵının
kórsetkish 77 ni quraǵan. atqarıp qoyılǵan bolıp shıǵadı. Endi Moynaqtaǵı «máde­ «Moynaq ralli tur» sıyaqlı esapqa alsaq, sol «pát» penen
Rayonlar kesiminde alıp niyatlılıq faktorı» haqqında bir- xalıqaralıq belgili ilajlar qurıǵan teńiz maydanında
qaralǵanda, eń awır noqat Basshılar hayran: qalaysha eki awız sóz etsek. Kópshilikke ótkeriliwi dástúrge aylanıp atır. toǵaylıq payda etiw ushın
Moynaq bolǵan: 10 mıń jumıssızlıq joqarı aymaqta belgili, ótken ásirdiń qansha waqıt kerek boladı?
adamǵa 130 nawqas tuwrı kórsetkish pútkilley ózgeshe 40-jıllarınan baslap balıqtı - 2015-jılǵa shekem rayon Óz-ózinen belgili, bul absurd
kelgen! kóriniste? Bunıń mánisi qayta islew kombinatı iske orayında sayaxatshılardı jaǵday edi.
Moynaqshılardıń mashqalası mınaday eken: 3-4 ay pensiya túsiwi menen bul jerge pútkil jaylastıratuǵın birde bir orın
tek sol ǵana emes edi, aqshasın ala almay júrgen Awqamnan túrli millet wákilleri, joq edi, qonaq kelse eplep 2018-jıl kesh gúzden
suwsızlıq, gaz jetispewshiligi, ǵarrı qolına pul tiyiwi menen ápiwayı jumısshılardan baslap, tanıslarımızǵa ótinish etip, úyin baslanǵan shól ósimliklerinen
transport qatnawı hámde bárinen burın kommunal túrli tarawlar boyınsha jetik «ijara»ǵa alar edik, - deydi toǵaylıqlar payda etiw
ishki jol máseleleri úyilip jatır qarızların tólep otıradı eken... qánigeler jıynalǵan. Qaraqalpaqstan Respublikası jumıslarına bolsa 2 mıńnan
edi. Biraq jasap qalıw úmiti Úyine kelip bárha hayalınıń Turizm hám sport bas aslam jumısshı-qánige qosılıp,
birinshi dárejeli bolǵanı ushın «qalǵan pul qayaqta?» degen Bunnan tısqarı, siyasiy basqarması baslıǵı orınbasarı búgingi kúnge shekem hár
adamlar buǵan onsha itibar tońqıldısın esitse-de, bul ádetin jaǵdaylar sebepli XIX ásirde Bayram Qosekeev. – Házir máwsimde derlik 500 mıń
bere bermeytuǵın edi… qoymaydı eken… Álbette, bul Ural kazakları, Ekinshi jerjúzilik 20 dan aslam miymanxana, gektar maydanda jasıl belbew
birewlerge jay ǵana áńgimedey urısı jılları qalmaqlar bul jerden payda bolıp atır.
seziletuǵın shıǵar, biraq bul pana tapqan.
fakt. Maǵlıwmatlarǵa kóre, Aral
Teńiz tartılıp ketkenge teńiziniń qurıǵan maydanın
- Jeke ózim studentlik shekem aymaq xalqınıń 60 toǵaylıqqa aylandırıw ushın
waqtımda moynaqshı procenti orıslar, qalmaqlar, 2018-2021-jıllar dawamında
teńleslerimniń shet tillerin chechenler, lezginler, tatarlar 1 million 567 mıń gektar
bolǵan. Bizge joqarıda sorawlı maydanǵa seksewil, jıńǵıl,
sezilgen oy-pikirler – rayonda qarabaraq hám shólge
evropalılarǵa tán mádeniyat shıdamlı basqa ósimlikler
qáliplesiwine áyne usı egildi. Ásirler dawamında
faktorlardı da haqılı túrde mısal orınlanıwı múmkin bolǵan
etip keltirsek pikirler jáne de jumıslar, endi 4-5 jılda
ayqınlasadı, menińshe… juwmaǵına jetkiziliwi
rejelestirilgen.
Moynaqta uzaq jıllar
juwapkerli lawazımlarda 2021-jıl 18-may kúni BMSh
islegen, aqsaqal Teńizbay aǵa Bas Assambleyası Prezident
Izbasovtıń atap ótiwinshe, Shavkat Mirziyoyevtıń
baslamasın qollap-quwatlaǵan
halda Aral mashqalasın
jumsartıw maqsetinde
Aralboyı regionın ekologiyalıq
innovaciya hám texnologiyalar

JAŃA KÚN NÁPESI 5«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASI»
8-9-сан

2021-жыл 26-ноябрь

aymaǵı, dep járiyalaw baǵıshlanǵan bóleginde front QARAQALPAQSTANDA
boyınsha arnawlı rezolyuciya artındaǵı xalıqtıń mártlik FLAMINGOLAR TOPARI MIYMANDA
qabılladı, BMSh qasında miynetine ayrıqsha toqtaladı
Aral teńizi regionında Insan hám áhmiyetlisi, onda Áyne payıtta Qaraqalpaqstan qıslaydı. Olar 50 den 25 mıńǵa shekemgi
qáwipsizligi boyınsha Trast moynaqlılar óz aldına tilge Respublikasınıń Moynaq rayonı aymaǵında quslardan ibarat koloniyanı payda etedi.
fondı iske túsirildi. alınǵan. jaylasqan Sudoche kólinde quslar saltanatı Qum hám ılaydan konus sıyaqlı uya qurıp,
SAMOLYOTLAR QAYTA húkim súrmekte. 1-2 máyek qoyadı. Máyeklerdi 30 kúnge jaqın
SES BERDI «Márt Moynaq xalqı qıstıń qushaǵına basadı.
-40, -50 gradus suwıǵına Sudoche kóli biotúrliligi «Sudoche-
Moynaqta teńiz tolıp turǵan qaramay, muz astınan balıq Akpetki» mámleketlik buyırtpa qorıqxanası Qaraqalpaqstan Respublikasınıń arqa-
waqıtlarda rayon orayı atawda awlap fronttı balıq penen xızmetkerleri tárepinen qorıqlanadı. batısında jaylasqan Sudoche kólinde
jaylasqanı ushın kúnine támiyinlep turdı. Mısalı, 4 2019-jıl sentyabr ayınıń aqırı hám oktyabr
19 márte aviareys ámelge ájaǵası, ákesi frontqa ketken Bul kól Qaraqalpaqstan Respublikasınıń aylarında 2500, 2020-jıl oktyabr ayında 2000
asırılǵan. Biraq, bunnan 27 jıl Aqjan Qabulova atlı 14 arqa-batısında jaylasqan hám bir neshe flamingolar baqlanǵan.
aldın aviareysler toqtaǵan edi. jasar qız anası menen qalıp, kóller sistemasınan quralǵan (kishi hám
Sebebi, ol waqıtları Moynaq kombinatqa jumısqa barıp, 8 úlken Sudoche, Qaratereń, Begdulla aydın, Aldınǵı awlanǵan, sanı azayıp baratırǵanı
tiyisli juwapkerlerdiń itibarınan saat dizege shekem keletuǵın Omar salim, Qarajar, Aqushpa h.t.b) hám ol sebepli awlaw qadaǵan etilgen. Ózbekstan
shette qalǵan aymaqqa aylanıp suw ishinde balıq tazalap, quslardıń uya salıwı, ushıp ótiwshi quslardıń Respublikasınıń hám basqa da mámleketlerdiń
úlgergen edi. Kórkem til menen kúnlik normasın 130-150 dem alıw, ushıw aldınan azıqlanıw ornı bolıp Qızıl kitaplarına kirgizilgen.
aytqanda, Moynaqtı teńiz procentke shekem atqarǵan. xızmet etedi.
benen birge basshılardıń itibarı Bul mártlik emes pe?», delinedi Aygúl MIRZANAZAROVA,
da taslap ketken edi. kitapta (Aqjan Qabulovanıń Flamingolar – qızıl qanatlı «Sudoche-Akpetki» mámleketlik
ájaǵaları da, ákesi de urısta (Phoenicopteriformes) quslar klasına kiredi. buyırtpa qorıqxanasınıń inspektorı
Sherek ásirden kóbirek qaytıs bolǵan). Gewdesiniń uzınlıǵı 91-120 sm. Tumsıǵı
waqıt ótkennen keyin Moynaq tómenge iyilgen tili hám tumsıǵınıń shetlerinde
aeroportına «Uzbekistan Sonıń menen birge, múyiz tisleri járdeminde batpaq hám ılay
Airways» aviakompaniyasınıń kitapta Voroshilov atındaǵı suwdan mayda qısqıshbaqa sıyaqlı suw
samolyotları reysi jolǵa qoyıla kolxozdıń Qajıbay Jumabaev jánliklerin, ósimliklerdiń tamırı hám basqalar
basladı. Dáslepki reys ótken brigadasınıń balıqshıları menen azıq elementlerin suwırıp aladı.
hárqanday qıyınshılıqlarǵa Flamingolardıń altı túri bar. Avstraliyadan
qaramastan, aylıq normaların basqa barlıq tropikalıq hám subtropikalıq
aymaqlarda tarqalǵan. Onıń dúnyadaǵı
populyaciyası 545-680 mıń átirapında.

Ózbekstan aymaǵında bir túri – ápiwayı
flamingo, yaǵnıy qızıl qanat Ámiwdárya
oypatlıǵında, Aral teńizinde, Zarafshan,
Ferǵana oypatlıǵı hám suw basseynlerinde

O‘ZBEKISTON XALQARO TABIATNI
MUHOFAZA QILISH ITTIFOQINING A’ZOSI

jılı avgust ayında ámelge 250 procentke shekem orınlap, O‘zbekiston rasman Xalqaro tabiatni Ma’lum bo‘lishicha, Ekologiya va atrof-
asırıldı. Qánigelerdiń atap fronttı úzliksiz balıq menen muhofaza qilish ittifoqi (XTMI)ning 92 muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi
ótiwinshe, Moynaq xalıqaralıq támiyinlep turdı», delingen. a’zosiga aylandi. Bu haqda O‘zbekiston raisi o‘rinbosari Jusipbek Kazbekov
aeroportı 2021-jıldıń aqırına Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni boshchiligidagi delegatsiya Xalqaro
shekem tolıq iske túsedi Bul, sózsiz, Moynaq muhofaza qilish davlat qo‘mitasining axborot tabiatni muhofaza qilish ittifoqining Gland
hám bul jerden xalıqaralıq hám moynaqshılardıń xizmati xabar berdi. (Shveytsariya) shahrida joylashgan
párwazlar da ámelge asırıladı. shın watansúygish hám
Onıń ushın ulıwma bahası 300 pidayılıǵına janlı mısal bola Bosh qarorgohiga tashrif
milliard sum bolǵan investiciya aladı, názerimizde. Álbette, buyurgan. Ularni Ittifoqning
engizilgen. bul bir tariyx. Biraq búgin de, rivojlanish guruhi global
ÁPSANAWIY KONSERVA keleshek te ótmishten suw direktori Enrike Lamann
ZAVODI QAYTA ISKE ishiwi bar haqıyqat! kutib olgan.
TÚSTI
Xalqımız «aqqan dárya Mazkur uchrashuvda
Moynaqta ápsanawıy, bir aǵadı», degen gápti biykarǵa O‘zbekistonning
payıtlar bul jerdiń brendine aytpaǵan. Tek qum basqan qo‘riqlanadigan tabiiy
aylanǵan konserva zavodınıń bulaq kózlerin tazalaytuǵın, hududlar va biologik xilma-
paydalanıwǵa tapsırılıwınan ózenlerdi nurlı mánziller xillikni saqlash sohasiga
xalqımızdıń tóbesi kókke jetti. tárepke bura alatuǵın jigerli qaratilgan sa’y-harakatlari,
Mámleket byudjeti esabınan qollar hám júrekler bolsa ilmiy va xalqaro hamkorlikni
25 milliard sum esesine jetkilikli. rivojlantirish maqsadida
qurılǵan balıqtı qayta islew Ittifoq a’zoligiga kirishiga
hám konservalaw zavodı iske Umıtılǵan Moynaq búgingi bo‘lgan intilishlari alohida
túsiriliwi menen, kárxanada kúnde sonday ullı kúnlerin e’tirof etilgan.
jılına 3 mıń 650 tonna balıq bayramlap atır. Elimizde eń
qayta islenip, nátiyjede 9 kóp jaratıwshılıq alıp barılıp Sputniknews-uz.com
million dana balıq konservası, atırǵan rayon hár kún jańalıqlar
780 tonna balıq farshı, 400 qushaǵında. Keshegi ótken «SUDOCHE-AQBETKEY»
tonna balıq filesi hám 200 jolda búgin jańa jay boy tiklep QORIQXANASINDA HAYWANAT
tonna qaqlanǵan balıq turǵanı tábiyiy jaǵdayǵa DÚNYASINIŃ SANAǴI ÓTKERILDI
tayarlaw múmkinshiligi payda aylanıp qaldı. Kósheler
boldı. Zavodta 1000 tonna zamanagóylesip, xalıqtıń «Sudoche-Aqbetkey» qorıqxanasında
balıq ónimlerin saqlaw ushın kewil keypiyatı kóterildi, úy- 18-21-oktyabr kúnleri birinshi márte haywanat
muzlatqıshlı qoymaxana ruwzıgerge bir gezlerdegi ırısqı dúnyasınıń sanaǵı ótkerildi.
qurıldı. Sonıń menen birge, bereket qayttı. Moynaqtıń nurlı Bunday jumıslar «Sudoche-Akpetki»
joybar iske túsiriliwi menen 60 aqshamların taǵı jas jigit- mámleketlik buyırtpa qorıqxanası aymaǵındaǵı
jańa jumıs ornı jaratıldı. qızlardıń shadlı qıyqıwları, bir- haywanlar, quslardıń sanın anıqlaw maqsetinde
MOYNAQ – MÁRTLER birine jol bermey jıldam ketip ámelge asırılıp atırǵan bolıp, olar arasında
MÁKANI atırǵan avtolardıń shawqımları Ózbekstan Respublikasınıń «Qızıl kitabı»na
qorshap aldı. kirgizilgen siyrek gezlesetuǵın túrler de bar.
1994-jıl baspadan shıqqan Esletip ótemiz, Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı
34 tomlıq «Xotira» kitabında Bulardıń barlıǵı Jańa «Sudoche-Akpetki» mámleketlik buyırtpa
ózbekstanlı áskerlerdiń front Ózbekstanda Jańa Moynaqtıń qorıqxanası 2021-jıldıń may ayınan baslap óz
hám front artındaǵı mártlershe payda bolıp atırǵanınan derek jumısın baslaǵan edi.
ómiri hám iskerligi haqqında beredi. Jańa Moynaqtıń
sóz baradı. Bul kóp tomlıq payda bolıwı, Aralboyında Radik BERDIMURATOV,
kitaptıń Qaraqalpaqstanǵa ásirlik ármanlardıń orınlanıwı Sudoche-Aqpetki mámleketlik buyırtpa
jaqında qayta prezident
lawazımına saylanǵan Shavkat qorıqxanasiniń bas qániygesi
Mirziyoevtiń ismi menen
tikkeley baylanıslı.

