«АРАЛБОЙЫ – ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ИННОВАЦИЯЛАР ҲӘМ
ТЕХНОЛОГИЯЛАР АЙМАҒЫ»
4-5 (14-15)-сан
2022-жыл 30-май
JÁMIYETLIK-EKOLOGIYALÍQ GAZETA
EKOTURIZMNI ҮСТИРТ ТЕ ИЇЛИМ ЄЗГАРИШИ: 13-б.
RIVOJLANTIRISHDA ЖАСЫЛ МӘКАНҒА
XORIJIY DAVLATLAR АЙЛАНБАҚТА ¯ЫР¡АªЫЛЛАР¡А
TAJRIBASI JORIY ГЛАЗГОДАН ШАРМ-ЭЛЬ-
3-б. ШЕЙХ САРИ ¯ЫРА¡Ы
QILINADI 2-б. 5-б. БОЛЫªЫМЫЗ ТИЙИС
ИЛМИЙФАОЛИЯТ
єўллаб-єувватланмоєда
Сўнгги йилларда Иқтисодий-ижтимоий
республика соҳаларни ривожлантиришга
иқтисодиёти ва мавжуд муаммоларнинг ТУРАН ЖОЛБАРЫСЫ
тармоқлари ва ечимига қаратилган илмий
ижтимоий соҳани лойиҳ а ларни молиялашти - ЄАЙТА «ТИРИЛЕДИ»
инновацион ришнинг янги механизмла-
ривожлантириш, ри жорий этилди ҳамда илм- Сестинен ҳаўлығып қарақулақтың,
илм-фан ва илмий фан соҳасида юқори мала- Адасқан жолаўшы дегбирден састы.
фаолиятни ҳар кали кадрларни молиявий Мақтанышы болған қарақалпақтың,
томонлама қўллаб- рағбатлантириш учун қўшимча Аңқылдап, «айға шапқан» шериң жоқ енди.
қувватлаш ва шарт-шароитлар яратилди.
натижадорлигини Илмий фаолиятга оид дав- Алма жеп, алпыс бий сатылған жерде,
ошириш бўйича лат даст урлари доирасида Мәртлер не күлпетке шатылған жерде,
аниқ мақсадга Қорақалпоғистон Республи- Ең соңғы жолбарыс атылған жерде,
йўналтирилган касида ҳам бир қанча илмий- Жасыл тоғай, жапсар төриң жоқ енди…
чора-тадбирлар тадқиқот ишлари ҳар томонла-
амалга ма қўллаб-қувватланмоқда. (шайыр Базарбай Сейтаев)
оширилмоқда. Бугунги кунда
Қорақалпоғистон Республика- Халқымыз арасында жүрген аңыз,
сидаги олий таълим ва илмий- әпсаналарға қарағанда, Орта Азияда
тадқиқот муассасалари олим- жасаған ең соңғы Туран жолбарысы
лари томонидан Ўзбекистон Ре- 1956-57-жыллары атылған, ал
спубликаси Инновацион ривож- жарақатланған жолбарыс бабамыз
ланиш вазирлиги маблағлари Ерназар Алакөздиң қәбири басына
ҳисобидан умумий қиймати 21,3 барып жан тапсырған екен. Не ушын бул
млрд. сўмлик жами 18 та ама- ҳайўан түри қырылып кеткен. Кимлер
лий ва инновацион лойиҳалар Давоми 3-бетда ямаса нелер себепши болды екен? Усы
амалга оширилмоқда. мақсетте китапларды ақтарып, ески
газета-журналларды титкилеп, жасы
БОРСАКЕЛМАСДАН ТОРТИБ СУДОЧЬЕГАЧА. . үлкен аталарымызды сәўбетке тартып,
Устюрт ўзининг бепоён кенг мақсадида Давлат экология оларды илимий жақтан сәйкеслигин
ёхуд биз билган ва ликлари, табиий гўзаллиги, қўмитаси, “Qaraqalpaqstan тексере отырып төмендегилерди
билмаган Устюрт ёввойи жониворлари билан ekologiyası” газетаси ва анықладық.
бєйлаб саёіат ҳамиша инсонларни ўзига ekolog.uz сайти ҳамкорлигида
тортади. Ишонасизми, йўқми мамлакатимизда фаолият Дерекли мағлыўматларға қарағанда,
бу ерда ҳали инсон қадами олиб бораётган ОАВ ва- Каспий теңизи әтирапында, Кавказ
етмаган жойлар борки, ўзида киллари ва блогерлар учун арты аймақлары ҳәм Орта Азияда
олам сирларини сақламоқда. Қорақалпоғистоннинг кам ушырасатуғын болғанлықтан бул
Уни забт этиш, бизга маълум сонли инсон қадами етган жолбарыс түрине «Туран жолбарысы»
ва номаъулум ерларни омма- жойларига медиатур ташкил деп ат берилген екен. Және де,
га танитиш ва шу орқали эко- этилди. халқымыз арасында «Аша жолбарыс»
логик туризмга ҳисса қўшиш деген аты да болған. Себеби, олардың
Давоми 6-7-бетларда көкирек ашасы кең болып, илимге Сибир
ҳәм Туран жолбарысы деп киргизилген.
Даўамы 9-бетте
2 «QARAQALPAQSTAN ISLOHOTLAR - AMALDA
EKOLOGIYASÍ»
4-5 (14-15)-сан АРАЛ АПАТШЫЛЫҒЫНАН
2022-жыл 30-май ЖӘБИРЛЕНГЕН ХАЛЫҚҚА
ЖӘРДЕМ
EKOTURIZMNIQORAQALPOG‘ISTONDA
Корея халықаралық бирге ислесиў
RIVOJLANTIRISHDA Агентлиги (КОICA) ҳәм Глобал жасыл
XORIJIY DAVLATLAR өсиў институты (GGGI) тәрепинен
TAJRIBASI JORIY QILINADI қаржыландырылған «Арал теңизи
апатшылығының тәсирин сапластырыў
O‘zbekiston soladigan plyajlar mavjud. Unda mumkin. ушын Қарақалпақстан Республикасын
Respublikasi dam oluvchilar uchun maxsus Qoraqalpog‘iston Respublikasi жасыл реабилитациялаў инвестициялық
Prezidentining 2022- eko-mehmonxonalarni taklif etadi. жойбары» тәбийий апатлардан ең көп
yil 28-yanvardagi va Orolbo‘yida, muhofaza жәбир көрген аймақ халқына жәрдем
«2022-2026-yillarga Norvegiya qor bilan qoplangan etiladigan tabiiy hududlarda көрсетиўге үлес қосыўға бағдарланған
mo‘ljallangan Yangi tog‘lar, go‘zal sharsharalari va ekoturizm tashkil etiladigan жойбар болып, климат өзгериўине
O‘zbekistonning tiniq suvlari bilan ajralib turadi. hududlarda yo‘l va kommunal шыдамлы агробизнес моделлери
taraqqiyot Sayyohlar piyoda sayohat xo‘jalik, kommunikatsiya, тийкарында күнделикли күн-көрис
strategiyasi qilishlari, velosipedda yoki qayiqda infratuzilmasini tashkil qilish жақсылаўды тәмийинлеўге қаратылған.
to‘g‘risida»gi PF- sayohat qilishlari, avloddan- hamda sayyohlarga qo‘shimcha Бул жойбар Кегейли, Бозатаў, Шымбай
60-son Farmoni avlodga o‘tib kelayotgan kichik xizmat turlarini tashkil etishda ҳәм Қараөзек районлары аймағында
bilan tasdiqlangan baliq ovlash madaniy anʼanalari mazkur davlatlarning tajribalaridan әмелге асырылмақта. Жойбар бойынша
«2022-2026 yillarga o‘tkaziladigan qishloqlariga tashrif foydalanish orqali ekoturizm усы жылдың апрель айында шөлкем
mo‘ljallangan Yangi buyurishlari mumkin. yo‘nalishlari sayohatchilarga ағзалары жоқарыда аты аталған
O‘zbekistonning go‘zal manzaralarni ko‘rish hamda районларда хызмет сапарында болды.