Esimqan QANAATOV

6 «QARAQALPAQSTAN EKOHAYOT
EKOLOGIYASI»
8-9-сан
2021-жыл 26-ноябрь

YO‘RG‘A TUVALOQLAR YOVVOYI TABIATGA QO‘YIB YUBORILMOQDA

O‘zbekiston O‘zbekiston Respublikasi sidan 120 ta yo‘rg‘a tuvaloq boshqa tuvaloqlardan
Respublikasining Ekologiya va atrof-muhitni qushlari mamlakatimiz farq qiladi. Patlari sarg‘ish
Buxoro viloyatida muhofaza qilish davlat hududiga introduksiya qum rangida, boshqarish
joylashgan qushlarni qo‘mitasi hamda «Falcon qilinib, Qoraqalpog‘iston patlarida qoramtir qo‘ng‘ir
muhofaza qilish Hunting Solutions» MChJ Respublikasining cho‘l ko‘ndalang yo‘llarining
va ko‘paytirish (O‘zbekiston Respublikasi hududlarida tabiatga qo‘yib bo‘lishi uni cho‘l sharoitida
Amirliklar markazi Qizil kitobiga kiritilgan yuborish ishlari amalga yirtqichlardan pana qiladi.
(«Emirates Bird hayvonlarga ovni tashkil etish oshirildi. Yerda tez (soatiga 35-40 km
Breeding Center bo‘yicha mas’ul va javobgar gacha) yuguradi. Markaziy
for Conservation»), shaxs) ko‘magi bilan har Jami 2021 yil mobaynida Osiyoda ko‘payadigan
shuningdek ikkala markaz tomonidan 6 ming 173 ta yo‘rg‘a tuvaloq ko‘chib yashaydigan qush
Navoiy viloyatida bugungi kunga qadar jami qushlari tabiatga qo‘yib hisoblanadi. Ushbu tur
joylashagan yo‘rg‘a 22 ming 493 ta qush tabiatga yuborildi. bahorda O‘zbekistonga
tuvaloq qushlarini qo‘yib yuborilgan, jumladan, uchib kelib, mart-iyun oylari
saqlash bo‘yicha 2021-yil davomida Navoiy Shu o‘rinda qayd etish oralig‘ida Markaziy Osiyoda
Amirliklar markazi viloyatida joylashagan yo‘rg‘a joizki, yo‘rg‘a tuvaloqlar ko‘payadi. Oktyabr oyida
(«Emirates Center tuvaloq qushlarini saqlash 2009-yilda O‘zbekiston yo‘rg‘a tuvaloq nisbatan
for Conservation bo‘yicha Amirliklar markazi Respublikasi Qizil kitobiga issiq bo‘lgan hududlarga –
of Houbara») («Emirates Center for noyob tur sifatida kiritilgan. Afg‘oniston, Eron, Pokiston,
2008-yildan buyon Conservation of Houbara») Ular Qizilqum va Ustyurt Hindiston va Arabiston yarim
yo‘rg‘a tuvaloq tomonidan yetishtirilgan sahrolarida yashaydi. oroliga qishlash uchun uchib
qushlarini tabiatdagi O‘zbekiston Respublikasi Ularning soni va diapozoni ketadi.
sonini qayta tiklash Qizil kitobiga kiritilgan 1960 yillardan boshlab
uchun yetishtirish kamyob va yo‘qolib ketish kamayishni boshlagan. Har bir qush 2-4 donadan
bilan shug‘ullanib xavfi ostidagi yo‘rg‘a tuvaloq tuxum qo‘yadi va 21-25
kelmoqda. qushlarining 1 ming 973 tasi Yo‘rg‘a tuvaloq kun davomida bosib yotadi.
tabiatga qo‘yib yuborildi. (Chlamydotis undulata) – Polaponlari iyun-iyul oylarida
tuvaloqsimonlar oilasiga ucha boshlaydi.
Shuningdek, Birlashgan mansub qushlarning bir turi.
Arab Amirliklaridan 4 ming 80 Vazni 1,1 kg dan 2,4 kg Ov qushlari qatoriga
ta va Qozog‘iston Respublika­ gacha, qanoti 350-450 mm. kiradi. Soni keskin kamayib
Bo‘ynida uzun patlardan ketgani tufayli O‘zbekiston
iborat «yoqa» bo‘lishi bilan Qizil kitobiga kiritilgan.

Ayni paytda O‘zbekiton
hududida joylashgan
parvarishxonalarida yo‘rg‘a
tuvaloq qushlarini ko‘paytirish
bo‘yicha tadqiqotlar olib
borilmoqda.

Maman RISNAZAROV,
Qoraqalpog‘iston

Respublikasi Ekologiya
qo‘mitasining

nazorat bo‘yicha
inspeksiyasining bosh

mutaxassisi

ҚАРАҚАЛПАҚСТАНДА ПАВЛОВНИЯ ТЕРЕКЛЕРИ ЕГИЛЕДИ

А ралбойы аймағын көклемзарластырыў мақсетинде автомобиль
жоллары бойларына, атыз шетлерине, инфраструктура объектлери
бар, халық жасайтуғын жерлерге, топырақ ҳәм ықлым шәраятынан
келип шыққан ҳалда павловния, тут, тез өсетуғын басқа
декоратив тереклер, үйлердиң алдына болса жүзим нәллерин егиў
режелестирилмекте. Қарақалпақстанның қала ҳәм районларында
усы жылы гүзде ҳәм келеси жылы бәҳәр айларында павловния
тереклери егиледи.
Павловния қандай Демек, ол емен терегинен мебель санаатын ағаш ҳәм
терек? Оның қандай абзал дерлик тɵрт есе, қарағайға пардозлаў материаллары ушын 50 жыл керек болады. ɵсиўши ҳәм санааты
тәреплери бар? қарағанда еки есе жеңил. менен тәмийинлейтуғын Павловнияны кесип жоқары павловния тереги
Және бир абзаллығы – шийки зат дәреги алғаннан соң ол тамырынан плантацияларын қурыў
Биология илимлери павловния ағашы жоқары есапланады. Соның және ɵсип шыға береди. илажлары ҳаққында»ғы
докторы, профессор температуралы отқа менен бирге, қоршаған Бул терек ағашының бир қарар қабыл етилген.
Алишер Тураевтың шыдамлы. Басқа тереклер орталықтың тазалығын куб метри жәҳән базарында, Оған кɵре, талапкерлерге
айтыўынша, павловния 250-300 грудуста жанса, сақлаўда, қалалалар қайта ислеў дәрежесине аўыл хожалығына
айрықша қәсийетлерге ийе ол 450 градуслы отқа да менен аўылларымыздың қарап 200 доллардан 800 мɵлшерленбеген яки
болып, ағашы жеңиллиги тɵтепки береди. Соның шырайына шырай долларға шекем баҳада жарамсыз болған
ҳәм нығызлығы бойынша ушын да ҳәзирде дүньяда қосыўда қолайлы келеди. сатылады. Қәнигелердиң жер майданларының
басқа тереклерден кескин павловния ағашынан Павловния жүдә тез ɵседи. пикиринше, Ɵзбекстанның ажыратылыўы белгиленген.
ажыратылып турады. Оны таярланатуғын пиллет ҳәм Жерге қадалған нәли бир ықлымы усы теректиң
суўға батырсаңыз, шɵкпейди, брикет жанылғыларына жылда 5 метрге шекем ɵсиўи ушын қолайлы. Баўыржан
тез ығал болып ширимейди. талап артып бармақта. Бул ɵседи, екинши жылдан Сонлықтан Министрлер ҚУРБАНАЛИЕВ,
Сонлықтан оннан ɵнимлер, бир қарағанда, гүллей баслайды ҳәм Кабинети тәрепинен
тийкарынан – қайықлар, кɵмирге уқсайды, баҳасы бийиклиги 12 метрге шекем 2020-жылдың 24-августинде Нөкис қаласы
музыка әспабларын, да дерлик бир қыйлы. барады. Оны тɵртинши «Республикада тез инспекциясының
мебеллер ҳәм сноуборд Бирақ, ол кɵмирден парқлы жылдан баслап кесип,
сыяқлы спорт үскенесин түрде толық жанады ҳәм ағаш алыў мүмкин. Терек бас қәнигеси
жасаўда пайдаланылады. ɵзинен күл қалдырмайды. толық жетилисиўи ушын 7
Павловния – жеңил, Жанғанда зәҳәрли жыл жеткиликли болады.
ҳәр қыйлы тәсирлерге карбонад ангидрид газин Бул ўақыт аралығында
оғада шыдамлы, соның шығармайды. Қулласы, денесиниң – диаметри 70
менен бирге жумсақ ҳәм павловния тереги аўыл сантиметрге, бойы 15-20
ийилиўшең ɵсимлик. Бир хожалығын биомасса, метрге жетеди. Қарағай ҳәм
куб метри орташа 208-300 биоминерал, азықлық, емен бул дәрежеде ɵсиўи
килограмм тас басады.

EKOLOGIYA VA MEN «QARAQALPAQSTAN 7
EKOLOGIYASI»

8-9-сан
2021-жыл 26-ноябрь

ЭНегаКОЖУРНАЛИСТИКА
билан шујулланаман?

Бу саволни менга кўп мушукларни тан олмайди. чиқаришни, балиқларни гунги кунда экологик онги ўтган ва у қонунчилик бўйича
беришади. Жониворларга Иккаласини ҳам кимдир кўзи қовуришимни айтганим- шаклланиб бораётгани, эко- фақатгина ана шу вилоят
меҳр болалигимдан юмуқ, чақалоқлигида кўчага да болалар балиқларни депутатларимиз ҳам жонла- доирасида ўз фаолиятини
уйғонган. Отам раҳматли чиқариб ташлаган жойида ўлдирмаслигимни айтиб, ниб, бу борада қонунчиликка амалга ошириши лозим. Юр-
Суннат Қосимов қизим топиб келганди. Му- йиғлай бошлашди. Кўнглим ўзгаришлар киритилаётга- тимизда ННТларни рўйхатдан
хирург-травматолог шукчаларни катта қилиш бўлмай, улар билан бирга- нидан хурсандман. Аммо ўтказиш тартиби соддалаш-
эдилар. Ҳовлимизда учун ишдан ҳар икки соатда ликда балиқларни уйимиз афсуски, муаммо ҳали жуда тирилса яхши бўлади.
жониворларга алоҳида уйга келиб, шприцда уларга ёнидан оқиб ўтадиган ка- ҳам кўп. Уларни бартарф
меҳр кўрсатилар, биз сут бериб катта қилдим. налга қўйиб юбордик. Ўша этиш учун эса экологик му- Шунингдек, бундан 4 йил
кўчада касал ит ёки Шу сабаблими, улар мени пайти бошқа ейишга овқат аммолар ҳақида бонг уриш, илгари ЎзДЖТУ халқаро жур-
мушук, қаноти синган ўзининг онаси деб ўйлашади. бўлмаганлиги сабабли, бола- бу соҳада нодавлат ноти- налистика факультети, сўнг
қуш топсак, уйга олиб ларга пиёз қовуриб берган- жорат ташкилотлар сонини ЎзЖОКУ ўқув дастурлари-
келар, дадам уларнинг Бундан ташқари, кўчада 15 ман. Ишонмайсиз, аммо ўша кўпайтириш керак. Аммо га «Экожурналистика» фа-
барчасини даволардилар. га яқин мушукларни боқаман. воқеадан сўнг даромадим ННТни Адлия вазирлигидан нини киритишга муваффақ
Уйимизда соғайган, аммо Коронавирус билан яқинда кўпайди. ўтказиш жуда ҳам муаммо. бўлгандик. Бу фанни барча
чўлоқ бўлиб қолган каклик касал бўлганимда, ўрнимдан Бир гуруҳ волонтёрлар би- журналистика факультетлари-
Қудратой, Чапа кучигимиз, туришга ҳам ҳолим йўқ эди. Ҳозир ҳам мушукларга ҳар лан «Раҳмдил бўл» уйсиз га киритиш лозим. Зеро, ОАВ
Муштарий мушугимиз Фарзандларим узоқда. Уйда ҳафта сарфлайдиган 100 ҳайвонларга ёрдам кўрсатиш катта куч. Кўпроқ журналист-
бир бирининг қўйнида бир ўзимман. Туриб мушу- минг сўмга яқин пул ўзимга мақсадидаги ННТни уч йил- лар экомуаммоларни тушун-
ухлашарди. Ит ёки мушук кларга ҳам овқат берма- қисқа муддатда 5-6 баробар дан буён рўйхатдан ўтказа ган ҳолда, таҳлилий равиш-
болаласа, бир бирини ганим сабабли, Шаҳлохон бўлиб қайтиб келади. Инсон олмаймиз. Зеро, Республи- да, оқибатларини кўрсатиб
боласини эмизиб, катта сичқон ушлаб келиб «е» савоб, хайрия қилиш учун ка миқёсида бундай ННТ ёритишса, муаммолар ечими
қилишарди. Эсимда, отам дегандек, олдимга қўйиб, камбағал, муҳтож инсонни йўқ. Ҳозирги кунда фаол тезлашади. Бу борада жамо-
ҳаттоки, даладан кимдир қараб ўтирди. Сал ўзимга қидириб юриши шарт эмас. «Меҳр ва оқибат» ННТ Тош- атчилик фикри шаклланади.
оёғини таёқ билан уриб келиб, мушукларга овқат Бу савоб ва хайрияни жони- кент вилоятидан рўйхатдан
синдирган лайлакни ҳам пишириб, уларга беришга ворларга ҳам қилса бўлади. Наргис ҚОСИМОВА
даволаб, кейин уни қўйиб чиққанимда, оч бўлишса ҳам Бу муқаддас Қуръони Ка-
юборган эдилар. овқатга ташланмай, ҳаммаси римда ҳам қайд этилган.
ҳолсизланиб ташқаридаги Уларга озор берилса, улар
Шунингдек, аквариум- курсига ўтирган жойимда, ҳам қарғайди. Ҳайвон ва
да балиқ ҳам боқардим. мени ўраб олиб, ҳеч қаёққа қушларга озор берган ин-
Ҳовлимизда қуй, товуқ, силжишмади. Бу ҳолат ҳар сонларнинг бошига худди
ўрдак, кўрка, канарейка, ит- куни, иситмам бутунлай туш- шундай кулфатлар тушган-
лар ва мушуклар яшашарди. магунча такрорланди. Бир лигини ҳаётим давомида кўп
Энг қизиғи, улар бир бири воқеа ҳеч эсимдан чиқмайди. кўрганман. Ҳозирда ekolog.uz
билан ҳеч қачон уришиш- сайти ва https://t.me/ekologuz
масди. Жониворларга меҳр Ўшанда болаларим мак- телеграм каналини юрита-
беришни фарзандларимга табнинг бошланғич синфида ман. Канал ботига бир кунда
ҳам ўргатганман. Улар ҳам ўқишарди. Мен билан син- 15 дан ортиқ юртимизда
ўзим сингари кичиклигидан глимнинг қизи ҳам (мактаб экологик ҳуқуқбузарликлар
кўчада ҳимоясиз қолган ит ўқувчиси) турарди. Ўшанда ҳақида мурожаатлар кела-
ва мушук болаларини уйга охирги пулимга уч дона балиқ ди. Айни пайтда Экология
кўтариб келишарди. Уларни сотиб олиб, уйга келганимда, ва атроф муҳитни муҳофаза
ювинтириб, даволаб, сўнг эга балиқлар ҳали ҳам тирик қилиш давлат қўмитаси, Эко-
топиб тарқатаман, ҳанузгача. эди. Ваннага сув тўлдириб, партия билан яқин ҳамкорлик
Уйда иккита мушугим бор. уларни қўйиб юбордим. Бо- қилиб, ана шу мурожаатлар
Биттаси Шаҳлохон умуман лалар завқланиб балиқларни бартараф этилмоқда.
кўчага чиқмайди. Чунки у томоша қилишди. Сўнг
уларга ваннадан сувни Фуқароларимизнинг бу-

ЁНЎИН ВА ИС ГАЗИДАН ЭІТИЁТ БЄЛИНГ!

Статистик маълумотларга шаҳридаги маҳаллалар, яшаш яшаш уйида газ тўпланиб
кўра, республикада сўнги уйлари ва кўп қаватли уйларда қолганлиги сабабли газ ва ҳаво
йилларда куз-қиш мавсумида яшовчи фуқаролар билан ҳар аралашмасидан чақнаш келиб
содир бўлаётган фавқулодда йили куз-қиш мавсуми олдидан чиқиб, уй эгаси ва турмуш
вазиятларнинг аксарияти тегишли корхона ва идора ўртоғи куйиш тан жароҳатини
ис газидан заҳарланиш ходимлари билан биргаликда олиб даволаш муассасига
ҳолатлари билан боғлиқ. тушунтириш ишлари олиб ётқизилган.
Маълумки, ис гази (СО) борилади. Шунга қарамасдан Юқоридаги кўнгилсиз
рангсиз, ҳидсиз, корхона 2021 йил 12 июнь куни соат ҳодисаларнинг келиб чиқиши
шароитида энг кўп учрайдиган 06:00 чамасида Нукус шаҳри фуқароларнинг кўпгина тан
заҳарли бирикма бўлиб, «Ғарессизлик» МФЙ С.Камалов жароҳати орттиришига, мол-
табиий газ, ёқилғи, кўмир, кўчаси 21-уйда жойлашган мулкларига зарар етмоқда.
ўтин чуғлари тўлиқ ёнмаслиги «SHERATON NUKUS» Шу сабабдан фуқароларга ҳар
оқибатида ҳосил бўлади. МЧЖга тегишли бўлган йили куз-қиш мавсуми олдидан
Тутун таркибида 3 фоиз, рестораннинг ошхонасида уйдаги иситиш мосламалари ва
ишланган газда 13 фоиз, газ ва ҳаво аралашмасининг газ плиталарини ҳамда электр
портловчи газлар таркибида тўпланиб қолиши оқибатида ток симларининг ҳолатларини
эса 50-60 фоизгача ис гази ресторан биноси зарарланган. текшириб туришингизни сўраб
бўлади. Шунингдек, 2021 йил 13 май қолар эдик.
Ис газидан заҳарланишнинг куни соат 02:08 лар атрофида
олдини олиш мақсадида Нукус Нукус шаҳри «Жекетерек» Д.РЕЙПОВ,
шаҳар фавқулодда вазиятлар МФЙ ҳудуди А.Утепов Нукус шаҳар ФВБ
бўлими томонидан, Нукус кўчасида яшовчи И.Ж.нинг
инспектори,
катта лейтенант

8 «QARAQALPAQSTAN SAYAXAT
EKOLOGIYASI»
8-9-сан
2021-жыл 26-ноябрь

ARAL TEŃIZIjaǵalawlarıhám
ÚSTIRT BOYLAP SAYAXAT

MediaNet Xalıqaralıq Ekspediciyamızdıń Aral teńiziniń qurıǵan fondı iske túsirildi. Tábiyiy jaǵday, suw joq bolsa,
jurnalistler orayı birinshi kúni 2017-jılda ultanındaǵı alıp barılıp atırǵan ÁPSANAWIY KONSERVA balıq ta bolmaydı.
hámde DW Akademie rekonstrukciyalanǵan Moynaq jumıslar da ásirlik áhmiyetke ZAVODI QAYTA ISKE
medianı rawajlandırıw kanalı boldı. Sekundına iye. TÚSTI, BIRAQ… QAYDASAŃ, ARAL?!
xalıqaralıq shólkemi 44 kub metr suwdı ótkeriw Maǵlıwmatlarǵa kóre, Aral Moynaqtan shıǵıp, Aral teńizi
menen birgelikte imkaniyatına iye kanal biz teńiziniń qurıǵan maydanın Moynaqta biz ápsanawiy, taman Ústirt arqalı jolǵa tústik.
Germaniya Federal barǵanda quwrap atırǵan toǵaylıqqa aylandırıw ushın bir payıtlar bul jerdiń Ótken ásirdiń 90-jılları
sırtqı isler ministrligi edi. Suw tamtarıslıǵı 2018-2021-jıllar dawamında brendine aylanǵan konserva baslarına shekem Moynaq
(Auswärtiges Moynaq xalqın bıyıl da sınap 1 million 567 mıń gektar zavodınıń qayta tiklengen qalasınıń túbine shekem
Amt) qarjılay atırǵanınıń belgisi edi bul. maydanǵa seksewil, jıńǵıl, imaratına sapar ettik. Jaqında kelip turǵan Aral teńizi
kómeginde ámelge Bul kórinisten kewlimiz biraz qarabaraq hám shólge paydalanıwǵa tapsırılǵan suwlarınıń búgin jaǵısın 200
asırılǵan“Oraylıq shókken bolsa da Moynaq shıdamlı basqa ósimlikler konserva zavodı xalıqtıń kmge taslap ketkenine iseniw
Aziyada ekologiyalıq rayonı orayındaǵı jańa egilgen. Ásirler dawamında quwanıshına aylandı. qıyın.
máselelerdi ózgerisler keypiyatımızdı biraz orınlanıwı múmkin bolǵan Mámleket byudjeti esabınan Biziń kelesi saparımız Aral
transshegaralıq kóterdi. jumıslar, endi az jıllar 25 milliard sum esesine teńiziniń suwı saqlanıp
sáwlelendiriwge Házir rayon orayında jańa ishinde juwmaǵına jetkiziliwi qurılǵan balıqtı qayta islew qalǵan batıs bólegi boldı.
kómek” joybarı 245 orınlı mádeniyat úyi, rejelestirilgen. hám konservalaw zavodı iske Baratuǵın mánzilimizdi
sheńberinde 1000 orınlı stadion hám 800 2021-jıl 18-may kúni BMSh túsiriliwi menen, kárxanada Aqtumsıq dep ataydı. Ol
ózbekstanlı, tájikstanlı orınlı amfiteatr xalıqqa xızmet Bas Assambleyası Prezident jılına 3 mıń 650 tonna balıq jerde shet elli hám jergilikli
bir topar jurnalistler kórsetip atır. Keyingi 5 jıl Shavkat Mirziyoyevtıń qayta islenip, nátiyjede 9 turistlerdi qabıl etiw ushın
hám ekologlar Aral ishinde rayonda «Balıqtan baslamasın qollap-quwatlaǵan million dana balıq konservası, isbilermenler tárepinen
teńizi jaǵalawları jáne 99 túrli taǵam», «Stixiya», halda Aral mashqalasın 780 tonna balıq farshı, qarúyler tigilgen hám jeterli
Ústirt boylap sayaxat «Moynaq ralli tur» sıyaqlı jumsartıw maqsetinde 400 tonna balıq filesi hám shárayatlar jasalǵan. Jol
etti. xalıqaralıq belgili ilajlar Aralboyı regionın ekologiyalıq 200 tonna qaqlanǵan balıq boyı bir-birinen sulıw Ústirt
ótkeriliwi dástúrge aylanıp innovaciya hám texnologiyalar tayarlaw múmkinshiligi payda kanonların, chinklerin
atır. Bunnan 27 jıl aldın aymaǵı, dep járiyalaw boldı. Zavodta 1000 tonna tamashalap keldik.
jumısı toqtap qalǵan Moynaq boyınsha arnawlı rezolyuciya balıq ónimlerin saqlaw ushın Aral teńiziniń suwı saqlanıp
aeroportı qayta rekonstrukciya qabılladı, BMSh qasında muzlatqıshlı qoymaxana qalǵan aymaqtı kózden
etilip, endi Xalıqaralıq aeroport Aral teńizi regionında Insan qurıldı. Sonıń menen birge, ótkerer ekenbiz, bunnan
statusın almaqta. qáwipsizligi boyınsha Trast joybar iske túsiriliwi menen 60 onlaǵan jıldan keyin teńizden
jańa jumıs ornı jaratıldı. Degen pútkilley kóz jazıp qalıwımızǵa
menen, bul process kópke isenimimiz kámil boldı.
sozılmadı. Biz kárxanaǵa Sebebi, teńiz suwları shorlılıǵı
kirip barǵan waqtımızda artıp, hár jılı birneshe metrge
bul jer húwlep atırǵan edi. jaǵadan qashıqlasıp baratır.
Direktordan basqa adam joq. Házir bul jerde suwdıń duzlılıǵı
Direktordıń sózine qaraǵanda, 1 litrge 180 grammdı quraydı.
kárxananıń islemey turǵanı Tirishilikten tek artemiya ǵana
sebebi kóllerde suw joq. jasaydı.
Biz barǵan waqtımızda

SAYAXAT «QARAQALPAQSTAN 9
EKOLOGIYASI»