taraqqiyot Keniya mamlakatini safari haqiqiy ekstremal his-tuyg‘ularni Усы жойбардың «Климатқа шыдамлы
strategiyasini «Inson bilan bog‘lash hamda ekoturizm boshdan kechirish imkonini beradi. агротехнологиялары» бойынша
qadrini ulug‘lash ixlosmandlari uchun sherlar va қәнигеси Бахыт Айбергеновтың
va faol mahalla fillarning ko‘pligi bilan mashhur Shuningdek, Qoraqalpog‘iston айтыўы бойынша, жойбар бойынша
yili»da amalga bo‘lgan keng savannalari, tog‘lari, Respublikasi va Orolbo‘yida Кегейли, Бозатаў, Шымбай ҳәм
oshirishga oid Davlat ko‘llari, tropik o‘rmonlari, cho‘llari mahalliy va хorijiy sayyohlarga Қараөзек районлары аймағындағы
dasturida ekoturizm va plyajlarini topishingiz mumkin. qulaylik yaratish uchun дийқан хожалығы, үй қапталы мөлдек
tashkil etiladigan Qayerga bormang, bu mamlakat mehmonxonalar, mehmon uylari, жер ийелери ҳәм дийқан фермер
hududlarda yo‘l va noyob ekotizim va yovvoyi tabiatga ovqatlanish shaxobchalari, dam хожалықларының потенциалын көтериў
kommunal xo‘jalik, ega bo‘lib, ajoyib tabiiy xilma- olish bog‘lari, sayyohlik axborot бойынша жумыслар әмелге асырылып
kommunikatsiya, xilligi butun mamlakat bo‘ylab va sog‘lomlashtirish markazlari атыр. Бирнеше күн даўамында 6
infratuzilmasini 50 ga yaqin milliy bog‘lari va hamda mazkur maskanlarga olib семинар-тренинг модуллер ислеп
tashkil qilish qo‘riqxonalari bilan himoyalangan. boruvchi yo‘llarga turistik yo‘l шығылған болып, усы семинар-тренинг
hamda sayyohlarga belgilarini o‘rnatish maqsadga модуллерин июнь айынан баслап
qo‘shimcha xizmat Kerala Hindistonning janubi- muvofiq. аты аталған 4 районда жумысларды
turlarini yaratish g‘arbiy sohilida joylashgan баслаў нәзерде тутылмақта. Енди,
vazifasi yuklatilgan. kichik Kerala shtati beg‘ubor Hozirgi kunda Davlat бул жойбар тийкарында ишки
o‘rmonlari, mukammal qumli Ekologiya qo‘mitasi tomonidan потенциалды көтергеннен кейинги
Turizm va madaniy meros plyajlari mavjud. Eravikulam O‘zbekiston Respublikasining басқышта тамшылатып суўғарыў,
vazirligi mazkur topshiriq milliy bog‘i, Periyar va Vayanad ayrim muhofaza etiladigan tabiiy ыссыханалар шөлкемлестириў ҳәм де
ijrosini taʼminlash maqsadida, yovvoyi tabiat qo‘riqxonalarida hududlarida (milliy tabiat bog‘lari, егислик майданларын қорғаўшы тоғай
Qoraqalpog‘iston Respublikasi fillar, gulmanlar (maymun turlari) davlat buyurtma qo‘riqxonalari, полосаларын дүзиў бойынша жумыслар
va Orol bo‘yida ekoturizmni va yo‘lbarslar yashaydi. National tabiat yodgorliklari) ekoturizmni режелестирилген. Бул жумысларды,
rivojlantirishda Kosta Rika, Geographic maʼlumotlariga rivojlantirish dasturi bo‘yicha усы жылдың ақыры ҳәм де келеси
Norvegiya, Keniya, Kerala (Indiya), ko‘ra, Kerala «Dunyoning 10 ta Qoraqalpog‘iston Respublikasi жылда әмелге асырыў ҳаққында терең
Islandiya davlatlarida tashkil jannat burchagidan biri» bo‘lib, hududidagi muhofaza etiladigan анализленген ис-режелер дүзилип атыр.
etilgan turistik tajribalardan «Dunyoning eng yaxshi 50 ta tabiiy hududlarida jumladan, Және де айтып өтиў тийис, дала
foydalanish maqsadga muvofiq. yo‘nalishi» ro‘yxatiga kiritilgan. «Quyi Аmudaryo davlat biosfera майданлары, тоғай полосалары ҳаўаның
Kosta-Rika Karib dengizi ko‘rfazi rezervati», «Saygachiy» majmua тазалығын тәмийинлеп, атмосфераға
va Tinch okeani bo‘ylab sohil Islandiya muzliklari bilan (landshaft) buyurtma qo‘riqxonasi, көтерилген шаң-тозаңларды иркип,
chiziqlari dunyodagi tropik mashhur. Bundan tashqari, «Janubiy-Ustyurt» milliy tabiat аўыл хожалығы егинлериниң өсип
o‘rmonlarning deyarli to‘rtdan u «Dunyodagi eng barqaror bog‘i hamda «Sudoche-Аkpetki» раўажланыўына өзиниң унамлы тәсирин
bir qismini tashkil qiladi. Kosta- energiya foydalanuvchisi» davlat buyurtma qo‘riqxonalarida тийгизеди.
Rikada hayratlanarli vulqonlar va unvoniga ega, Islandiyaliklar ekoturizmni rivojlantirish «Тамшылатып суўғарыў мәселесине
mutlaq go‘zalligi bilan hayratga mashinalardan foydalanadilar, maqsadida Ekoturistik marshrutlar тоқталып өтетуғын болсақ, бул система
bunga sabab aholining ko‘pligi. ishlab chiqilmoqa. әлбетте, ҳүкиметимиз тәрепинен
Shuningdek, aholi otlar, velosiped белгили қарарлар тийкарында
va piyoda yurishni hush ko‘radilar, А.YAKUBOV тамшылатып суўғарыўды кеңнен
Eko-sayohatlarni sevuvchilar Bioxilmaxillikni asrash, енгизиўди мақсет етип қойылған болса,
uchun velosipedda yurishlari, raqamlashtirish va kadastrni бизлердиң де жойбарымыздан орын
golf o‘ynashlari yoki hatto bog‘ алған», - дейди Б.Айбергенов.
egalariga yordam berishlari yuritish bo‘limi bosh Жойбарға көре, 4 районда 875 гектар
mutaxassisi егислик майданларында ыссыханалар
шөлкемлестириў режелестирилген.
Буннан гөзленген мақсет усы аймақта
жасаўшы турғынлардың турақлы жасаў
потенциалы еле де раўажланыўын
тәмийинлеў.
Назарбай ТИЛЕЎБЕРГЕНОВ,
«Қубла Үстирт» миллий тәбият бағы
мәмлекетлик инспекторы
ЖАҢАЛЫҚЛАР «QARAQALPAQSTAN 3
EKOLOGIYASÍ»
4-5 (14-15)-сан
2022-жыл 30-май
«ТАЗА ²АªА» ИЛАЖЫ Үстирт те жасыл
ШОМАНАЙДА мәканға айланбақта
Қарақалпақстан Республикасы Экология ҳәм Үстирт тегислигинде дәрилик ҳәм
қоршаған орталықты қорғаў комитети Шоманай азық-аўқатлық өсимлик түрлерин өсириў
районы бөлими мәмлекетлик инспекторлары мақсетинде тәжирийбе майданшасы ашылды.
тәрепинен усы жылдың 10-апрель ҳәм 10-май
аралығында «Таза ҳаўа» илажы өткерилмекте. «Сайгачий» комплекс (ландшафт) буйыртпа
«Таза ҳаўа» илажы даўамында республика қорықханасыныӊ жер майданлары тийкарынан
аймағындағы жол ҳәрекети қәўипсизлиги қурғақшылық климатқа ийе болған Үстирт тегис-
постлары менен магистрал жолларда ликлеринде жайласқан болып, турақлы ағын
ҳәрекетленип атырған автотранспорт суўға ийе емес ҳәм жаўын-шашын муғдары жүдә
қуралларының атмосфера ҳаўасына шығарып кем. Жамғырлы ўақытлары жүзеге келетуғын
атырған зыянлы шығынды муғдарының киши суў жыйналатуғын тақырлар ҳаўаныӊ
экологиялық нормативке сәйкеслигин газо- ыссылық муғдары жүдә жоқары болатуғынлығы
анализатор ҳәм түтин өлшеўши (дымомер) себепли тез қурып қалады.
үскенелер арқалы инструменталлық өлшеў
жумыслары өткерилмекте. Сондай климат жағдайына қарамастан
қорыкхана аймағында дәрилик ҳәм азық-
Инспекторлар тәрепинен нан, атмосфера ҳаўасына кери басшыларын ҳәм пуқараларды аўқатлық өсимлик түрлерин тәжирийбе сы-
район аймағында жайласқан тәсир етиўши 18 ҳуқықбузарлық «Атмосфера ҳаўасын корғаў патында өсириў мақсетинде жәми 1 гектар
бәрше кәрхана, мекеме ҳәм анықланып, оларға жәми 5 ҳаққында»ғы нызам талабын жер майдан таӊлап алынып, усы майданшаға
де жеке пуқараларға қуўраған млн 670 мың сум муғдарында булжытпай орынлаўға, және органикалық төгинлер берилди ҳәм жер қолда
жапырақ, от-шөплерди өз жәрийма салынды. ҳәзирги өткерилип атырған «Таза аўдарылып шығылды. Ток шығарғыш генера-
басымшалық пенен жағып ҳаўа» илажына тек қәнигелер торлар жәрдеминде пайдаланыўдан шығып
жибермеў кереклиги бойынша Ана тәбиятымыздың ажырал- емес, ал бәршени белсене қалған гөне суў қудықларынан арнаўлы суў
ҳәр қыйлы түсиниклер ҳәм мас бөлеги болған атмосфера қатнасыўға шақырамыз. шығаратуғын глубина насослары арқалы
көрсетпелер берилди. Со- ҳаўасы инсаният пенен ондағы суў шығарылып, дәрилик ҳәм азық-аўқатлық
лай болса да, 2022-жылдың барлық тиришилик ушын зәрүр Темур АРАЛБАЕВ өсимлик түрлери егилди. Сондай-ақ, усы
1-шерегинде район бойын- болғанлығы себепли ол таза Экология ҳәм қоршаған тәжирийбе майданшасына «Жасыл мәкан»
ша Экология ҳәм қоршаған тәбийий ҳалында сақланыўы улыўма миллий жойбары шеӊберинде 200 түп
орталыққа кери тәсир етиўши шәрт, бул күнделикли өмир ҳәм орталықты қорғаў саяманлы ҳәм мийўе нәллери егип шығылды.
жәми 28 ҳуқықбузарлық сон- нызам талабы. Өз гезегинде комитети Шоманай
барлық мекеме ҳәм кәрхана районы бөлими инспекторы Тәжирийбе майданшасына егилген өсимлик
түрлери күтилген нәтийжени беретуғын бол-
«Жанубий Устюрт»ни «Яшил макон»га са, келешекте бул жер илимий жуўмақларға
айлантиришда биринчи қадам тийкарланған жойбарларды таярлаўда пайда-
ланылады.
Юртимиз бўйлаб 1 мартдан борилди. Хўжалик зонасида
бошлаб «Яшил макон» инспекторлар ва илмий ходим- Шарапат БЕКНИЯЗОВ,
умуммиллий тадбири лар биргаликда тупроқ унум- «Сайгачий» комплекс (ландшафт)
бошланди. Ҳозирда барча дорлигини аниқлаб, экин экишга
шаҳар ва қишлоқларда яроқли ерни топди. У ердаги 3 буйыртпа қорықханасы
дарахт экиш бўйича гектар ер майдонига беда, арпа, Бас қәнийге-инспекторы
кенг кўламда иш олиб ёзги буғдой, ошқовоқ, саксовул,
борилаётгани таҳсинга наматак экин турлари экилди.