8-9-сан
2021-жыл 26-ноябрь

artemiya awlawshılar teńiz tanıstıq, soń Sudoche kóli «QUBLA ÚSTIRT» MILLIY TÁBIYAT
jaǵasında kóplep ushırastı. arqalı Barsakelmes duz BAǴÍNDA
kánine de at basın tiredik. MONITORING
SULIW SUDOCHE Barsakelmes duz káni ÓTKERILDI
Teńiz hásiretiniń qanshelli elimizdiń sulıw mánzillerinen
úlken ekenligin jol boyı kórip biri. Uzınlıǵı 90 kmge, eni 50 “Qubla Ústirt” milliy tábiyat baǵında usı búrkiti, kúygelek, qasqaldaq, tuwalaq,
bardıq. Biziń Sudoche kóline kmge shekem sozılıp atırǵan jıldıń toǵız ayı juwmaǵı menen baǵdıń ápiwayı balıqshı qus, kól balıqshı qusı,
saparımız da tásirlerge biypayan aq duz saltanatı ilimiy xızmetkerleri tárepinen monitoring qarabawır, aqbawır, kók kepter, qara uzın
bay boldı. Sudoche kóli adamdı ózine ayrıqsha tartıp jumısları ótkerildi. qanat, japalaq hám úki, suwpıtorǵay hám
házirde mámleketlik buyırtpa aladı. Monitoring sanaq jumısları boyınsha alıp shól torǵayı, nıqaplı shımshıq, qara ǵarǵa,
qorıqxanasına aylanǵan. «Barsakelmes» duz káni barılǵan baqlawlar nátiyjesinde milliy pleshanka sıyaqlı quslardıń bar ekeni
Ózbekstan Respublikası «Qońırat soda zavodı» unitar tábiyat baǵı aymaǵındaǵı suwlarda anıqlandı hám dizimge alındı.
Ministler Kabinetiniń 2021-jıl kárxanasın tiykarǵı shiyki zat jasawshı balıqlardan: zaǵara balıqlar, Ilimiy monitoring toparı sonday-aq,
8-fevral kúni «Qaraqalpaqstan penen turaqlı túrde támiyinlep aqqayraq, tabanbalıq, aq amur, sazan, aymaqta sút emiziwshilerden kirpitikenler
Respublikasında «Sudoche- turǵan orın sanaladı. Táriyxıy qara amur, qızıl qanatlı balıq, ılaqa, menen qoyanlardıń bir neshe túrlerin,
Akpetkey» mámleketlik dáreklerge qaraǵanda, alabuǵa, aq sıla hám jılan balıqlardıń bar jırtqısh haywanlardan qasqır, qarsaq hám
buyırtpa qorıqxanasın Aral teńiziniń arqa-batıs ekeni anıqlandı. túlkilerdi, suwsarlar hám pıshıqlardan
shólkemlestiriw haqqında»ǵı tárepindegi bul kán bunnan Milliy tábiyat baǵında sonday-aq, palporsıq, hind polporsıǵı, shól pıshıǵı
58-sanlı qararı qabıl etildi. 30 million jıl burın qurıp amfibiyalar, suwda hám qurǵaqlıqta hám qaraqulaqlardı dizimge aldı.
Bul qarardan maqset ketken Tetis kóliniń ultanı jasawshılar da bar bolıp, ilimiy xızmetkerler “Qubla Ústirt” milliy tábiyat baǵı
Moynaq rayonında ayrıqsha bolıp esaplanadı. Zavodtan olardıń jasıl qurbaqa, Orta Aziya shól aymaǵında sonıń menen birge jup
ekologiyalıq áhmiyetke iye 53 kilometr uzaqta jaylasqan tasbaqası, shól buwma jılanı hám oq jılan tuyaqlılardan dońız, jabayı shoshqa, ústirt
bolǵan tábiyiy obektler hám kán búgingi kúni ulıwma 110 túrlerine dus keldi. qoyı, arkal, jáyran hám qara quyrıq jáne
komplekslerdi, haywanlardıń mıń kvadrat metr maydandı “Qubla Ústirt” milliy tábiyat baǵı óziniń kóp bir juplı tuyaqlılardan túrkmen qulanınıń
siyrek gezlesetuǵın túrlerin iyeleydi. túrli quslar dúnyasına da iye. Monitoring bar ekeni anıqlandı.
saqlap qalıw hámde olardı Elimizdiń usınday sulıw, toparı tárepinen aymaqta úlken qońır, Maǵlıwmat ornında ilimiy monitoring
qayta tiklew. Buyırtpa biytákirar orınları bar ekenligi birqazan, qızǵısh túsli birqazan, qarabay, toparı anıqlaǵan haywanlardan úsh
qorıqxananıń ulıwma maydanı meni jáne bir márte hayran úlken qarabuzaw, kishi qarabay, úlken túri hám quslardan 11 túri Ózbekstan
280 mıń 507 gektar. qaldırdı. Degen menen, aq qutanlar, kúlreń qutan, jılanshı qutan, Respublikasınıń “Qızıl kitabı” na kirgizilgen
«Sudoche kóller sisteması» Aral teńiziniń apatshılıǵı bul shegejin qarabay, flamingo, úyrek, aqqus- hám ańlaw qadaǵan etilgen túrlerge kiredi.
uchastkasında nızam ortadaǵı barlıq ekosistemanı shipun, pısıldaq aq qus, jabayı úyrek,
hújjetlerinde belgilengen izden shıǵardı. Máselen, qasıqtumsıq, almabas, qızılbas, aq kóz, A.BA Z A R BA E VA ,
tártipte balıq awlawǵa, Ústirttiń ústinde ósimlikler ala qanatlı úyrek, jılanqor búrkit, shól Ilim hám qorshaǵan ortalıq monitoringi
kóldegi gidrologiyalıq halattı dúnyası degradaciyaǵa búrkiti, aq quyrıqlı búrkit, aq quyrıqlı suw
jaqsılaw maqsetinde kól túbin ushıraǵan. Aqıbetinde bóliminiń ilimiy xızmetkeri
tazalaw ilajlarına hámde kvota haywanatlar dúnyası da
tiykarında qamıs ósimliginen kemeyip ketken. Qurǵaqshılıq “ÁHMIYETLI 40 KÚN” AKCIYASI
paydalanıwǵa ruxsat etiledi. jıldan-jılǵa kúsheyip barmaqta. QOŃIRAT RAYONINDA
Ulıwma maydanı 50 mıń Insaniyat óz qolı menen jaratıp
gektardan asatuǵın Sudoche atırǵan apatshılıq aqıbetlerin Qońırat rayonında “Jasıl
kóller sistemasında 230 dan tatpaqta. Bul bizge úlken makon” ulıwma milliy háreketi
artıq túrdegi kóshpeli hám sabaq. Tábiyattı saqlaw, sheńberinde “Áhmiyetli 40 kún”
turaqlı jasawshı quslar bar. suwdı únemlew, hawanı akciyası dawam etpekte.
Olardıń arasınan flamingo taza uslaw bárshemizdiń Akciyada rayon aymaǵındaǵı
quslar toparın da ushıratıw ullı maqsetimizge aylanbaǵı mákeme, kárxana, shólkem
múmkin. dárkar. basshıları menen xızmetkerleri,
Sudoche kóller sistemasında Esletip ótemiz, Aral teńizi awıl hám mákan puqaralar
Ózbekstan Respublikasınıń jaǵalawları hám Ústirt boylap jıyınları turǵınları belsene
Qızıl kitabına kirgen 40 ekspediciya MediaNet qatnaspaqta.
túrdegi quslardıń 30 túri, Xalıqaralıq jurnalistler orayı Qońırat rayonı aymaǵında 2021-jıl
Tábiyattı qorǵaw Xalıqaralıq hámde DW Akademie medianı noyabr-dekabr aylarında 341 mıń
shólkeminiń «Joq bolıp ketiw rawajlandırıw xalıqaralıq 300 dana hámde 2022-jıl báhár
qáwpi astındaǵı túrlerdiń Qızıl shólkemi menen birgelikte máwsiminde 568 mıń 800 dana
dizimi»ne kiritilgen 24 túrdegi Germaniya Federal sırtqı jámi 910 mıń dana terek nállerin
qustıń 18 túri jasaydı. isler ministrligi (Auswärtiges egiw rejelestirilgen.
BARSAKELMES – BARSAŃ Amt) qarjılay kómeginde Qońırat rayonı boyınsha akciya
ámelge asırılǵan “Oraylıq sheńberinde qala hám rayon
KELE ALMAYSAŃ BA? Aziyada ekologiyalıq aymaqlarında 18-noyabr
Sayaxatımız dawamında máselelerdi transshegaralıq halatına 265 mıń 200 dana
Ústirttegi 21-releyka dep sáwlelendiriwge kómek” virgin shırshası, yapon soforası,
atalatuǵın meteorologiyalıq joybarı sheńberinde ámelge katalpa, yasen, qayraǵash, jiyde,
stanciya jumısı menen de asırıldı. tut, akaciya, terek hám basqa
túrdegi dekorativ terek nálleri
Amangeldi egildi hámde terek nállerin egiw
MAMBETNAZAROV isleri dawam etpekte.

Ilxam YUSUPOV,
Ekologiya hám qorshaǵan
ortalıqtı qorǵaw tarawındaǵı
qadaǵalaw boyınsha Qońırat

rayonı inspekciyası bas
qánigesi

10 «QARAQALPAQSTAN SIRLI ÚLKE
EKOLOGIYASI»
8-9-сан
2021-жыл 26-ноябрь

«NOVICHOK»TÍ NEGE
«NÓKIS ZÁHÁRI»
DEP ATAYDÍ?
YAMASA
ÚSTIRTTEGI
XIMIYALIQ
QURAL POLIGONI
HAQQINDA

2020 -jılı avgust ayında rossiyalı oppozicioner Aleksey BUL ELEMENT QAY JERDEN PAYDA jaratılǵan jańa záhárlewshi elementten
Navalnıydıń, 2018-jılı Rossiya oraylıq razvedka BOLǴAN? uwlanǵan adam qaytıp jazılmaydı hám bir ómir
basqarması (GRU)nıń burınǵı oficeri Sergey Bi-bi-si bergen maǵlıwmatqa kóre, «Novichok» mayıp bolıp qaladı.
Skripal hám onıń qızı Yuliyanıń záhárleniwine SSSRde Organikalıq ximiya hám texnologiya Usı záhárlewshi element tiykarında ximiyalıq
sebepshi bolǵanı aytılǵan “Novichok” dep mámleketlik awqam ilimiy-izertlew institutında qural da jaratılǵan, quraldı jaratıwshılar bolsa
atalatuǵın qáwipli záhárdi “Nókis záhári” yaki jaratılǵan. Bul záhárli elementlerdi islep shıǵıw joqarı dárejede sıylıqlanǵan.
“Ózbek záhári” dep te ataydı. Ne ushın? baǵdarlaması «Foliant» dep atalǵan. «Záhárleniwdiń aqıbetleri onlap jıllar dawam
“Novichok” átirapındaǵı gáp-sózler birqatar Solsberidegi waqıya boyınsha sorastırıw etedi. Eger element denege azǵana muǵdarda
Batıs elleri menen Rossiyanıń arasındaǵı salqın alıp barǵan «The Times» basılımı elementtiń kirse de, onıń aqıbetleri uzaq dawam
qatnastıń júzege keliwine sebepshi bolmaqta. Saratov janındaǵı Shixan qalasında jaylasqan etedi», deydi Mirzayanov Bi-bi-sige bergen
Máselen, 2018-jılda dúnyadaǵı eń dábdebeli áskeriy ilimiy-izertlew bazasında islep intervyuinde.
hám tartıslı waqıyalardıń biri Ullı Britaniyanıń shıǵarılǵanın málim etken edi. ǴXQ maǵlıwmatlarına kóre, «Novichok»
Solsberi qalasındaǵı ata-qız Skripallardıń «Novichok» haqqında dáslepki maǵlıwmat penen «Kruglıy stol biznesa Rossii» jámiyetlik
záhárleniwi boldı. 1992-jılda «Moskovskiy novosti» gazetasında birlespesiniń tiykarshısı, iri bankir Ivan Kivelidi
Rásmiy London Rossiya Bas razvedka «Záhárlengen siyasat» dep atalǵan maqalada de qarsılasları tárepinen záhárlenip óltirilgen.
basqarması (GRU) nıń burınǵı polkovnigi Sergey járiyalanǵan. Maqala avtorları – Organikalıq Ullı Britaniyanıń Eymsberi qalasında 2018-jıl
Skripal hám onıń qızı Yuliyanıń záhárleniwinde ximiya hám texnologiya ilimiy-izertlew 8-iyulde qaytıs bolǵan Don Sterjesstiń ólimine
Moskvanıń qolı bar ekeninin málim etip, institutınıń burınǵı xızmetkeri Vil Mirzayanov de «Novichok» sebepshi bolǵanı aytıladı.
Kremldi ximiyalıq qural haqqındaǵı konvenciyanı hám Rossiya Ilimler akademiyasınıń Solsberide GRUdıń burınǵı polkovnigi Sergey
buzǵanlıqta ayıpladı hám bunnan soń bir qatar Geoximiya hám analitikalıq ximiya institutınıń Skripal hám onıń qızı Yuliyanı záhárlewde
batıs mámleketleri Rossiyaǵa sankciya engizdi, jetekshi ilimiy xızmetkeri Lev Fedorov edi. qollanǵan átir ıdısındaǵı nerv-paralich element
yaǵnıy 150 den aslam rossiyalı diplomatlardı Usı maqaladan soń Mirzayanov mámleketlik muǵdarı 4 mıń adamdı óltiriwge jetedi eken.
shıǵarıp jiberdi. Rossiya da áyne usınday juwap sırdı áshkara etkenlikte ayıplanǵan, biraq Bul maǵlıwmattı dúnya ǴXQları jarısa aytıstı.
ilajların qolladı, múnásibetler bolsa ádewir sońǵılıǵında ilimpazlardıń háreketinde jınayat «NOVICHOK» («NÓKIS ZÁHÁRI» YAKI
shiyelenisti. belgileri tabılmaǵan soń, is jabılǵan. «ÓZBEK ZÁHÁRI») NEGE USILAY
Rossiya tárepi ximiyalıq qurallardı islep shıǵarıw Avtorlardıń usı maqalasında ((«Moskovskiy ATALǴAN HÁM OL ÚSTIRTTE SINAQTAN
1990-jıllarda toqtatılǵanın hám 2017-jılda novosti» gazetası, 1992-jıl 20-sentyabr, ÓTKERILGEN BE?
barlıq ximiyalıq qurallardıń joq etilgenin atap 38-san) qáwipli quraldıń Ózbekstanda, «Novichok» dep atalawshı záhárlewshi
ótip, London qoyǵan barlıq ayıplardı biykarlap, yaǵnıy Nókiske jaqın jerde Ústiritte sınaqtan elementtiń ne ushın usılay atalǵanı haqqında
dálillerdiń joq ekenin qosımsha etti. ótkerilgeni, sınaq poligonı 1992-jılda jumısın anıq maǵlıwmat ta hám onıń Ústirtte sınaqtan
Skripallardıń záhárleniwi boyınsha birinshilerden toqtatqanı bayan etiledi. ótkerilgeni tuwralı da anıq dálil joq.
bolıp xabar tarqatqan Bi-bi-si usı záhárlewshi Rossiya tárepi Skripallardı záhárlegen Bul atama batıs ǴXQlarınan kirip kelgeni
elementtiń burınǵı Awqamda islep shıǵılǵan elementtiń áyne AQShta islep shıǵarılǵanın aytıladı. Rossiya Sırtqı isler ministrliginiń
áskeriy nerv-paralich agenti – «Novichok» járiyalaǵan. Sońǵılıǵında bul element spikeri Mariya Zaxarova «Rossiya 24»
ekenin aytıp, onıń Ózbekstanda, yaǵnıy Chexiyada da islep shıǵılǵanı belgili boldı. telekanalına bergen intervyuinde mınaday
Nókis (Ústirt)te sınaqtan ótkerilgenin atap ótti. ELEMENTTIŃ QÁWIPLILIK DÁREJESI pikirdi aytadı:
Dúnyanıń jáne bir neshe ǴXQları da usı faktke Q A N DAY? «Burınǵı Awqam hám Rossiya aymaǵı hám
itibar qarattı, bazıları onı «Nókis záhári» yaki Vil Mirzayanov hám Lev Fedorovtıń dáwirinde de «Novichok» dep tikkeley yaki
«ózbek záhári» dep atadı. «Moskovskiy novosti» gazetasında keltirip kod penen atalatuǵın izertlewler ótkerilmegen.
ótiwinshe, Organikalıq ximiya hám texnologiya Ol patentlenbegen, belgi, shifr yamasa
mámleketlik awqam ilimiy izertlew institutında kod sıpatında isletilmegen. Hesh qashan
SSSRda da, Rossiyada da «Novichok» sózi

ÓTMISH HAQIQATLARI 11«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASI»
8-9-сан

2021-жыл 26-ноябрь

ximiyalıq elementlerdiń rawajlanıwı ÚSTIRTTEGI XIMIYALIQ ótkeriw Aral teńiziniń ortasındaǵı túsiwden ámeliyattı dárhal toqtatuǵın
kóz qarasınan qollanılmaǵan. Bul QURALLARDI SINAQTAN Vozrojdenie atawına kóshirilgen hám edik. Sebebi, bul waqıtta arqadan
sóz Batısta ximiyalıq elementler hám ÓTKERIW QALAY BOLǴAN? ornı ximiyalıq qurallardı sınaqtan mıńlaǵan sayǵaqlar padası keletuǵın
toksik tásir kórsetetuǵın materiallarǵa Vil Mirzayanov «Novichok» Ústirtte ótkeretuǵın poligonǵa aylandırılǵan. edi. Sayǵaqlardıń keliwinen bir neshe
qarata atama sıpatında qollanılǵan», sınaqtan ótkerilgen, deydi. Poligondaǵı jumıslar Nókistegi kún aldın ámeliyattı toqtatpasaq,
deydi ol. Ol jerge jeke ózim eki márte barıp áskeriy bólimler kompleksi – «23 olar záhárden qırılıp ketiwi múmkin
Zaxarovanıń pikirine bola, ótken kórdim. Eski texnikalar, mashina, Gosudarstvennıy nauchno- edi. Tilekke qarsı, solay da boldı.
ásirdiń 90-jıllarında Rossiyadan hátteki, samolyot qaldıqları da turǵan issledovatelskiy poligon (23 GNIP)» Suwıq erte túsip, sayǵaqlar biz
kóplegen ilimpazlar sırt elge ketken, edi. tárepinen basqarılǵan. GNIP – «8 kútkennen erterek kelip qaldı. Ele
tek ǵana shıǵıp ketpegen, al ózleri Ol jerdi Ústirt xalqı «qadaǵan Centr po obucheniyu voysk zashite poligon maydanındaǵı záhár tarqap
menen shuǵıllanǵan texnologiyaların etilgen zona» yaki «40x40» (qırqqa ot zajigatelnogo orujiya veroyatnogo úlgermegen edi. Usınıń aqıbetinde
da alıp ketken hám batıstaǵı qırq) dep ataydı. Sonnan belgili protivnika» (8 COVZZOVP) dep te júzlegen sayǵaqlar nabıt boldı.
ilimpazlar menen jańa qollanbalardı bolǵanınday, poligon zonası atalǵan. Sayǵaqlardı zonadan tısqarıdaǵı jerge
ámelge asırǵan. Usınday 40x40 km,di qamtıp alǵan. Hár SSSR tarqap, Ózbekstan óz ura qazıp kómip tasladıq», dep esleydi
qollanbalardıń birin «Novichok» dep bir kilometrde 5-6 metr keletuǵın ǵárezsizligin qolǵa kirgizgennen soń A.Abramov.
ataǵan. tas ústinler tur. Jaslıq awılınan poligon jumısı saplastırıldı. Áskerler Onıń jáne eske alıwınsha, záhár
Element Ózbekstanda, yaǵnıy poligon zonasına shekem beton jol Rossiyaǵa alıp ketildi. Nókistegi ári barsa 10 kúnge shekem qáwipli
Qaraqalpaqstandaǵı Ústirt áskeriy bólimler kompleksi ornında boladı, soń zıyansızlanadı. Kómilgen
sahrasında sınaqtan ótkerilgen dep Ózbekstan áskeriy kúshleri jumıs sayǵaqlar boyınsha da sonı aytıw
basladı. múmkin. Ámeliyat waqtında aymaqtıń
járiyalanǵannan keyin sırt el ǴXQları tóselgen. Adamlar onı armaturasın GNIP eki áskeriy bólimlerden – barlıq tárepi qatań qadaǵlaw astına
«Nókis záhári» yaki «ózbek záhári» alıw ushın sındırǵan. Bir waqıtları ximiyalıq sınaqtan ótkeriw polki alınǵan, sebebi, bul jerge birde-bir
dep qollana baslaǵan. taslap ketilgen kómirlerdi adamlar (44105-sanlı áskeriy bólim) hám adam yaki janzat jaqınlaǵanday bolsa,
1984-1988-jıllarda Nókistegi áskeriy elege shekem tasıp atırǵan ximiyalıq qurallardan qorǵanıw sol jerdiń ózinde nabıt bolatuǵını anıq.
bólimler kompleksiniń ximiyalıq bolıwı itimal, hár jerde qaltalarǵa quralların jaratıw orayı (26382-sanlı V.Abramov «V» maydanı haqqında
qurallardan qorǵanıw quralların jaratıw salınǵan kómirlerdi kórdik. Jeke áskeriy bólim)nan ibarat edi. da bılay deydi. «V» maydanı –
orayı (26332-sanlı áskeriy bólim)nda ózim pulemyottiń stvolın, patron Ústirtegi poligonda, 26382-sanlı lager bazası esaplanadı. Teńizdiń
xızmet etken rezervtegi polkovnik qaldıqların hám shaqları kesilgen áskeriy bólimde xızmet etken Viktor jaǵası. Barlıq kerekli azıq-awqat
Viktor Abramov ta tórt yarım jıl sayǵaq gellelerin kórdim. Abramov chitalnaya.ru saytında óz hám qurallar usı jerge ákelindi.
ximiyalıq qurallardı sınaqtan ótkeriwde Házir bul orın «Saygachiy» kompleks memuarların jaylastırǵan. «Nukus. Áskerler poligon maydanına usı
qatnasqanın eske alıp, bir márte bolsa lanshaftı qorıqxanası esaplanadı. Saygaki» povestinde áne Ústirttegi jerden qatnaytuǵın edi. Sebebi,
da «Novichok» sózin esitpegenin 2015-jıldan aymaqqa kiriw qadaǵan ximiyalıq qurallardı sınaqtan «V» maydanında duzlılaw bolsa
málim etedi. etilgen. ótkeretuǵın áskeriy poligonda tórt da bulaq bar edi. Degen menen
«Bizde bunday atama joq edi. Ótken ásirdiń 80-jıllarında bul orında, yarım jıllıq áskeriy xızmeti dawamında ishiwge boladı. Nabada suw tawsılıp
Ximiyalıq qurallardaǵı barlıq sınaq yaǵnıy Ústirttiń qubla-shıǵıs bóliminde 3 márte bolǵanın hám kórgen- qalǵanday bolsa, usı bulaqtıń suwı
receptleri kodlanǵan. Mısalı, «P-nn» (Jaslıq awılı janında) ximiyalıq qurallar bilgenlerin jazǵan. kúnimizge jaradı. Bulaqtan kúnine
dep qolanılatuǵın edi. Bul jerde «nn» hám olarǵa qarsı qorǵanıw quralların Oǵan kóre, sınaq maydanı «B» 10-11 metr kub suw alınıp turdı.
– recept sanın ańlatadı», – deydi sınaqtan ótkeriw ushın mólsherlengen dep atalǵan. «A» maydanı bolsa Sayǵaqlar da usı bulaqtan suw
ol biz benen elektron pochta arqalı «Segizinshi ximiyalıq qorǵanıw Nókistegi áskeriy bólim. «V» bolsa ishetuǵın edi», – dep jazadı Viktor
sóylesiwinde. stanciyası» áskeriy oqıw poligonı Aral teńiziniń batıs bólegi Ústirt Abramov.
Bazı sırt el ǴXQları element misli shólkemlestirilgen. Bul jerde burın chinki etegindegi áskerlerdiń Aytılıp atırǵan mánzilge biz de
Qaraqalpaqstannan alıp kelindi, dep biologiyalıq qurallar sınaqtan ótkerilgen. jasaytuǵın bazası. barıp kórdik. Platodan tómenge
shamalaǵan. Soń biologiyalıq qurallardı sınaqtan «Jasıl maydannıń arqa tárepinde túsetuǵın beton jol bar. Onda elege
arnawlı úskenelerge ornatılǵan shekem áskeriy bólimge tiyisli
snaryadlar jarılar edi. Jarılıw waqtında imaratlar saqlanıp ta qalǵan. Nege
onnan záhárlewshi element shashılıp, ekeni belgisiz, platonıń chinki jarıp
aspanda záhárge tolı bult payda bolıp, taslanǵan.
arqa boylap tarqalatuǵın edi. Geyde Házir bul aymaq «Saygachiy» kompleks
snaryadlar úskenelerden jarılmaǵan, landshaft qorıqxanasına tiyisli. Aymaqqa
al mıltıqlardan, gaubicalardan jáne kiriw qadaǵan etilgen. Biraq, sırt elden
minometlerden atılatuǵın bolǵan». kelgen turistler barıp turadı.
Bul ushın Jaslıqqa temir jol arqalı Biziń pikirimizshe, usınday orınlardı
eshelonda qanday da bir jerden turistlik maqsetinde de járiyalaǵan
artilleriya vzvodı kelip, poziciyalarǵa maqul boladı. Sebebi, bul jerlerde
ornalasıp, poligon maydanı táreptegi suwıq urıs dáwirindegi eń qorqınıshlı
belgilerge atatuǵın edi. qurallar sınaqtan ótkerilgen. Ústirttiń
Ximiyalıq qural samolyot arqalı eń shıraylı kanonları da usı táreplerde.
shashılatuǵın edi. Samolyottan Sonday-aq, jáne ol jerlerde biziń
shashılǵanda aspanda ayqulaqqa eramızǵa shekemgi V-IV ásirlerden
megzes bult payda bolatuǵın edi. baslap ótken ásirdiń 90-jıllarına
Tilekke qarsı, bul kórinis ájayıp bolıwı shekemgi bolǵan oǵada qızıqlı tariyxıy
menen birge oǵada qáwipli edi. obektlerdi ushıratıw múmkin.
«Bir jılı qıs ádettegiden ertelew
keldi. Biz burınǵısınsha kún suwıq Esimqan QANAATOV

12 «QARAQALPAQSTAN REFORMA
EKOLOGIYASI»
8-9-сан
2021-жыл 26-ноябрь

«MILLIY TÁBIYAT BAǴÍ»