сазовор.
Ушбу экинлар миллий табиат
«Жанубий Устюрт» миллий боғи ҳайвонларига озуқавий
табиат боғи инспекторлари то- ўтлоқ майдонлари сифатида
монидан ҳам «Яшил макон»ни хизмат қилади.
кўпайтириш мақсадида «Жану-
бий Устюрт»нинг хўжалик учун Т.ТОЛИБАЕВ,
фойдаланиш зонаси ер майдо- «Жанубий Устюрт» миллий
нига экин экиш ишлари олиб
табиат боғи 1-даражали
инспектори
Бошланиши 1-бетда
ИЛМИЙ ФАОЛИЯТ ¯ЄЛЛАБ-¯УВВАТЛАНМО¯ДА
Бошланиши 1-бетда Ушбу лойиҳалар Бердақ номида- Амалга оширилаётган амалий ва
ги Қорақалпоқ давлат университети, инновацион лойиҳалар натижасида
Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги Тош- Қорақалпоғистоннинг экстремал ҳамда
кент ахборот технологиялари универси- сув танқислиги шароитига мос қишлоқ
тети Нукус филиали, Қорақалпоғистон хўжалиги ўсимликлари навларини яра-
қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар тиш ва парвариш қилиш, чорва моллари
институти, Ажиниёз номидаги Нукус дав- учун ем-хашак экинларининг шўрга чи-
лат педагогика институти, Самарқанд ве- дамли, ҳосилдор, янги навларини яра-
теринария медицинаси институти Нукус тиш, чорвачилик комплексини электрон
филиали, Қорақалпоғистон деҳқончилик бошқариш, паррандалар учун самарали
илмий-тадқиқот институти, Дон ва шоли ноанъанавий озуқа рационини яратиш,
илмий-ишлаб чиқариш бирлашмаси, тиббий-географик вазиятини яхшилаш-
Қорақалпоғистон табиий фанлар ил- да нозогеографик хариталарни ишлаб
мий-текшириш институти, Ирригация чиқиш, чўл зоналарида ҳудуд иқлимининг
ва сув муаммолари илмий-тадқиқот ин- исишига олиб келувчи экологик-метео-
ститутининг Қорақалпоғистон филиали рологик жараёнларни моделлаштириш
олимлари томонидан қишлоқ хўжалиги ва бўйича илмий тадқиқот ишлари бажа-
атроф-муҳитни мухофаза қилиш фанла- рилади.
ри, ер тўғрисидаги фанлар, ветеринария
ва чорвачилик фанлари, ахборотлаш- Еркин АБДИГАНИЕВ,
тириш ва ахборот-коммуникация техно- Қорақалпоғистон Республикаси
логияларини ривожлантириш фанлари
йўналишларида бажарилмоқда. Инновацион ривожланиш
бошқармаси бош мутахассиси
4 «QARAQALPAQSTAN ҮЛКЕМИЗ БОЙЛАП
EKOLOGIYASÍ»
4-5 (14-15)-сан
2022-жыл 30-май
Қарақалпақстан Республикасы
Өзбекстан Республикасының
арқа-батысындағы тегислик
аймақта, Әмиўдәрьяның төменги
қуяр бөлиминде жайласқан. Үлкен
көлемдеги жер ресурсларына ийе
болып, улыўма майданы
166,6 мың кв кмден ибарат.
ҚАРАҚАЛПАҚСТАННЫҢ ЖЕР 16ТИЙКАРЫНАН
РЕСУРСЛАРЫ ҲӘМ район ҳәм пайтахт
Нөкис қаласынан
ТОПЫРАҚ ТҮРЛЕРИ турыўшы бул
ҲАҚҚЫНДА НЕЛЕРДИ БИЛЕМИЗ? республика
төменги
Ықлым шәраяты кей- әтирапында жайласқан. Қубла районларда ҳаўа тәўир болмас” деген гәп Әмиўдәрья
инги дәўирлерде кескин Республика аймағы төрт райы басқа зоналарға жүреди. Себеби жергиликли әтирапында
өзгериске ушыраған, зонаға бөлинеди. қарағанда жыллырақ болып дийқан есапта сәўир айы жайласқан.
континентал ҳәм ҳәдден келеди. Мағлыўматларға 20-апрельден басланады.
зыят қурғақшылығы менен 1. Қубла аймақлар: қарағанда +10 С темпера- Әйне усы ўақытта күнлер бойынша 4 түрге бөлип
ажыралып турыўшы, жаз (Төрткүл, Елликқала, Беру- турадан жоқары болған ысып, топырақ қатламы үйрениўимизге болады:
айлары оғада ыссы, қысы ний ҳәм Әмиўдәрья район- орташа жыллық ыссылық жетерли муғдарда қызып,
суўық келетуғын бул орын- лары). қоры: қубла зонада - 4396 егислик ушын қолайлы пай- - шорланбаған 103,17 мың
да өмир сүриўдиң өзи аңсат С; орайлық зонада -4064 ыт есапланады. гектар (21 %);
емес. Себеби экологиясы 2. Орайлық аймақлар (Хо- С; арқа зонада - 3839 С
төмен, Арал теңизиниң жели, Тақыятас, Шоманай, болады. Дақыллардың Аймақта атмосфералық - кем шорланған 169,02
қурғап қалыўы, ҳәм теңиз Кегейли ҳәм Нөкис район- өсип раўажланыўы жаўын-шашын муғдары мың гектар (34 %);
орынында шөлистанлық лары). (вегетациялық) дәўиринде орташа 80-110 мм бо-
пайда болып, атмосфераға алатуғын нәтийжели (эф- лып, оның тийкарғы - орташа шорланған
ҳәр түрдеги шаң тозаңлар 3. Арқа аймақлар фектив) температураның массасы қысқы ҳәм 171,36 мың гектар (34%);
көтерилип турады. (Қанлыкөл, Қоңырат, суммасы бойынша бәҳәрги мәўсимге туўра
Шымбай, Қараөзек ҳәм жоқарыдағы зоналар бир- келеди. Дийқаншылықта - күшли ҳәм оғада күшли
Әпиўайы мысал, 2018- Тахтакөпир районлары). биринен парық қылады. пайдаланатуғын суўлар шорланған 56,6 мың гектар.
жылы 27- май күнги болған дәрьяның ағын суўы есабы-
қумлы даўыл еле ҳеш 4. Теңиз жағасы Аймақта өсирилип нан болады. Тилекке қарсы, Аймақтың суўғарылып
кимниң ядынан көтериле аймақлары (Бозатаў ҳәм атырған мийўе, баў-бақша кейинги ўақытлары дәрья егилетуғын жерлери
қоймады. Сутка даўамында Мойнақ районлары). ҳәм палыз егинлериниң суўы да кемейип бармақта. шорланыў характери бой-
есип турған қумлы-дузлы товарлық өнимлериниң Негизги суў дереги бир ғана ынша хлорид сульфатлы
бул даўыл ақыбети жүдә Бул зоналар ҳаўа райы, ҳәм мийўелериниң толық Әмиўдәрья дәрьясы. Жер ҳәм сульфат-хлоридли
аянышлы тәсир қалдырды. топырағының қурамы, жер писип жетилисиўи ушын қоры есабындағы 500,1 типте болады.
Дийқаншылық пенен қоса асты суўларының жайласыў керекли болған пайдалы мың гектар майданлар
шарўашылыққа үлкен зыян қәдди ҳәм ағын суў менен температураның сум- суўғарылып егилетуғын Аймақта жер асты
келтирип, әсиресе қара тәмийинлениўи бойынша масы орташа 700-2000 жерлер болып, соннан суўлары да ҳәр түрли
маллар арасында кеселли- бирдей жағдайда емес. С әтирапында болады. 419,4 мың гектары сүрилип болып келеди. Әсиресе
клер пайда етти. Биз усын- Аймақтың ыссылық қорында Қарақалпақстанның дақыл егиледи. Соңғы арқа ҳәм теңиз жағалаўы
дай өзгериўшең ықлымы, да өзгешеликлер бар. Аўыл ықлым шараятының және жыллардағы экологиялық аймақларында душшы суў
экологиялық тәрептен төмен хожалық дақылларының бир өзгешелиги басқа унамсыз жағдайлар табыў оғада мүшкил.
болған Қарақалпақстанның өсип-раўажланыўында аймақларға қарағанда тәсиринде егислик
шәраяты ҳаққында сөз етпек- ыссылық режими шешиўши бәҳәр мәўсими кеш бас- жерлердиң өнимдарлығы Қуўат ТӘЖИМУРАТОВ,
шимиз. факторлардан есаплана- ланып, ол қысқа ўақыт пәсейип бармақта. Қарақалпақстан
ды. Аймақта топланатуғын ишинде өтеди. Бәҳәрдиң
Тийкарынан 16 район ҳәм ыссылық қоры аўыл дәслепки айы салқын ке- Аймақтағы жерлер- Республикасы Экология
пайтахт Нөкис қаласынан хожалығы дақылларының леди. Сол ушын да халық ди соңғы жыллардағы ҳәм қоршаған орталықты
турыўшы бул республи- көплеген түрлери ҳәм арасында “Сәўир болмай мағлыўматларға тийкарла- қорғаў комитети Қараөзек
ка төменги Әмиўдәрья олардың сортлары нып шорланыў дәрежеси
өнимлериниң толық писип бөлим баслығы
жетилисиўин тәмийинлей
алады.
ҮСТИРТ САПАРЫНДАҒЫ ОЙЛАР
Кең Үстирт қойнына еткенде сапар, Кең далам, мен арнаў жазбайман, себеп:
Мехрийбан анадай қушағын ашты. Жырлай алмас йошым, сени үстиртин,
Ал, сайғақ, кийиклер дизилип қатар, Мәўлет бер,үйренип, жәннетке теңеп,
Жатсырап, алыстан көрди де, қашты. Көп томлық жазаман саған Үстиртим.