EKOTURIZM OBEKTINE AYLANADÍ

Prezidenttiń arnawlı ǵaz, ópepek, kók ǵarǵa hám 2 túrdegi suwda hám jetistiriw ushın qosımsha boyı milliy tábiyat baǵımız
qararı tiykarında ala ǵarǵa sıyaqlı quslar mákan qurǵaqlıqta jasawshılar, 26 235 gektar jer maydanı xızmetkerleri de óz úlesin
Bozataw rayonında basqan. túr mollyuskalar hám qurt- ajıratıldı. Áyne payıtta qospaqta. Ótken jılı
shólkemlestirilgen Aralboyı Aralboyı milliy tábiyat baǵında qumırsqa, shıbın-shirkeylerdiń aymaqta abadanlastırıw jámáátimiz tárepinen baǵ
«Milliy tábiyat baǵı» jaqın ekoturizmdi rawajlandırıwǵa 88 túri anıqlanǵan. Jaqın jumısları alıp barılmaqta. Atap aymaǵınan 51 mıń kilogram
keleshekte ekoturizm úlken potencial bar. Sebebi, keleshekte usı sıyaqlı aytqanda, kelesi jıl báhárde seksewil tuqımlarınıń jıynap
obektine aylanıwı múmkin. baǵ «Dawıtkól» kóliniń arqa haywanatlar menen ósimlikler bul maydannıń 55 gektarına alınıp, teńizge jetkerilgenin
«Erkindárya» APJ aymaǵında batısında jaylasqan (Erkin dúnyasınıń esap-sanaǵın alıw dárilik shıpabaǵısh ósimlikler, hám sonıń esabınan 500
2930,4 gektar maydandı kanalınıń qubla shıǵıs tárepi) jumısları dawam ettiriledi. 10 gektar maydanda miywe- million dáramat kórilgenin
iyelegen baǵdıń 5,3 gektarı bolıp, onıń klimatı keskin Bul ele bári emes. Aralboyı baǵ, 22 gektarda dekorativ atap ótiw orınlı. Bul
– pishenzarlar, 749,6 kontinental klimatqa kiredi. milliy tábiyat baǵı aymaǵınan tereklerdi jetistiriw, 1 gektar dáramatlar áyne payıtta
gektarı – jaylawlar, 602,4 Usı múmkinshiliklerdi, awıl xojalıǵı ónimlerin jerde ıssıxana, 35 gektar jerde joqarıdaǵı rejelerdi orınlawǵa
gektarı – toǵayzarlar, 104,9 yaǵnıy Milliy tábiyat baǵına
gektarı – tábiyiy kóllerdiń jergilikli hám sırt elli turistlerdi
ultanı, 7 gektarı – jap- keńnen tartıw maqsetinde
salmalar hám izeykeshler, aymaqtan 400 gektarlıq
18,1 gektarı – jol hám Rekreaciyalıq zona ajıratıldı.
sheller, sonday-aq, 1443,1 Belgili bolǵanınday, jaqın jıllar
gektar jerler awıl xojalıǵında ishinde bul jerlerge buxara
paydalanılmaytuǵın basqa suwınları alıp kelinip, turistler
jerlerden ibarat. onda jergilikli qırǵawıllarımızdı,
Áyne payıtta Milliy tábiyat túyeshilik, qoyanshılıq,
baǵımızda 40 xızmetker jumıs balıqshılıq, jılqıshılıq, pal
alıp barmaqta. hárreshilik xojalıqların,
Ótken waqıt dawamında sonday-aq, hár qıylı nál
usı xızmetkerler tárepinen jetistiriwshi hám miywe-ovosh
Milliy tábiyat baǵı ıssıxanaların tamashalawına
aymaǵındaǵı toǵayzarlarda boladı.
órt qáwipsiziliginiń aldın alıw Qánigelerdiń baqlanıwına
boyınsha bir qansha jumıslar kóre, baǵ aymaǵında 24
alıp barıldı. Toǵaylardıń kirer túrdegi sút emiziwshiler, 218
awızlarına shlagbaumlar túrden kóbirek quslar, 11
qoyılıp, tiyisli orınlarǵa túrdegi jer bawırlawshılar,
eskertiwshi belgiler túsirilgen 18 túrli balıqlar hám
shitler menen ásbap-
úskeneler ornatıldı.
Milliy tábiyat baǵınıń tiykarǵı
bólegi ayrıqsha qorǵalatuǵın
maydanlardan ibarat bolıp,
olardıń kópshilik bólegi
toǵayzarlıq maydanlarına
tuwra keledi.
Bul maydanlarda kóbinese
sayamanlı hám óz-ózinen
kóbeyiwshi tereklerdiń biri
torańǵıl, sonday-aq, biziń
topıraǵımızdıń eń sadıq terek
hám putaları esaplanǵan
jiyde, qarabaraq, seksewil,
sheńgel, jıńǵıl hám gewir
sıyaqlılar orın alǵan.
Tábiyat baǵı óziniń jergilikli
haywanatlar menen
quslar dúnyasına da iye.
Toǵayzarlarda búgingi
kúnde haywanlardan túlki,
saǵal, suwsar, málim pıshıq,
tasbaqa, kirpitiken, porsıq,
jabayı dońız hám qoyan
sıyaqlı túrlerdi ushıratıw
múmkin. Quslardan qırǵawıl,
úki, átshók, boz torǵay, úyrek,

palız eginleri hám 15 gektar jumsalmaqta hám házirgi
jerde masaqlı hám maylı waqıtta usı jılǵı máwsim ushın
eginler jetistiriledi. jáne de qarabaraq tuqımların
Álbette, alınǵan zúráát jıynaw ilajları baslap jiberildi.
xalqımızdıń dástúrxanın Juwmaqlap aytqanda,
toltırıw hám aymaqta rayonımızdaǵı Aralboyı milliy
ekoturizmdi bunnan bılay da tábiyat baǵı jaqın keleshekte
jetistiriwge jumsaladı. dúnyaǵa belgili ekoturizm
Joqarıda atap ótkenimizdey, obektine aylanatuǵını sózsiz.
mine, bir neshe jıllardan Óytkeni, bul ushın Bozataw
berli Prezident Shavkat rayonınıń basqa orınlarda
Mirziyoyevtiń baslaması qaytalanbaytuǵın ózine tán
menen Aral teńiziniń qurıǵan gózzal tábiyatı bar.
ultanına seksewil hám
qarabaraq sıyaqlı shólge Erkinbay ALLANIYAZOV,
shıdamlı ósimlikler tuqımların Bozataw rayonı Aralboyı
egiw jumısları alıp barılmaqta. «Milliy tábiyat baǵı»nıń
Bul baǵdarda biziń Aral direktorı

ЭКОЛОГИЯ ҲӘМ ЖӘМИЙЕТ 13«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASI»
8-9-сан

2021-жыл 26-ноябрь

ҚОНУНЧИЛИК ИЖРОСИ
ДОИМО НАЗОРАТДА

«ЖАСЫЛ МӘКАН» УЛЫЎМА МИЛЛИЙ Орол табиатни муҳофаза қилиш нафар шахслар интизомий, 72
ЖОЙБАРЫ ҚАРАҚАЛПАҚСТАНДА прокуратураси томонидан Эколо- нафар шахслар маъмурий жавоб-
гия ва атроф-муҳитни муҳофаза гарликка тортилди.
Ҳүрметли Президентимиз Бағқа ҳәр түрли декоратив ҳәм усы қилиш соҳасида қонунийликни
Ш.Мирзиёевтың 2-ноябрь пасылда өнип-өсиўге шыдамлы мустаҳкамлаш, фуқароларнинг Бундан ташқари, 56 нафар шах-
сәнесинде өткерилген мийўе нәллери егилди. Акцияда ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя слар расман огоҳлантирилди, 66
видеоселектор жыйналысында жәми 5000 ға жақын жаслар ҳәм қилиш, жиноятчилик ҳамда млн. 605 минг сўм табиатга келти-
«Жасыл мәкан» улыўма миллий Олий Мажлис депутатлары, ҳуқуқбузарликларнинг олдини рилган зарар ихтиёрий равишда
шеңберинде «Әҳмийетли 40 күн» нуранийлер ҳәм жойбарда қатнасыў олиш борасида ишлар амалга давлат бюджетига ундирилди.
акциясы жәрияланған еди. нийетинде келген кеўиллилер оширилиб келмоқда.
Қарақалпақстан Республикасында өзлери тәрепинен егилген терек Прокуратура томонидан 2021
«Жасыл мәкан» улыўма миллий нәллерине тахташаларға аты Орол табиатни муҳофаза қилиш йилнинг 10 ойида жами 280 та
жойбары шеңберинде қала ҳәм фамилияларын жазып белгилеп прокуратураси томонидан, ишлар прокурор назорат хужжатлари
район аймақларының азадалығын қойды. Ўзбекистон Республикасининг қўлланилди. Қўпол қонунбузилиш
сақлаў, экологиялық жағдайды Акцияның жуўмағында белсенди Конституцияси ва «Прокурату- ҳолатлари юзасидан 6 та жи-
жақсылаў мақсетинде ҳәр түрли жаслар ең көп нәл, ең көп гүл, ра тўғрисида»ги Қонуни ҳамда ноят ишлари қўзғатилди, 9 та
мийўели ҳәм декоратив нәллерди ең көп жумыс сааты ҳәм басқа амалдаги қонун ҳужжатлари, жиноят иши бўйича прокуратура
егиў жумыслары даўам етпекте. да номинациялар бойынша Президент Фармонлари, ҳукумат томонидан тергов ҳаракатлари
Бул ийгиликли иске барлық мекеме шөлкемлестириўшилер тәрепинен қарорлари, Бош прокуратуранинг ўтказилиб, айлов хулосаси билан
ҳәм шөлкемлер белсене қатнасып арнаўлы сертификат ҳәм ҳайъати мажлис қарорлари, Бош жиноят иши судга юборилди.
атыр. қымбат баҳалы саўғалар менен прокурорнинг соҳавий буйруқ ва
Усы жылдың 13-ноябрь күни сыйлықланды. кўрсатмалари асосида ташкил Орол табиатни муҳофаза қилиш
Нөкис қаласының «Жийдели Қарақалпақстан Республикасы этилиб, Қорақалпоғистон Ре- прокуратурасининг прокурор-тер-
байсын» мәҳәлле пуқаралар бойынша акция шеңберинде қала спубликаси ва Хоразм вилояти гов ходимлари томонидан мамла-
жыйыны аймағында «Жасыл ҳәм район аймақларында 17 ноябрь ҳудудларида Ўзбекистон Респу- катда қонунийликни мустаҳкамлаш,
мәкан» жаслар акциясы көтериңки ҳалатына 2 миллион 332 мың дана бликасининг табиатни муҳофаза аҳолининг ҳуқуқий онги ва мадани-
кейпиятта өткерилди. Акцияның виргин шыршасы, япон софорасы, қилишга оид қонунларининг иж- ятини юксалтириш, жиноятчилик
салтанатлы ашылыў мәресимин катальпа, ясень, қайрағаш, жийде, росини таъминлаш, фуқаролар, ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини
Қарақалпақстан Республикасы тут, акация, терек ҳәм басқа жамият ва давлатнинг қонун олиш жиноятчилик ҳолатидан
Министрлер Кеңеси Баслығы түрдеги декоратив терек нәллери билан қўриқланадиган манфаат- ҳолатидан келиб чиққан ҳолда
Қ.Сариев ашып берди. «Жасыл егилди ҳәмде терек нәллерин егиў ларини муҳофаза қилиш ҳамда қонунчилик тарғиботи тадбирлари
мәкан» жаслар басламасында 12 ислери даўам етпекте. ҳуқуқбузарликларнинг олдини ўтказилди.
гектардан артық жер майданының Улбосын МЫРЗАНАЗАРОВА, олиш ва профилактика қилиш
7 гектардан аслам майданында Бас редактор борасида бир қатор ишлар амалга Уларнинг 193 таси маъруза,
«Жаслар бағы» шөлкемлестирилди. оширилди. суҳбат кўринишида, 51 таси омма-
вий ахборот воситаларида, 8 таси
Қонунчилик ижроси устидан матбуот, 15 таси радио, 8 таси
назорат йўналиши бўйича 2021 тармоғида чиқишлар қилинди.
йилда жами 8 та текшириш, 4
та мониторинглар ўтказилиб на- Орол табиатни муҳофаза қилиш
тижасига кўра, қонунбузилишига прокуратураси томонидан Эколо-
йўл қўйган муассаса, ташки- гия ва атроф-муҳитни муҳофаза
лот ва корхоналар раҳбарлари қилиш соҳасида қонунийликни
номига, 13 та тақдимномалар мустаҳкамлаш, фуқароларнинг
киритилди, қонунга зид ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя
ҳужжатларни бекор қилиш ёки қилиш, жиноятчилик ҳамда
қонунга мувофиқлаштириш ҳуқуқбузарликларнинг олдини
тўғрисида 99 та протестлар кел- олиш борасида ишлар давом
тирилди, прокурорнинг қарор ва эттирилмоқда.
тақ димномаларига биноан 51

Ислом ЮЛДАШЕВ,

Орол табиатни муҳофаза
қилиш прокурори ёрдамчиси

ЖИНОЯТ ЖАЗОСИЗ ҚОЛМАЙДИ

Жорий йил 2021 йил 24 май куни «Жанубий қилиш жазоси, қонунбузар Т.Бга нисбатан
Устюрт» миллий табиат боғининг давлат 4 йил муддатга озодликдан маҳрум қилиш
инспекторлари томонидан Қўнғирот жазоси тайинланди ҳамда ҳайвонот дунёсига
туманида ўтказилган рейд давомида келтирилган жами 404 миллион 250 минг
Қўнғирот тумани "Жаслық" ППЖ сўм зарар «Жанубий Устюрт» миллий табиат
фуқаролари Р.Б ва Б.Тлар ноқонуний боғи фойдасига ундиришга қаратилди.
равишда Ўзбекистон Республикаси “Қизил «Жанубий Устюрт» миллий табиат боғи
китоби”га киритилган сут эмизувчилар ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси
тоифасига кирувчи 11 бош жайронини экология ва атроф-муҳитни муҳофаза
овлаганлиги аниқланиб, бу ҳолат бўйича қилиш қўмитаси давлат инспекторлари,
барча ҳужжатлар расмийлаштирилиб Орол табиатни муҳофаза қилиш
тегишлилиги бўйича Орол табиатни прокуратураси, Ички ишлар вазирлиги
муҳофаза қилиш прокуратурасига ходимлари ва Миллий гвардия
ўтказилди. бошқармасининг ҳарбий хизматчилари
Прокуратура томонидан тергов, билан ҳамкорликда экологик жиноятлар
суриштирув ишлари олиб борилиб, суд ва ҳуқуқбузарликларни олдини олиш
органига юборилган эди. Суд жараёни 2021 юзасидан назорат тадбирлари давом
йил 2-ноябрь кунида якунланиб Жиноят эттирилмоқда.
ишлари буйича Қўнғирот туман жиноят
ишлари суди томонидан ҳукм ўқилди. Азамат АЙДАРБЕКОВ,
Ҳукумга кўра, қонунбузар Р.Бга нисбатан «Жанубий Устюрт»
4 йилу 1 ой муддатга озодликдан маҳрум
миллий табиат боғи бош мутахассиси

14 «QARAQALPAQSTAN ЭКОТУРИЗМ
EKOLOGIYASI»
8-9-сан 132 ЇАЛЪАГАЇораїалпоўистондаги
2021-жыл 26-ноябрь їачон
Пандемия даврида туристлар келади?
хорижий сайёҳлар оқими
бутун дунёда ўртача 80%
га қискарди. Шу қаторда,
Ўзбекистонда ҳам хорижий
ва маҳаллий туристлар
сони 2019 йилга нисбатан
86% га камайган. Нукус
шаҳрида жойлашган
Савицкий номидаги санъат
музейига 2019 йилда 15
минг хорижий сайёҳ келган
бўлса, 2020 йилда 400 га
яқин, 2021 йил биринчи
ярим йиллигида эса
600 тача сайёҳ ташриф
буюрган. Бунинг асосий
сабаби табиий равишда
Соvid-19 чоралари бўлди.
Бутунжаҳон туризм
ташкилоти таҳлилига
кўра, соҳанинг 2019 йилги
даражага қайтиши учун
икки ярим йилдан тўрт
йилгача вақт кетиши
мумкин.

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОНДАГИ ЭНГ КЎП ТУРИСТИК ОБЪЕКТ ҚЎНҒИРОТДА

Жами 132 та археологик объектнинг 37 тасига туристлар ташриф буюради

ЭКОТУРИЗМ 15«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASI»
Бу тикланиш чекка ҳудудларда жойлашган ва бошқармаси бошлиғи Қувонч Шарипов. 8-9-сан
туризм тўлиқ ривожланмаган жойларда янада Саёҳат йўналишларига киритилган ва сайёҳлар
узоқ вақт талаб этиши мумкин. Қорақалпоғистон борадиган археологик объектларнинг кўп қисми 2021-жыл 26-ноябрь
Туризм ва спорт вазирлиги берган маълумотга Қўнғирот туманида жойлашган.
кўра, 2020 йил давомида Қорақалпоғистондаги Биз туристлар ташриф буюрадиган 37 та Манзарали нинабаргли
турли туристик объектларга 3 минг хорижий ва объектни харита орқали топиш ва локациясини дарахтлар
40 минг маҳаллий сайёҳлар ташриф буюрган. аниқлаш жараёнида, улардан фақат 17
Ўзбекистон Республикаси Туризм ва спорт тасининг координатларини топа олдик. Бу эса, Узун бандли арча (Juniperus
вазирлиги Хоразм вилояти бошқармасининг сайёҳларни жалб этувчи тарихий масканларнинг oblonga). Сарвидошлар оиласига
бизга тақдим этган маълумотига кўра, қўшни фақат 13% харитада белгиланганини кўрсатади. мансуб баландлиги 12-18 м,
ҳудудда 2020 йилнинг январь-ноябрь ойларида Туристик объектларнинг «рақамли маскани» диаметри 25-40 см келадиган,
ўртача ҳисобда 346 мингдан зиёд сайёҳ келган уларни излаб топишда, номини сақлаб қолишда шох-шаббаси тухумсимон
бўлиб, деярли 23 мингини ҳорижий сайёҳлар ва тарихини оммалаштиришда ёрдам берувчи шаклдаги дарахт. Пўстлоғи
ташкил этган. Бу икки вилоят орасида туристлар муҳим восита. қизғиш-сариқ рангда ёки қўнғир-
оқими саккиз барабарга фарқлинишини Вазирлар Маҳкамасининг «Туризм объектлари кулрангда, юпқа пўст ташлаб
кўрсатади. атрофида инфратузилмани тиклаш бўйича» туради. Куртаклари 0,3 см
Сўнгги 4-5 йилда Қорақалпоғистонга келган 5048-сонли қарори қабул қилинди. 2021 йил 2 узунликда бўлиб, тангачасимон
сайёҳлар асосан Савицкий музейи, ёки августда 131-баённома асосида режали дастур нинабарглар билан қопланган.
Мўйноқдаги «Кемалар қабристони», ва ёки ишлаб чиқилди. Дастур доирасида ажратилган Новдалари ингичка, уч қиррали.
Амударёдаги «Чилпиқ»дан қайтади. Аслида бу маблағ орқали археологик объектларга олиб Нинабарглари қиррали, новдада
масканда 132 дан зиёд археологик объектлар бориш учун йўллар ўтказиш бошланган. Бу ўз 3 тадан бўлиб, доира шаклида
мавжуд. Улардан фақат 37 тасига хорижий ва навбатида туристларнинг кўпгина археологик жойлашган. Нинабаргларининг
маҳаллий сайёҳлар боради. Бу эса кўп асрлик объектларга бориш имконини яратади» – дейди юз томонида ёриқчалар ва
тарихга эга туристик объекларнинг деярли Қорақалпоғистон Республикаси Маданий Мерос мум қавати бўлганлигидан
3/4 қисми бирор туристик харитага ёки саёҳат бошқармаси бошлиғи Қувонч Шарипов. оқиш кўринади, орқа томони
йўналишларига киритилмаганини кўрсатади. Туристлар оқимининг ортиши, археологик ялтироқ, узунлиги 1-1,5 см,
Яна бир муҳим жиҳати, 37 та қалъанинг ҳаммаси объектларга яқин жойларда тадбиркорлик ва эни 0,6-1,5 см гача бўлиб,
ҳам ташриф буюрувчиларга хизмат кўрсатиш хизмат кўрсатиш жойларининг пайдо бўлиши туби бўғимли. Нинабарглари
имкониятига эга эмас. Йўл кўрсатигичлар, маҳаллий аҳоли учун жуда долзарб. Глобал дарахтда 4 йилгача сақланади.
харита, ёзма ёки аудио маълумот, аниқ йўналиш иқлим ўзгаришига энг таъсирчан ҳудудлардан Узун бандли арча апрель ойида
каби энг минимал ахборот ресурсларини топиш бирида яшаб келаётган Қорақалпоғистон чангланади. Оналик қуббалари
қийин. аҳолиси туризм орқали ўз оилавий бюджетини шамол воситасида чангланади.
– Аҳоли яшайдиган ерга яқин жойлашган мустаҳкамлаши ва турмуш шароитини Уруғчиси уруғлангандан кейин
археологик объектларни топиш, бориб кўриш яхшилашга бир имконият бўлиб хизмат қилади. уруғ тангачалар ўзаро қўшилиб
имконияти кўпроқ. Кўпчилик археологик ўсиб, ширали қубба – «юмшоқ
объектларига бориб кўриш муаммоли бўлади, Муаллифлар: мева» ҳосил қилади. Келгуси
сабаби у ерларга бориш йўли йўқ, масофа Адилбек ЛАТИПОВ, йили қуббалар этли бўлиб
узоқ. Aсосий муаммо транспорт масаласи Акмал СРАЖАТДИНОВ, етилиб, ҳаворанг қаватга ўралиб
ва масофанинг узоқлиги. Бундай археологик олади ва қора-кўкиш рангга
объектлари Маданий Мерос бошқармаси Хуршид АДИЛОВ киради. Ичи 1-3 уруғли, яшил-
томонидан кўздан кечириб турилади», – дейди Менторлар: қўнғир рангли, смолали, ширин
Қорақалпоғистон Республикаси Маданий Мерос этли бўлади. Қубба иккинчи
Алтинай МАМБЕТОВА, йили етилади. Уруғи чўзинчоқ,
Дилфуза МИРЗАХМЕДОВА қалин пўстли, уч қиррали, қўнғир
рангда, смолали безлари бор.
Табиат кушандалари Узунлиги 3,5-5 мм, эни 2-3 мм
1000 дона уруғининг оғирлиги
ЯНА «ЖАЙРОН» ОВЧИЛАРИ УШЛАНДИ 18 г келади. Бир килограммда
12600 атрофида уруғ бўлиши
«Судочье- «Судочье-Акпетки» буюртма равишда Ўзбекистон Республикаси мумкин. Узун бандли арча
Акпетки» буюртма қўриқхонасининг давлат Қизил китобига киритилган сут уруғдан кўпаяди, лекин уруғи
қўриқхонасининг инспекторлари ва Қорақалпоғистон эмизувчилар тоифасига кирувчи 1 тиним даврига эга эканлигидан
«Судочье кўллар Республикаси Экология бош жайрон ва 1 та қуённи овлагани жуда секин униб чиқади. Кузда
тизими» участкаси қўмитасининг Тахиатош туман аниқланди. сепилгани келгуси йили баҳорда,
Мўйноқ туманида инспекцияси бошлиғи билан Мазкур ҳолат бўйича барча баҳорда сепилгани эса кейинги
ва «Акпетки» биргаликда жорий йил 12 ноябрь ҳужжатлар расмийлаштирилиб, йилнинг баҳорида униб чиқиши
участкалари куни буюртма қўриқхонанинг ҳозирги вақтда Орол табиатни мумкин. Уни пархиш қилиб,
Тахтакўпир «Акпетки» участкасида Тахтакўпир муҳофаза қилиш прокуратураси қаламчадан ва пайвандлаб ҳам
туманида тумани ҳудудида тезкор рейд томонидан терговга қадар текширув кўпайтириш мумкин.У совуққа
алоҳида-алоҳида тадбирларини амалга оширди. ишлари олиб борилмоқда. ва қурғоқчиликка чидамли
жойлашгани Ушбу тадбир давомида Тахтакўпир дарахт. Қисман соясевар, қумли,
боис, буюртма тумани «Қўнғироткўл» ОФЙда Руслан АВЕЗОВ, оҳакли сернам тупроқда яхши
қўриқхонанинг яшовчи фуқаролар Е.А ва Б.К, «Судочье-Акпетки» давлат ўсади. Тупроқ шўрига, ҳавонинг
бош мутахассис Ю.С, У.Алар томонидан ноқонуний буюртма қўриқхонаси инспектори ифлосланишига чидамсиз. Узун
ва 1-тоифали бандли арчанинг манзарали
инспекторлари шакллари шаҳарларда
гуруҳларга паркларга, кўчаларга экилади,
бўлиниб, ландшафт қурилишда кенг
қўриқланма фойдаланилади. Гуруҳ-гуруҳ
ҳудудларда ҳолида ва аллеяларга экиш
доимий назорат тавсия этилади.
ишлари олиб
борилмоқда. (Давоми кегуси сонда)

16 «QARAQALPAQSTAN SOŃǴÍ BET
EKOLOGIYASI»
8-9-сан
2021-жыл 26-ноябрь

ÓZBEKSTAN FAUNASI E’LON
BIOKÓPTÚRLILIGIN
QALAY SAQLAP QALAMIZ? O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va
atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi
Ózbekstan tábiyatınıń biologiyalıq hám landshaftlar kóptúrliligi Qoraqalpog‘iston Respublikasining Sho‘manoy
milliy baylıǵımızdıń ajıralmas bólegi. Bul baylıq bir neshe mıń va Qanliko‘l (1-lot), Mo‘ynoq va Qo‘ng‘irot (2-lot)
jıllıq evolyuciya dawamında júzege kelgen hám ata-babalarımız tumanlarida maishiy chiqindilarni to‘plash, tashish,
tárepinen bizge qaldırılǵan úlken miyras bolıp tabıladı. Biziń saralash va qayta ishlash xizmatlarini davlat-xususiy
moynımızda usı miyrastı keleshek áwladlarǵa kóp túrli hám turaqlı sheriklik asosida amalga oshirish loyihasi yuzasidan
kóriniste qaldırıwday úlken hám juwapkershilikli wazıypa tur. bir bosqichli tender boshlanganini e’lon qiladi.