"Сарықамыс" көли ақ толқынларын, Ҳәр гияң қәдирли, көзиме ысық,
Аямай барынша жағаға урар. Жүрген орпаңларым, сөйлер тарийхтан.
"Қара тас" тәғдирдиң көп сумлықларын, Шекседағы сапар, изге көз түсип,
Бөлеклерге бөлип, жасырып турар... Бабам қайтқан екен,Едил-Жайықтан.
Гезлесип ҳәр адым жорға туўалақ, Жалғыз өтинишим, дәртли Аралым,
Барар өз баҳасын жүдә асырып. Кең далам айта-гөр, изине қайтсын.
Ал оны бир журналист қыз қуўалап, Жемесемде мейли, сүўен-маралын,
"Лентасына" байлап алар жасырнып... Жағысында ярым "Айдынлар" айтсын...
О "суўы душшы көл", әрман алабы, О Арал, бир ашыўыңды бере-гөр,
Кешир таслап кеткен, биздей гәдәны. Ессиз қарақалпақ сағынып атыр.
Тилде дәстан болып "УрГа" қаласы, Қойныңда ойнаған не бир кемелер,
Сөнген маякларың қайта жанады... Қумлардан суўларға талпынып жатыр.
Әбдираҳман ЗЕРГЕР
ГЛОБАЛ НИГОҲ «QARAQALPAQSTAN 5
EKOLOGIYASÍ»
4-5 (14-15)-сан
2022-жыл 30-май
Ислом ХУШВАҚТОВ, А Атмосфера ҳавоси таркибида ГЛАЗГОДАНИЇЛИМ ЄЗГАРИШИ:
Ўзбекистон Республикаси қатор зарарли моддалар
Олий Мажлиси Қонунчилик миқдорининг кўпайиши нафақат
палатаси депутати, ҳароратнинг, балки сайёрамизнинг
Ўзбекистон Экологик барча минтақалари иқлимининг
партияси фракцияси аъзоси ўзгаришига олиб келмоқда. Дунё
миқёсида атмосфера ҳавосига
чиқарилаётган ташланмалар
миқдори шу суръатларда
кетса, глобал исиш ва иқлим
ўзгаришлари натижаси башорат
қилиб бўлмайдиган оқибатларга
олиб келиши мумкинлиги
таъкидланмоқда.
1992 йилда БМТнинг Иқлим
ўзгариши бўйича ҳадли
конвенцияси қабул қилинган
бўлиб, бугунги кунда дунёнинг
197 та мамлакати мазкур
халқаро ҳужжатнинг аъзосидир.
Ўзбекистон ҳам 1993 йилдан бўён
мазкур халқаро ҳуқуқнинг тенг
аъзоси ҳисобланади.
ШАРМ-ЭЛЬ-ШЕЙХ САРИ
СОР – НИМА? ХЎШ, НИМА УЧУН 1,5 ДАРАЖА Париж келишувига биноан мамлакат-
Деярли ўттиз йил давомида Бирлашган ТАНЛАНДИ? лар яқин келажакда атмосферага CО2
Миллатлар Ташкилоти ҳар йили Иқлим ташланмаларини камайтириш мақсадида
ўзгариши бўйича ҳадли конвенция доира- Париж битимини тайёрлаш жараёнида 2030 йилгача “миллий даражада белги-
сида дунёнинг деярли барча мамлакатла- иқлим ўзгариши бўйича ҳукуматлараро ланган бадаллар” (ОНУВ), деб номланувчи
рини CОР (“Conference of the Parties”) деб Ҳайъатига ҳароратнинг 1,5 С даражага режаларни тайёрлашга, шунингдек, ҳар
номланган анъанавий глобал иқлимий кўтарилиши ер сайёраси учун қандай беш йилда учрашишга ва ушбу мажбури-
саммит орқали йиғади. ўзгаришларни ва оқибатларни олиб ке- ятларнинг янгиланиши тўғрисида ҳисобот
Конвенциянинг асосий мақсади – бу ер- лиши мумкинлигини ўрганиш вазифаси беришга келишиб олдилар.
нинг иқлим тизимига хавфли антропоген топширилди.
таъсирининг олдини олишдан иборатдир. Унга асосан, Ўзбекистон ҳам бошқа
СОРнинг илк йиғилиши 1995 йилда Ис- Ўрганиш натижаларига кўра, ҳаво давлатлар қаторида 2030 йилга келиб
панияда бўлиб ўтган бўлиб, 1997 йилда ҳароратининг 1,5 С даражада исиши 2 иссиқхона газлари солиштирма ташлан-
Японияда бўлиб ўтган CОР 3 саммитида С даражада исиши натижасида етка- маларини 2010 йилдаги даражага нисбатан
- Киото протоколи (1999 йилда Ўзбекистон зилган зарарлар ўртасидаги катта фарқ ялпи ички маҳсулот бирлигига олинган 10
томонидан ратификация қилинган), 2015 аниқланган. фоизга қисқартириш мажбуриятини 35
йилда эса Францияда бўлиб ўтган CОР фоизга оширишни режалаштирган.
21 – да тарихий Париж битими (2017 йил- Ҳароратнинг 1,5 даражада иси- CОР 27 – ДАН ҚАНДАЙ НАТИЖАЛАР
да Ўзбекистон томонидан ратификация ши денгиз сатҳининг кўтарилишига, К У ТИ Л М ОҚ Д А?
қилинган) қабул қилинди. ҳавонинг ҳаддан ташқари иссиб кетиши-
Бу битимларга биноан мамлакатлар 1,5 га, қурғоқчиликларнинг ҳосил бўлишига, Навбатдаги CОР 27 саммити эстафетаси
даража Цельсийда глобал исиш ўсишини тошқинлар, бўронлар ва бошқа экстремал Африка қитъаси вакили Миср (Шарм-эль-
чеклаш мақсадида атмосферада карбонат ҳодисаларининг кўпайишига олиб кели- шейх)га тақдим этилди. Жорий йилнинг
ангидрид таркибини камайтириш бўйича ши мутаҳассислар томонидан исботлаб ноябрь ойида Миср Африка давлатлари
чоралар кўриш мажбуриятини олган. Шу берилган, лекин бу салбий ҳолатлар номидан СОР 27 га мезбонлик қилади.
жумладан, 2030 йилгача узоқ муддатли Сайёрамизда ҳароратнинг 2 даражага
истиқболда Ўзбекистон Республикаси кўтарилиш натижасида келиб чиқадиган Глобал саммит, авваломбор араб дав-
иқлим ўзгаришига қарши кураш чора ва талофатлардан анча кам бўлиши ҳам маъ- латларининг иқлим ўзгаришларига қарши
ҳаракатларни кучайтиришни – 2030 йилга лум қилинган. Олимларнинг фикрича 1,5 С курашда ўз позицияларини кучайтиришга,
келиб иссиқхона газлари солиштирма гача ҳарорат кўтарилишини глобал исиш янги режаларини ишлаб чиқишга унда-
ташланмаларини 2010 йилдаги даражага учун “хавфсиз” лимит деб ҳисоблайди. ди. Бугун дунё ҳамжамиятининг иқлим
нисбатан ялпи ички маҳсулот бирлигига 10 СОР 26 ҚАЙСИ ЖИҲАТЛАРИ БИЛАН ўзгаришлари бўйича нигоҳи Глазгодан
фоизга қисқартириш мажбуриятини олган. МУҲИМ ҲИСОБЛАНАДИ? Шарм-Эль-Шейхга ўзгартирилди. Хар
қалай 3 минг йиллик тарихга эга мисрли-
СОР 26 дастлаб 2020 йилда ўтказилиши клар дунё ҳамжамиятига CОР 27 платфор-
режалаштирилган эди, лекин коронавирус масида иқлим ўзгаришларининг олдини
пандемияси туфайли 2021 йилнинг но- олишда туб бурилишларга сабабчи бўлар!
ябрь ойида Глазго шаҳрида (Шотландия)
ўтказилди. Ушбу тадбирда 200 га яқин мам- Р/S.: Мазкур глобал саммитда
лакат вакиллари, 120 та дунё етакчилари, Ўзбекистон вакилларининг ҳам янги
шу жумладан Ўзбекистон вакиллари ҳам марралар билан иштирок этиши
иштирок этдилар. кутилмоқда.
6 «QARAQALPAQSTAN МЕДИАТУР
EKOLOGIYASÍ»
4-5 (14-15)-сан
2022-жыл 30-май
БОРСАКЕЛМАСДАН
ёхуд биз билган ва билмаган Устюрт бєйлаб саёіат
(Давоми. Бошланиши 1-бетда)
Устюртга БИЗ БИЛГАН ВА БИЛМАГАН чинкларнинг жанубий қисми Амударё налади. Кўмкўк тўлқинлари мавжланиб
биринчи бор БОРСАКЕЛМАС дарёсининг пастки қисмидаги маданий турувчи бу кўлнинг суви жуда шўр, ичишга
боришим эмас, воҳаларга туташиб кетган. Миллий та- яроқсиз. Бу ерга келган инспекторлар,
шунинг учун Нукусдан йўлга тушган маршрути- биат боғи Сариқамиш кўли, Қулонтақир, балиқчилар ўзлари билан шаҳардан сув
ҳам олис йўлга мизнинг биринчи нуқтаси Борсакелмас Қуруқ кўл, Ассеке-аудан, Қоплонқир олиб келишади.
чиққанимда ҳеч шўрхоклиги бўлди. Бу номнинг ўзиёқ одам- ҳудудларини ўз ичига олади.
қандай қўрқув ни бироз жунжиктиради. Болалигимизда Сариқамиш кўли Қорақалпоғистон ва
ёки ҳаяжон бувиларимиздан “қаерга кетяпсиз?“ деб ЖОНКУЯР ЭКОЛОГ ВА ТОШБАҚА Туркманистон республикалари ҳудудида
менда бўлмади. қайта-қайта сўрайверганимиздан “Бор- УСТИДАГИ ҚАТИҚ жойлашган Сариқамиш сойлигидаги кўл
Биз бормоқчи сакелмасга!“ деб кескин жавоб олардик. саналади. Узунлиги 100-120 км, эни 30-40
бўлаётган “Борсанг ер тортиб кетадиган жой“ дей- Йўлда ёввойи табиат вакилларидан км, чуқурлиги 30-40 м. Шимолдан Жану-
ерларда аввал ишарди баъзан. Болаларча ҳаёл билан айримларини кўришга ҳам эришдик. бий шарққа чўзилган. Ғарбий қирғоғи тик.
ҳам бўлган “демак у жойларга бориш мумкин эмас Туркман қулони пода бўлиб яқинимиздан Кўлнинг сув сатҳи Хоразм воҳасини кесиб
бўлишимга эканда“ деб ўйлардик ўшанда. ўтиб кетди. Орасида боласи ҳам бор ўтадиган Озёрний (Кўллар бирлашмаси)
қарамай сирли экан, ўткан йили Бухорода жойлашган коллекторидан келиб қуйиладиган сув
Устюрт ҳамиша Маълумотларга қараганда, Борсакел- “Жайрон” питомнигидан 17 бош Туркман миқдорига қараб ўзгариб туради. Кўл
ўзига мени мас шўрхоклиги 21 миллион йил аввал қулони кўчириб олиб келинганди. Шу сувининг шўрлиги шарқида 6-7%, ғарбида
тортаверади. йўқ бўлиб кетган Тэтис уммонининг эсимга тушиб кетиб инспекторлардан 12% ни ташкил этади. Майдони шарқий
Балки бу қолдиғидир. Туз конининг узунлиги 75 сўрасам, булар айнан ўша қулонлар экан, қирғоқ ҳисобига кенгайиб, чуқурлиги ор-
табиатга бўлган км, эни 70-72 км бўлиб, чуқурлиги 30-60 бу йил болалабди-да. Кўрганимиздан тиб бормоқда.
меҳрим ва км.ни, захираси 105 млрд. тоннани таш- бирдан қочмаган ягона жонзод тошбақа
қизиқишим билан кил қилади. Ҳозирги пайтда узунлиги 90, бўлган бўлса керак. Уларни йўлимизда Кўлда сазан, лаққа балиқ, илонбош
баҳоланар... эни 50 километргача келадиган ушбу туз тез-тез кўриб бордик. Биз билан медиа- ва бошқа турли хил балиқ кўп бўлиб,
Саёҳатимиз конидан Қўнғирот тумани ҳудудида жой- турга чиққан жонкуяр эколог Наргиза опа Сариқамиш кўли фауна ва флора дунё-
давомида эса лашган Қўнғирот сода заводига хомашё Қосимова ҳар йўлида чиққан тошбақани сига бой табиий объект ҳисобланади.
бизни табиатнинг қазиб олинади. четга олиб қўйиш учун инспекторни кўп Ўзбекистон Республикасининг «Қизил
ноёб ва овора қилиб бўлдим, деб таассуротлари- китоби»га киритилган ўсимлик турлари-
бетакрор, сирли Борсакелмас деб нима учун номлани- ни айтиб берди: дан қора саксовул, Хива чораги, Газзанно-
ва тарихга бой ши бўйича ривоятлар кўп. Уларда айти- ва ковули, цистанхе ва ҳайвон туларидан
жойлари кутиб лишича, шўрхоклик ичида қадимий қалъа -Инспектор ҳам ана, ана тошбақа дей- жайрон, туркман қулони, қушлардан чўл
турибди. мавжуд. Ушбу қалъада кўп миқдорда ди, охири, майли кетаверайлик дедим. бургути, илонхўр бургут, узун думли сув
олтин кўмилган. Бу олтинлар милоддан Чунки ҳар қадамда тўхтайверсак йўлимиз бургути, оқ думли сув бургути, жоржи,
аввалги IV асрда Хоразмда ҳукмдорлик унмайди, манзил эса олис. Тошбақаларни қизил ғоз, вишилдоқ оқ қуш, қора бош
қилган Фарасманга тегишли бўлган. Неча эса ортимиздан келаётган мошина босиб балиқчи, пушти соққа қуш, қоровой каби
асрлардан буён ушбу олтинларга эга кетмасин деган хавотирда четга олиб турлар учрайди. Сариқамиш кўлига яқин
бўлиш иштиёқида у ерга боришга отлан- қўяётгандим,- дейди эколог. Наргиза опа борганимиз сари тириклик, ҳаёт наму-
ган кўплаб одамлар изсиз ғойиб бўлиб, билан биринчи маротаба кўришиб турга- налари кўзга ташланади. Ҳозирги кунда
қайтиб келмаган. Шунинг учун «борсанг, нимга қарамай уларни олдиндан эколог ҳам кўл ва унга яқин жойларда турли
қайтиб келмайсан» деган гап тарқаб, маз- сифатида яхши билардим. Аммо улар- ўсимликлар барг ёзиб, гулламоқда.
кур жойга шундай ном берилган. нинг табиатга бўлган шу қадар ижобий
муносабати мени жуда ҳайратга солди. Олис йўлдан чарчаб борган журналист-
Манзилга етгач бу ривоятлар-у, бувила- Бир тўхтаган пайтимиз атрофда ётган лар ижод қилиш, Сариқамишнинг гўзал
римиз тилга олган жойлар тасаввуримиз- баклашкаларни териб, чиқинди ташла- табиатини кадрларга муҳрлаш билан
ни бутунлай ўзгартириб юборди. Чунки манг, деб юрибди. Шунда мен қўлимдаги банд бўлган бир вақтда қозон-ўчоқда
биз туз конининг шундоққина бўйида тур- пистани ҳам чақиб турганимга ҳижолат улар учун қорақалпоқча палов қайнарди.
гандик. Тузли жойга яна бир неча чақирим бўлиб кетдим, рости. Улардай табиатга Эртанги манзилимиз эса, боргунимиз-
қолганди, аммо яқин боришга таваккал ғамхўр инсонни энди кўриб туришим. ча ҳамманинг қизиқишини уйғотган
қилиб ўтирмадик. Қоплонқир бўлди.
Тошбақ а лар мав зус ига қ айтс ак,
Дарвоқе, саёҳатимизнинг асосий йўлимизда чиққан иккита тошбақани усти- ҚОПЛОНҚИРДА ЧИНДАН ҲАМ
маршрути умумий майдони 1 447 143 га қатиқ қуйилган экан, бошида ҳайрон ҚОПЛОНЛАР МАВЖУДМИ?
га ни ташкил этувчи “Жанубий Устюрт” қолгандим, нима учун бундай қилди, деб,
миллий табиат боғи ҳудудида жойлашган кейин эса тарихчи ва журналист Эсимхон Нима учун Қоплонқир? У ерда
нуқталар бўлди. Миллий боғ ҳудудида оға Қанаатовдан сўрасак, бир пайтлар қоплонлар мавжудми? Бизни у ерда нима
жарликлар, қирғоқликлар мавжуд бўлиб, ота-боболаримиз тошбақаларга кун ўтиб кутмоқда?
кетмасин деб шундай қилишган экан.
Қатиқ кун ўтишини оларкан. Ҳа, Эсимхон Бу каби саволлар ҳар бир иштирокчини
оғани қорақалпоқнинг тирик энциклопе- бирдек қийнарди, рости. Номининг ўзиёқ
дияси дейиш мумкин. Сафаримиз даври- қизиқиш уйғотиши табиий. Бу жойнинг
да шу киши бизга “гид”лик қилди. ўзига хослиги шунда, у бир вақтнинг ўзида
учта давлат – Туркманистон, Ўзбекистон
СИРЛИ САРИҚАМИШ ва Қозоғистон билан туташиб турибди.
Борсакелмасдан кейинги бизнинг Манзилгача бўлган йўлда турли тарихий
манзил Сариқамиш кўли бўлди. Бу ер- ва сирли жойларнинг гувоҳи бўласиз.
ларнинг ҳавоси салқин, сувнинг қирғоққа
урилиши қулоқларингизга бирам ёқимли Йўл биз ўйлаганданда оғир кечди.
туюладики, худди денгиз бўйларини эс- Чунки нотекис ва айрим жойларда йўл
латади. Техника ва технологиялардан тушмаганлиги боис ҳам маршрутни
йироқ, Интернет тугул ичимлик сувини ҳайдовчиларнинг ўзи белгилаб боришга
топиш амри маҳол бўлган бу ерлар тўғри келди. Йўлда биз кутмаган вази-
ёввойи табиатнинг яққол намунаси са- ятлар ҳам рўй берди. Автомашинала-
римиздан бири лойга чуқурроқ ботиши
оқибатида борадиган манзилга биз режа
қилган вақтдан ҳам кеч етиб бордик.
МЕДИАТУР «QARAQALPAQSTAN 7
EKOLOGIYASÍ»
4-5 (14-15)-сан
2022-жыл 30-май
ТОРТИБ СУДОЧЬЕГАЧА...