Ózbekstannıń Orta Aziya biologiyalıq resurslardan shól toǵay (Qızılqum, Baday toǵay Tenderda ishtirok etish uchun arizalar, dastlabki
regionındaǵı bir qansha ólshemnen artıq paydalanıw bolıp hám Zarafshan) qorıqxanaları, tórt malakani baholash hujjatlari hamda texnikaviy
biogeografiyalıq úlkeler tutasqan tabıladı. milliy baǵ (Zamin, Ugam-Shatqal, va tijoriy (moliyaviy) takliflarni yopiq konvertda,
aymaǵında jaylasqanlıǵı onıń Qubla Ústirt hám Xorezm), toǵız muhrlangan, loyiha nomi ko‘rsatilgan va Maishiy
haywanatlar dúnyasınıń oǵada Ózbekstan awıl xojalıǵınıń buyırtpaxana (Arnasay, Teńiz kól, chiqindilarni to‘plash, olib chiqib ketish, saralash
ráń-báreńligin belgileydi. Shól hám tiykarın suwǵarılatuǵın Qaraqır, Qarnapshól, Qosrabat, va qayta ishlash sohasida davlat-xususiy sheriklik
sahralardan ibarat keń tegislikler, diyqanshılıq quraydı. Jigirmalanshı Múbárek, Narabad, Aqtaw, to‘g‘risidagi bitimni tuzish huquqi bo‘yicha tender
taw-tóbelikler, toǵaylar, jaylawlar, ásirdiń ekinshi yarımı dawamında Saygachiy hám Sudoche-Aqpetki) g‘olibini aniqlash uchun tender komissiyasiga
suw basseynleri, mádeniy suwǵarılatuǵın maydanlardı hám eki tábiyǵıy esteliklerden deb yozilgan holatda, O‘zbekiston Respublikasi
landshaftlar bulardıń barlıǵı keńeytiw maqsetinde Mırzashól, (Vardonze hám Yazavan) ibarat Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat
ózine tán faunalıq komplekslerge Jızzaq, Qarshı hám Surxan- ekologiyalıq tarmaq haywanat qo‘mitasiga, shuningdek, Davlat-xususiy sheriklikni
iye ekosistemalardı quraydı. Sherabad shólleri, Ferǵana dúnyasınıń kompleksli qorǵalıwına rivojlantirish agentligiga ariza nusxasi (ilovalarsiz),
Respublika faunası júdá eski oypatlıǵınıń oraylıq bólegi, hám onıń resurslarınan turaqlı 2021 yilning 15 noyabr kuni soat 18:00 ga (Toshkent
bolıp, ol quramalı genetikalıq jipler Tyan-Shan hám Pamir-Alay taw paydalanıwǵa xızmet etpekte. vaqti bilan) qadar taqdim etilishi shart.
menen baylanǵan. Bul úlkede birikpeleriniń batıs eteklerindegi Tek ǵana respublikamızda emes,
Turan hám Túrkstan endemiyalıq jerler ózlestirildi. Suwǵarıw al pútkil regionda birden-bir, az O‘zbekiston Respublikasining “Davlat-xususiy
hám avtoxton túrleriniń áhmiyeti sebepli ózlestirilgen aymaqlarda haywanlardı kóbeytiw, olardı sheriklik to‘g‘risida“gi Qonuni 21-moddasiga
úlken. Sonıń menen birge tariyxıy ekologiyalıq jaǵday túp-tiykarınan saqlaw hám reintrodukciyalaw muvofiq, bir bosqichli tenderda bitim tuzish huquqi
ótmishte bul jerge basqa da ózgerdi. menen shuǵıllanıwshı «Jeyran» bo‘yicha g‘olibni aniqlash uchun talabgorlarning
úlkelerden – Orta Aziyadan, ekoorayı da qorǵalatuǵın aymaq taqdim qilinishi lozim bo‘lgan hujjatlar ro‘yxati va
Hindstan hám Qıtaydan, Orta Bunday shárayatqa beyimlese statusına iye. tasdiqlangan loyiha kontseptsiyasi haqida Davlat
Jer teńizi átiraplarınan, Evraziya almaǵan kóplegen shól ekologiya qo‘mitasining eko.gov.uz hamda Moliya
shólllerinen kirip kelgen haywanlar haywanlarınıń sanı keskin azayıp Respublika qorıqxanalarında vazirligi huzuridagi Davlat-xususiy sherikligini
toparınıń da belgili dárejede ornı ketti. Jáyran, jorǵa tuwalaq hám Qızıl kitapqa kirgizilgen Buxara rivojlantirish agentligining pppda.uz rasmiy
bar. basqa da haywan túrleri bunıń suwını, marxur, Qızılqum veb-saytlaridan yoki quyidagi manzil bo‘yicha
ayqın dálili. arqarı, Túrkstan silewsini sıyaqlı ko‘rsatilgan aloqa vositalari orqali batafsil ma’lumot
Faunanıń bir bólegi bolsa haywanlar, iri jırtqısh quslar hám olishingiz mumkin.
Uzaq Shıǵıs, Kavkazartı, Evropa Toǵayzarlardıń kópshilik shirkeyler qorǵawǵa alınǵan.
hám Amerikadan alıp kelinip bóleginiń kesip taslanıwı hám Az ushırasatuǵın hám joq bolıp MАNZILIMIZ: Telefon:
ıqlımlastırılǵan yaki tosattan kelip suw rejiminiń ózgeriwi nátiyjesinde baratırǵan haywanlardı yarım 100170, TOSHKENT SHAHRI,
qalǵan túrlerden ibarat. barlıǵı unamsız tárepke júz tutqınlıq shárayatında kóbeytiw, MIRZO ULUG‘BEK TUMANI, 71-207-07-70
burdı. Bul bolsa, óz gezeginde, olardı saqlap qalıw hám sanın SAYRAM KO‘CHASI, 15-UY (1072#),
Ulıwma alǵanda zamanagóy toǵayzarlarda jasawshı Buxara tiklew perspektivalı baǵdar bolıp 99-409-70-02
Ózbekstan faunasında buǵısı (suwını), tústawıq hám tabıladı. Bul tarawdaǵı áhmiyetli
omırtqalı haywanlardıń 688 túri basqa da endemiyalıq genje ámeliy adımlardan biri «Az Qaraqalpaqstan
(sútemiziwshiler – 105, quslar túrlerdiń jasaw jaylarınıń keskin ushırasatuǵın haywanlar túrlerin Respublikasındaǵı barlıq
– 441, jer bawırlawshılar – 60, qısqarıp ketiwine alıp keldi. Iri kóbeytiw respublikalıq «Jeyran» isbilermenler dıqqatına!
amfibiyalar – 3 hám balıqlar – 76) gidroobektlerdiń qurılıwı, Aral ekoorayı» (Buxara wálayatı) alıp
bar, omırtqasız haywanlar túrleri teńizi suw kenarınıń tómenlep barıp atırǵan izlenisler bolıp Kóp jıllardan berli ekologiya tarawında xızmet
bolsa 15 mıńnan aslam. ketiwi hám suwdıń oǵada tabıladı. Bul jerde Respublikalıq kórsetip kiyatırǵan «JAYXUN EKOSERVIS» JShJ
shorlanıwı sebepli onıń túp faunası Qızıl Kitapqa hám xalıqaralıq tómendegi xızmetlerin usınadı:
Sońǵı on jıllıqlar dawamında, pútkilley qırılıp ketti. Qısqıshbaqa Qızıl dizimlerge kirgizilgen jáyran,
tábiyattan paydalanıwdıń kúsheyiwi sıyaqlılar hám mollyuskalardıń Buxara qoyı, marxur, qulan, - barlıq túrdegi qurılıslar ushın jer uchastkaların
aqıbetinde Ózbekstandaǵı kóplegen endemiyalıq túrleri joq Prjevalskiy atı sıyaqlı túrlerdi tanlaw, ajıratıw materialların mámleketlik ekologiyalıq
kóplegen haywan túrleri kúshli bolıp ketiw halatına kelip qaldı. kóbeytiw hám qorǵaw boyınsha ekspertizadan ótkererde ekologiyalıq joybarlardı islew
antropogen tásir astında qalıp, ámeliy isler alıp barılmaqta. (qorshaǵan ortalıqqa tiygizetuǵın tásirdi bahalaw
olardıń jasaw orınları hám sanı Dáryalar aǵımınıń jasalma Joq bolıp ketiw qáwpi astında (OVOS) materialları);
qısqardı, ayrımları bolsa pútkilley tártipke keltiriliwi, iri suw turǵan jorǵa tuwalaqtı jasalma
joq bolıp ketti. Sonıń ishinde, turan basseynleri menen irrigaciya shárayatlarda kóbeytiw hám - joybar aldı hám joybarlıq hújjetlerin mámleketlik
jolbarısı, gepard, Aral bekiresi, Aral sistemalarınıń qurılıwı, dáryalardıń sońǵılıǵında jabayı tábiyatqa ekologiyalıq ekspertizadan ótkererde ekologiyalıq
sulayman balıǵı sıyaqlılar ulıwma joqarı bóleklerinde suwdıń taw- qoyıp jiberiwleri Nawayı hám joybarlardı islew (qorshaǵan ortalıqqa tiygizetuǵın
joq bolıp ketti. Qaplan, sırtlan, kán sanaatı talapları ushın alınıwı, Buxara wálayatlarındaǵı bir qatar tásirdi bahalaw (OVOS) materialları);
Sırdárya hám Ámiwdáryanıń suw basseynleriniń pataslanıwı, haywanlar kóbeytiletuǵın orınlarda
kishi hám úlken beltumsıqları, sırttan alıp kelingen balıq túrleriniń ámelge asırılmaqta. - qala qurılısı hújjetlerinin barlıq túrlerine ekologiyalıq
túrkmen qulanı sıyaqlılar joq unamsız tásiri faunalardıń joybarlardı islew (qorshaǵan ortalıqqa tiygizetuǵın
bolıp ketiw qarsańında tur. Ústirt jasawına qáwip salmaqta. Ózbekstan Respublikası tásirdi bahalaw (OVOS) materialları);
hám Buxara qoyları, marxur, Ekologiya ham qorshaǵan ortalıqtı
qaraqulaq, Orta Aziya qundızı, Jab aywanlardıń hár bir túri qorǵaw mámleketlik komiteti - islep turǵan óndirislik kárxanalarǵa ekologiyalıq
aqbas úyrek, aq quw, mármar tábiyattıń tariyxıy tákirarlanbas, «Falcon hunting solutions» JShJ normativlik hújjetlerdi islew (PDV, PDO, PDS);
shúreley, jorǵa tuwalaq, buldırıq, genetikalıq jaqtan birden-bir, hár menen birgelikte hár jılı Ústirt
Ferǵana tarǵıl kesirtkesi, shortan qanday biologiyalıq jámiyette tek platosına hám Qızılqumǵa 4 - ekologiyalıq auditorlıq jumıslardı alıp barıw hám
sıyaqlılar, ayırım mollyuska hám ǵana ózine tán ornına hám onıń mıńnan aslam jorǵa tuwalaqlardı ekologiya tarawında másláhátler beriw.
shirkeyler joq bolıp ketiw qáwpi turaqlılıǵın támiyinlewde úlken qoyıp jibermekte.
astında qalǵan. Kóplegen haywan áhmiyetke iye bolǵan inam bolıp Házirgi waqıtta barlıq ekologiyalıq ekspertizadan
túrleriniń sanı házir ulıwma joq bolıp tabıladı. Arman URALOV, ótkeriliwi tiyis bolǵan hújjetler tolıǵı menen elektron
ketiw qáwpi astında bolmasa da «Saygachiy» kompleks «eco-service.uz» veb-saytı arqalı qabıllanadı. Sonlıqtan
úzliksiz azayıp barmaqta. Bulardıń Ózbekstanda sońǵı jıllarda isbilermenlerge ekologiya sistemasında qanday kómek
barlıǵına sebep aymaqlardıń biologiyalıq kóptúrlilikti saqlap (landshaft) buyırtpa bolsa jardemlesiwge tayarmız.
xojalıq maqsetlerinde ózlestiriliwi, qalıw boyınsha bir qansha qorıqxanasınıń 1-dárejeli
qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı, qatań ilajlar ámelge asırılmaqta. MÁNZILIMIZ: Nókis qalası, Telefon:
Respublikada shólkemlestirilgen mámleketlik inspektorı Berdaq gúzarı, nomersiz
altı taw (Hisar, Zamin, Kitap, jay, Resgaz janındaǵı (61)224-16-14,
Nurata, Surxan hám Shatqal), úsh QQGazjoybar imaratı (97)787-88-98,
(97)787-04-05.

«QARAQALPAQSTAN EKOLOGIYASI» Редакция мәнзили: НӘЎБЕТШИ: Газета «ШАРҚ» НМАК
230100, Қарақалпақстан Республикасы, Алишер ЯКУБОВ баспаханасында басылды.
Нөкис қаласы, Мойнақ көшеси, 16-жай. Кәрхана мәнзили: Ташкент
қаласы, Буюк Турон көшеси,
Шөлкемлестириўши: Газета Өзбекстан Тел.: +99891 390-88-08 Таралымы: 1000 дана 41-жай.
«Tabiyat elshisi» ЖШЖ Республикасы Президенти Сатыўда келисилген Баспаханаға тапсырыў ўақты
Газетаға келген мақалалар редакция баҳада – 21:00
БАС РЕДАКТОР Администрациясы көзқарасы менен сәйкес келмеўи мүмкин. Қағаз форматы А-3, Тапсырылды: 11:00
УЛБОСЫН жанындағы Мәлимлеме ҳәм Газетада жергиликли ҳәм сырт ел интернет Көлеми 4 баспа табақ
t-коммерциялық материал
МЫРЗАНАЗАРОВА ғалаба коммуникациялар материалларынан пайдаланылды. Буйыртпа – Г 1156 Газета бир айда бир
агентлиги тәрепинен 2021- Авторлар пикири редакция мәрте басылады
жыл 12 мартта №01-100 сан
көзқарасына сәйкес келмеўи мүмкин Газетадан көширип басыў редакция рухсаты менен әмелге асырылады
менен дизимге алынған.