гел, қатламли қумтошлар, гипс ва диган йўл турганди. Кун ҳам бизга
Инспекторлар бирлашиб машинани оҳактошлардан ташкил топган, Жа- қарашгандай салқин ва булутли олим Эсимхан Қанаатов. -Уларнинг
лойдан олиб чиқишга эришди. Ва бу нубий ён бағирларида палеоген бўлиб, баъзан ёмғир билан ҳам сий- айримлари нураб бормоқда. Бу
нарса экспедициямизни ҳеч ҳам орт- даврларига мансуб тоғ жинслари лаб турди. Агар иссиқ бўлганидами, каби ёдгорликларимизни асраб
га қайтаришга сабаб бўла олгани йўқ. очилиб қолган. Иқлими кескин кон- бу чексиз саҳролардан соя-салқин қолишимиз, ҳудудда экотуризмни
тинентал бўлиб, қиши совуқ, ёзи жой топиш амри маҳол бўларди. Тўрт ривожлантиришимиз зарур, деб
Ва ниҳоят, узоқ-узоқ дан иссиқ, ёғин кам кузатилади. Тупроқ кунлик сафарга жами бешта автоу- ҳисоблайман. «Qaraqalpaqstan
Қоплонқирдаги чинкларнинг савлат- ва ўсимликлари чўлга хос. лов чиққан бўлса, ҳаммасида ўз кас- ekologiyası» газетаси томонидан
ли бўйлари оқариб кўрина бошлади. бининг фидойилари, оғир шароитда яна бир лойиҳа ишланмоқда. Яъни
Биз манзил томон тобора яқинлашар Ҳудудда асосан Устюрт қўйи, бўлишига қарамай ёввойи табиатни Судочье кўлига саёҳат қилувчилар
эдик. Чинкнинг бир бурчагига ет- жайрон, бургут, оддий миққи каби муҳофаза қилишга шай инспектор- учун туристик зоналар ташкиллаш-
гач эса ҳамма ҳайратини яшира ҳайвонлар учрайди ва ўсимлик тур- лар ҳамрохлик қилишди. тирилади. Шу билан бирга бу каби
олмади, бу муболаға эмас. Чиндан ларидан цистанҳе, қора саксовул ёдгорликларга огоҳлантирувчи бел-
ҳам, ҳайбатли чинклар ўзининг бор баҳор ойларида эфемир ўсимликлар Судочье – Қорақалпоғистондаги гилар қўйилади, бундан мақсад эса
виқорини намоён қилиб турибди. Бу бўй чўзади. Яна бир эътиборимизни энг йирик кўлларнинг бири. Унинг уларга зарар етказишнинг олдини
гўзалликни ҳеч бир туристик мамла- тортган жойи, бу ерда булоқ мавжуд. майдони 50 минг га. Орнитолог олим- олишдир.
катда учратмайсиз. Қоплонқир эса Аммо бу булоқнинг суви жуда шўр ва ларнинг фикрича, маҳаллий тилда
ана шу гўзалликни ўзида мужассам қаердан сизиб чиқиши номаълум. қизилғоз деб номланувчи фламинго Судочье кўллар тизмаси бўйлаб,
этган ягона манзилдир. қушлари Қорақалпоғистондан асо- чинк узра саёҳатимизни давом этар-
Шундай қилиб, иккинчи тунимизга сан учиб ўтиш, узоқ сафар олдидан канмиз олисдан фламинголарнинг
Дарвоқе, Қоплонқирнинг шимолий Қоплонқирнинг сирли табиати, аёв- озиқланиш учун мана шу манзил- галаси кўзимизга ташланди. Айни
қисми қисман Устюрт платосига ки- сиз шамоли ва қўрқинчли чақмоқлари лардан фойдаланади. Судочье кўли пайтда кўпчилик қушларнинг тухум
ради. У Шимолий-Ғарбдан Жанубий- ҳамроҳ бўлди. Қўрқинчли деганимга турли қушларнинг ватани саналади. босиш мавсуми бўлгани учун уларни
Шарққа 200 км дан зиёд масофага сабаб, кимдир палаткада, кимдир У ерни 230 дан ортиқ турдаги қушлар яқиндан кўриш имкони бўлмади. Кўл
чўзилган. Эни Жанубий-Шарқдан автоуловда тунни ўтказди. Ҳа, ёв- қаторида мазкур ажойиб қуш – фла- эса тепадан янада гўзал ва чексиздек
Шимолий-Ғарбга кенгайиб 35 км гача войи табиатда шинам уй, иссиқ ўрин минго ҳам макон қилган. кўринади.
боради. Энг баланд жойи 305 метр. бўлмайди, шароитга мослаша олиш
Қора қум қисмининг Жанубий-Ғарбий ва ҳар хил вазиятга чидаб билиш ке- Фламинголар, шунингдек, -Бу каби гўзалликни мам-
ён бағрида Гўкленқуйи (Қорашўр) рак. Буни эса саёҳатимиз давомида Қорақалпоғистоннинг яна бир неча лакатимизда биринчи маротаба
ботиғи (шўрхоки) жойлашган. англаб боряпмиз. ҳудудида – Возрождение ороли, кўришим, -дейди журналист Умида
ғарбий Қоратеран кўли, Шегекўл Қодирова. – Қорақалпоғистон чўл
Қоплонқирнинг ботиқ юзасидан САК, МАССАГЕТЛАР ДАВРИГА (Меж дуречье сув сақлагичи), ҳудудидан, қуриб қолган Оролдан
кўтарилган ён бағри нишаб ва атро- ОИД ҚАБРТОШЛАР Сариқамиш кўли, Амударёнинг ўнг иборат, деб ўйлардим. Аслида эса
фидаги текисликлар билан туташган. қирғоғи, Жалтирбас кўлида учрайди. Қорақалпоғистоннинг гўзал, хуш-
Унинг жанубий қисмида Амударё Устюртнинг ҳар қарич ери сирга Судочье кўллар тизимида ғозларнинг манзара жойлари жуда ҳам кўп экан.
нинг қадимий ўзани жойлашган. тўла. Буни экспедициямиз давоми- айрим турлари, ўрдаклар, оқ қўтан, Айниқса, Устюртнинг ёввойи таби-
Асосан неоген даври гиллари, мер- да кўриб амин бўляпмиз. Юқорида кичик қорабойлар хуллас, кам учрай- ати, ноёб ўсимликларидан тортиб,
таъкидлаганимиздек бу ерларда эски диган 30 турга яқин ноёб қушларни ҳайвонот олами вакилларини кўриш
қабрларни учратиш мумкин. Масалан, учратиш мумкин. имкони мавжуд. Хатто камерамга
Сариқамишга яқин жойда жойлашган Жайронларни тасвирга олишга ҳам
Қоратошда тарихий қабрлар мавжуд. Бундан ташқари, умумий майдони эришдим.
Тарих фанлари доктори, журналист 280 минг 507 гектар бўлган давлат
Эсимхон оға Қаноатовнинг таъкидла- табиатни муҳофаза қилиш муасса- Шу тариқа тўрт кунлик медиатур ўз
шича бир пайтлар бу кимсасиз жойлар- саси шаклидаги «Судочье-Акбеткей» якунига етди. Судочье кўлидан кейин
да кўчманчи қозоқ чўпонлари яшаган давлат буюртма қўриқхонаси ташкил Нукус шаҳри томон йўл олдик. Бу
экан. Ҳар бир қабрда ўзига хос белги этилган. Буюртма қўриқхонасининг каби лойиҳалар албатта мамлакати-
бор - бири чўмичли уруғи, бошқаси шо- асосий мақсади қирғоқ ландшафт- мизнинг ҳали очилмаган жойларини
мекей ва адай уруғига мансуб бўлган лари, каналлар, коллекторлар ва кашф этишга, шу орқали экотуризм-
чўпонларнинг қабртошлари. Сак, мас- улардаги сув оқими, сув атрофида нинг ривожига ҳисса қўшса, не ажаб.
сагетлар даврига оид бу қабртошлар яшовчи қушлар, ноёб, йўқ бўлиб ке-
шуни сўзламоқдаки, уларнинг уду- тиш хавфи остида бўлган балиқлар, Нукус-БорсаОкделимлабсе-кСЛаАриТқИаПмОишВ-,
ми бўйича овулдан бирор оқсоқол йиртқич қушлар ва сут эмизувчи Қоплонқир-Судочье-Нукус
ёки ёшулли, баҳодир ўлса ҳурмат ҳайвонларни сақлаб қолиш ҳамда
маъносида мана шундай қўрғонча уларни кўпайтиришдан иборат.
қабристонга уруғининг номини ёзиб
қўйишар экан. Уларнинг удуми бўйича Йўл биз тахмин қилган вақтдан
ўлган одамнинг руҳи ўша тошга сингиб анчага чўзилиб кетди. Эрталаб 9 да
абадий яшашда давом этаркан. чиққан маршрут тунги 3 да Судочье
230 ДАН ОРТИҚ ҚУШЛАР ЎЛКАСИ кўлига етиб келди. Йўлда гоҳ автоу-
ловга нимадир бўлади, гоҳ биз бошқа
СУДОЧЬЕ САРИ бир йўлдан юриб кетамиз. Хуллас,
Сизга медиатур ҳақида ҳар қандай ҳолатда ҳам биз кўзлаган
манзил томон ошиқдик. Судочье
ҳикоя қиларканмиз, ҳар кўлига қилинган саёҳатимиз журна-
бир воқеа, ҳар бир тасвир лист ва блогерлар учун қизиқарли
кўз олдимизда бирма бир ва янгидан маълумотлар, олам-
такрор намоён бўлмоқда. олам таассуротлар берувчи саёҳат
Ана шундай таассурот- бўлди, десам асло янглишмайман.
ларни бизга берган на- Айниқса, медиатур иштирокчила-
вбатдаги манзил Судочье рида кўл узра қайиқда сузиш имко-
кўли бўлди. нияти ҳам бўлди. Ва бу Судочьега
қилган саёҳатимизнинг янада ёдда
Йўл олис, Устюртнинг бир қолишига сабаб бўлди.
четидан Судочье кўли сари
йўл олган экспедиция олдида УРГА МАЁҒИ ҲАҚИДА
10 соатдан ҳам зиёд кеча- Судочье кўлига яқин жойлар-
да “Урга” номли маёқ минораси
бор. Унинг тарихи XII асрга бориб
тақалади. Устюрт бўйлаб бу каби
маёқ миноралари ҳар чинк бўйлаб
7-8 кмдан айрим жойларда 20-30
км оралиқда учратиш мумкин. Бу
маёқларда олов ёқилиб, Устюрт
бўйлаб ўткан савдо карвони учун
бир бирига белги берувчи вазифа-
ни бажарган. Уларнинг ўрталарида
печка бўлган.
-Сафаримиз давомида “Судочье”
кўл тизмалари бўйлаб бир нечта
маёқларни кўрдик,-дейди тарихчи,
8 «QARAQALPAQSTAN МУЛОҲАЗА
EKOLOGIYASÍ»
4-5 (14-15)-сан
2022-жыл 30-май
МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИªЛИМ СИЁСАТИ:
ЯККАЛИКДАН БИРДАМЛИК
САРИ ВА ²АМКОРЛИКНИНГ
МУЛО¯ОТ МАЙДОНИ
Қ айд этиш жоизки, иқлим ўзгариши глобал таҳдид ДАВЛАТ РАҲБАРИНИНГ Ўзбекистон Президенти томонидан
сифатида намоён бўлаётганлиги сабабли жаҳон МИНТАҚАДАГИ ТАҲДИДЛАР илгари сурилган ташаббуслар хақида
ҳамжамияти ушбу муаммони инсоният олдида турган ВА ИМКОНИЯТЛАР, БАРҚАРОР маълумотлар берилди. «Яшил» истеъ-
энг жиддий муаммолардан бири деб тан олмоқда. Ўз мол маданияти авваломбор, экологик
вақтида чоралар қабул қилмаслик мамлакатлар иқлим 10РИВОЖЛАНИШ БЎЙИЧА масъулиятни ҳис этган ҳолда юриш-
ўзгариши борасидаги ҳаракатлар учун катта миқдорда та асосий ташаббус илгари туриш, табиий ресурслардан оқилона
ресурсларни мобилизация қилишларига тўғри келади. сурилганлиги, ушбу фойдаланиш, «яшил иқтисодиёт»ни
Чунки, иқлим ўзгариши табиий офатларнинг кучайиши ташаббуслар ичида иқлим ривожлантириш мақсадларида ишлаб
каби ва олдиндан аниқ айтиш қийин бўлган бошқа ўзгаришига мослашиш, чиқариш ва истеъмол маданиятини
кўпгина оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. минтақада «яшил» ривожлантиришни ўз ичига қамраб
иқтисодиётни ривожлантириш, олади. Ушбу ҳислатларни эса инсон-
Марказий Осиё минтақаси бошқа бориши ва аҳоли сонининг кескин келгусида Орол денгизи нинг ёшлигидаёқ онгига сингдириш ўз
минтақаларга нисбатан иқлим ортиб бориши ҳамда иқтисодиётнинг қуриши каби муаммоларга самарасини бера олади.
ўзгариши билан боғлиқ салбий таъ- ресурсларга бўлган эҳтиёжи сезилар- йўл қўймаслик ҳамда БМТ
сирларга ўта мойиллиги билан ажра- ли даражада ошиши жараёнларида билан ҳамкорликда ҳудудда Шу сабабли экологик мадани-
либ туради. Шу сабабли ҳам шароит «яшил иқтисодиёт» принципларини озиқ-овқат хавфсизлигини ят, таълим-тарбия борасида ўзаро
иқлим ўзгариши билан боғлиқ ўсиб ривожлантириш нафақат маълум таъминлашга доир масалалар ҳамкорлик масалалари ҳам кенг
бораётган глобал таҳдидларга Мар- бир давлатни, балки бутун минтақани алоҳида кўрсатиб ўтилди. муҳокамалар мавзуси бўлди. «Яшил"
казий Осиё давлатларининг ўзаро барқарор ривожлантириш имконият- иқтисодиётни барпо этишга ёшларни
ҳамкорликда комплекс ечим топиш ларини беради. олтинчи Марказий Осиё конференция- жалб этиш бўйича махсус дастурнинг
зарурлигини тақазо этмоқда. Зеро, сида (ЦАКИК-2022) миллий парламент амалга оширилиши экологик мада-
экологик муаммолар ижтимоий-ғоявий Ўзбекистон Республикасининг вакили томонидан нафақат мамлакат- ниятни юксалтиришга имкон беради.
ва ҳудудий чегара билмайди, уларни «Қайта тикланувчи энергия манба- да, балки минтақада барқарор ривож-
олдини олишда ягона самарали йўл ларидан фойдаланиш тўғрисида»ги ланишни таъминлашда муҳим бўлган Ўзбекистон Президенти ташаб-
минтақа давлатлари, барча миллат янги Қонуни, «Ўрмон тўғрисида»ги чора-тадбирлар ва уларни амалга буси билан Тошкент шаҳрида бўлиб
ва элатлар эътиборини табиат ва Ўзбекистон Республикасининг оширишнинг муҳим ташаббуслари ўтган «Марказий ва Жанубий Осиё:
жамиятдаги номутаносиблик ҳамда янги таҳрирдаги Қонунининг қабул хақида маълумотлар тақдим этилди. минтақавий боғлиқлик. Таҳдидлар
унинг кун сайин кескинлашиб бораёт- қилиниши, «2030 йилгача бўлган Жумладан, Ўзбекистон Республикаси ва имкониятлар» мавзусидаги
ганлигига қаратиш лозим. даврда Ўзбекистон Республика- Президенти Ш.М.Мирзиёев томони- халқаро конференцияда ҳам Давлат
сининг атроф муҳитни муҳофаза дан халқаро миқёсда олиб борилган раҳбарининг минтақадаги таҳдидлар
Ижтимоий-иқтисодий йўналиш қилиш концепциясини тасдиқлаш конструктив саъй-ҳаракатлар ҳамда ва имкониятлар, барқарор ривожла-
ларда, хусусан иқлим ўзгаришига тўғрисида»ги Ўзбекистон Республи- халқаро анжуманларда билдирил- ниш бўйича 10 та асосий ташаббус
қарши курашиш ва мослашишда каси Президентининг фармони ва ган ташаббуслар билан БМТнинг илгари сурилганлиги, ушбу ташаб-
давлатлараро ўзаро хамкорликни бир қатор хукумат қарорлари ушбу Оролбўйи минтақаси учун Инсон буслар ичида иқлим ўзгаришига
йўлга қўйишда халқаро ташкилотлар халқаро хужжат доирасида қабул хавфсизлиги бўйича кўп томонлама мослашиш, минтақада «яшил»
ва молия институтларининг аҳамияти қилинган мажбуриятлар ижроси- шериклик асосида траст фонди таш- иқтисодиётни ривожлантириш, кел-
бениҳоя каттадир. Бунда ихтисослаш- ни таъминловчи хуқуқий асослар кил этилганлиги, Оролбўйи минтақаси гусида Орол денгизи қуриши каби
тирилган халқаро ташкилотларнинг бўлиб ҳисобланади. Бугунги кунда экологик инновация ва технологиялар муаммоларга йўл қўймаслик ҳамда
саъй-ҳаракатлари эса маълум бир Ўзбекистон Республикасининг Эко- ҳудуди, деб эълон қилинганлиги эъти- ўзаро ва БМТ билан ҳамкорликда
йўналишдаги экологик муаммоларни логик кодекс лойиҳасининг ишлаб роф этилди. ҳудудда озиқ-овқат хавфсизлиги-
ҳал этишда аҳамияти самаралидир. чиқилганлиги, унинг қабул қилиниши ни таъминлашга доир масалалар
экологик қонунларни яхлит бир Давлат раҳбарининг жорий йил алоҳида кўрсатиб ўтилди.
Эътироф этиш жоиз, 2001 йилдан қонунда умумлаштириш имконини Сеул шаҳрида видеоанжуман ша-
бўён фаолият олиб бораётган Мар- беради. Шунингдек, сўнги 3-4 йил ичи- клида бўлиб ўтган «Яшил ўсиш ва Таъкидлаш жоиз, халқаро конфе-
казий Осиё минтақавий экологик да Орол денгизининг қуриган тубидаги глобал мақсадлар учун ҳамкорлик ренция доирасида МОМЭМ платфор-
маркази (МОМЭМ) минтақада эко- 2 млн ер майдонида ўрмонлаштириш – 2030» иккинчи халқаро саммитида масида Қозоғистон Республикасининг
логик муаммоларни олдини олиш ишларининг хамда «яшил ҳудудлар» «яшил» ва барқарор тараққиётга хиз- Экологик кодексини ишлаб чиқиш таж-
ва бартараф этишда давлатлараро ва «яшил белбоғ»ларнинг барпо эти- мат қиладиган самарали қарорлар рибасини ўрганиш борасида халқаро
ўзаро манфаатли муносабатларни лиши Конвенция ижросининг амалий қабул қилиш учун бутун халқаро ўқув-семинар ташкил этилди. Шунинг-
ривожлантириш борасида муҳим ифодасидир. ҳамжамиятнинг саъй-ҳаракатларини дек, Оролбўйи минтақасида инсон
платформа вазифасини ўтамоқда. бирлаштириш зарур, деган сўзлари хавфсизлигини таъминлаш бўйича
МОМЭМ ташаббуси билан 6 йилдан Бугун Олий Мажлис Қонунчилик па- яна бир бор тадбир иштирокчила- кўп томонлама Траст фонди доираси-
бўён йилда бир марта иқлим ўзгариши латаси депутатлари томонидан тегиш- рига эслатиб ўтилди. Шунингдек, да ҳамда БМТ томонидан Оролбўйи
бўйича Марказий Осиё конференци- ли вазирлик ва идоралар иштирокида Ўзбекистон Париж битими доирасида минтақасини экологик инновациялар
яси (ЦАКИК)да минтақа давлатлари- Ўзбекистон Республикасининг 2030 2030 йилга қадар парник газларни ва технологиялар ҳудуди деб эълон
нинг иқлим сиёсати бўйича олиб бо- йилгача иқлим ўзгариши бўйича стра- атмосферага чиқаришни қисқартириш қилиш тўғрисидаги махсус резолю-
рилаётган сиёсати ҳамда бу борадаги тегияси ишлаб чиқилди. Мазкур Стра- бўйича ўз зиммасига олган мажбури- циясига асосан Оролбўйида Марка-
давлатлараро ҳамкорлик масалалари тегия асосида ишлаб чиқиладиган ятларни бажаришга содиқ экани, шу зий Осиё давлатлари ҳамкорлигида
батафсил муҳокама этилади. «Йўл харитаси» мамлакатимизда муносабат билан «яшил» технологи- амалий ишларни янада кучайтириш
иқлим ўзгаришларига мослашиш бо- яларни кенг жорий қилиш ва «яшил» мақсадга мувофиқ эканлиги кўрсатиб
Халқаро тадбирда Ўзбекистон, То- расида манзилли чора-тадбирларни энергетика соҳасидаги лойиҳаларни ўтилди.
жикистон, Қирғизстон, Туркманистон мақсадли амалга ошириш имконини амалга ошириш, Ўзбекистонда яқин
ва Қозоғистон Республикаларининг беради. ўн йилда қайта тикланадиган энергия Хулоса ўрнида айтиш жоизки,
тегишли вазирлик ва идоралари манбалари улушини 3 баробардан МОМЭМ ташаббуси билан ташкил
вакиллари, шунингдек парламент Тадбир доирасида Марказий Осиё зиёдга кўпайтириш борасида чоралар этиладиган ушбу халқаро тадбирлар
вакилларидан иборат делегациялари давлатлари парламенти вакилла- кўрилаётганлиги таъкидлаб ўтилди. Марказий Осиё давлатларида иқлим
иштирок этади. Иқлимнинг барқарор рининг ўзаро мулоқоти ҳам таш- сиёсатининг ҳуқуқий асосларини
келажагига эришиш, янги имкониятлар кил этилиб, учрашувларда мил- «Яшил» истеъмол маданиятини ишлаб чиқишда муҳим платформа
ва ҳамкорликни белгилаш учун бу тад- лий ва минтақа даражасида иқлим шакллантириш мақсадида «яшил» вазифаси сифатида катта аҳамият
бир «ноёб имконият» бўлиб, бугунги ўзгаришлари муаммоларини ҳал этиш иқтисодиётни барпо этишга ёшларни касб этади.
кунда иқлим ўзгариши билан боғлиқ ҳамда бу борада миллий қонунчилик жалб этиш бўйича махсус дастур иш-
ўсиб бораётган глобал таҳдидларга асосларини такомиллаштириш маса- лаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича Турғанбай ХОЖАНАЗАРОВ,
комплекс жавоб қайтариш мақсадида лалари кўриб чиқилади, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Олий
минтақа давлатлари томонидан Па- давлатлараро маълумот ва ахборот- Мажлиси Қонунчилик палатаси
риж Битими мажбуриятларини амалга лар алмашилади. депутати, Ўзбекистон Экологик
ошириш борасидаги миллий тажриба-
лар муҳокама этилади, ўзаро тажриба Жорий йилнинг апрель ойида партияси фракцияси аъзоси
алмашилади. Қозоғистон Республикасининг Нур-
Султон шаҳрида «Барқарор иқлимий
Марказий Осиё давлатларида келажак учун минтақавий ҳамкорлик»
саноатлаштиришнинг жадаллашиб мавзусидаги Иқлим ўзгариши бўйича
«QARAQALPAQSTAN 9
EKOLOGIYASÍ»
4-5 (14-15)-сан
2022-жыл 30-май
ТУРАН ЖОЛБАРЫСЫЭКОТУРМЫС
Басы 1-бетте
ЄАЙТА «ТИРИЛЕДИ»
Туран жолбарысының жылда бир рет қурсақ тәрепинен «адам өмирине атырған пайытлары бул қырып тасланған.
салмағы 170-240 кг, көтерип, балалары саны қәўип туўдырып атыр» кисиниң шаңарағы да қатты Ҳәзирги күнде
узынлығы 220-270 см, үшеўден аспайды. Ал, деген жалған мағлыўмат тарығады. Бир күнлери
сондай-ақ, жолбарыс илимий дереклерде пенен Қарақалпақстан кемпири менен шай ишип Қазақстанлы экологлар
терисиниң реңи қызыл, жолбарыс 2-3 жылда аймағындағы Туран отырған ўақтында кемпири Туран жолбарысын
қызыл түсли ҳәм балалайды, 20-25 жыллық жолбарыслары жетпесликти айтып, азы- реинтродукциялаў жолы
жүнлери қалың болған. өмири даўамында 30 ға жалпыламай қырып кем налынады екен. Сонда арқалы бурынғы жасаған
Басқа жолбарыслардан шекем бала көреди, бирақ тасланған. Бирақ, биолог Қутлымурат ата кемпирине жерлерине қайта әкелиў
айырмашылығы оның олардың ярымынан алым В.Прохоровтың жазып қарап: үстинде жумыс алып
жолақлары қара емес, көбиси өлип қалады. қалдырған мағлыўматында бармақта. Реинтродукция
қоңыр ҳәм 6-7 метр «Өткен 70 жыл ишинде – Шабазым сабыр ет, ушын Амур жолбарысы
узынлыққа секире Жасы үлкен Орта Азияның барлық алла берген несийбе алып келинеди. Или
алатуғын болып, олжасын аталарымыздың жолбарыслары тамаша жолда киятыр, жатар ўақта дәрьясының дельта
бир соққыда жығып, айтыўларына қарағанда, ушын, сулыў териси ушын келеди депти мыйығынан аймағындағы Балқаш
үлкен нар түйени де Туран жолбарысы атып өлтирилди» делинген. күлип. Кемпир-ғарры солай көлиниң қубла жағалаўы
100 леген метрге шекем жергиликли халыққа аса бираз сәўбетлесип енди ҳәм сол жерден шығысқа
сүйреп кете алатуғын зыян келтирмеген. Олар Усы орында әкем айтып уйқыға кетейин деп атырса, қарай 1 млн гектар
дәрежеде күшли болған. тек ғана өз падасынан берген мына ўақыяны есиктиң алдына бир нәрсе жер Туран жолбарысы
Халық түсинигине көре, артта қалып баратырған сөз етпекшимен. Өткен гүрс ете қалыпты. Ата жергиликлестирилетуғын
Туран жолбарысы 12 ямаса жарадар ҳайўанлар әсирде ҳәзирги Кегейли сыртқа жуўырып шықса, аймақ сыпатында
менен азықланған. районы «Жүзимбағ» АПЖ жолбарыс бир қара қойды таңланған.
Падаларға, әсиресе аймағында Қутлымурат үй алдына таслап кетип
буўаз ҳайўанларға ҳүжим суўпы Бекбаўыл улы баратырғанын көрипти. Болжаўлар бойынша,
қылмаған. Тийкарынан деген бир адам жасаған аймақта Туран
кийик, сайғақ ҳәм доңызлар екен. Ислам динине садық Буннан басқа да Туран жолбарысының санын 100
менен азықланып, болған, коммунистлик жолбарысы ҳаққында ел ден 200 ге дейин жеткизиўге
қойымшылықларда идеяларға бас иймеген арасында түрли аңыз, болады.
түнейтуғын болған. бул инсан сапарға әңгимелер ушырасады.
1894-жылдан баслап шықса жолбарыс жолдас Шеттен қарағанға бәри Әбдираҳман
1957-жылға шекем болатуғын қусайды. жалғандай. Тек те ҚОЙЛЫБАЕВ,
патша Россиясы ҳәм Урыстан кейинги жыллары өкинишли жағдай сол, Орта «Қарақалпақстан
совет аўқамы әскерлери дийқаншылық еле писпей Азияда бирде-бир Туран экологиясы» газетасы
жолбарысы қалмай, бәри
хабаршысы
АРАЛҚУМДА ЖУМЫСЛАР ҚЫЗҒЫН
Буннан төрт жыл алдын ҳүрметли Президентимиздиң
басламасы менен “Теңиз шегинсе де, адам шегинбейди”
ураны астында Арал теңизиниң қурғап қалған ултанын
тоғайзарлыққа айландырыў мақсетинде басланған жумыслар
табыслы даўам етпекте.
Қарақалпақстан хабар агентлиги мағлыўматлары бойынша
2018-жыл қыс ҳәм 2019-жыл бәҳәр мәўсими айларында 461
мың гектар жерди тоғайзарлыққа айландырыў мақсетинде
жумыслар исленген болса, 2019-жыл қыс ҳәм 2020-жыл бәҳәр
мәўсими айларында Аралқумда 743 мың гектар майданда
“жасыл қаплама” қорғаў тоғайзарлары жаратылған. Буннан
тысқары 3 мың гектар жерге шөл өсмликлеринен жайлаў
жаратыў, ҳайўанат дүньясын сақлап қалыў мақсетинде
жумыслар әмелге асырылып атыр. Сондай-ақ, қорғаў
тоғайзарларын жаратыў ушын 2020-жылы 166 мың гектар
жерде егислик майданы таярланған. Бул көрсеткишлер
2021-жылға келип жәми 1 млн 524 мың гектарға жетти.
Тоғайзар пайда етиў ушын усы күнге шекем сексеўил,
қарабарақ, қандым, черкез сыяқлы шөлге шыдамлы
өсимликлердиң 6 мың тонна туқымы таярланып, қыйын
шәраятларда егилди. Ғалаба түс алған тоғайзарластырыў
жумысларына 4 мыңнан аслам көмекши қатнасып, 1 мың
600 техника иске салынған. Қайырлы, әҳмийетли илажлар
ҳәзирги дәўирде де нәтийжели даўам етпекте.
Аралқумда усы жылдың өзинде 100 мың гектар жерге «жасыл
қаплама» шөлкемлестириў режелестирилген болып, әмелде
107 мың 69 гектар жерде жумыслар жуўмақланған. Соның 5
мың 47 гектар жерине ҳәр түрдеги шѳлге шыдамлы нәллер
отырғызылған болса, 102 мың 22 гектар жерине туқымнан
егиў жумыслары орынланған. 31 мың 22 гектар жерде
техника, 71 мың гектар жерде авиация жәрдеминде егислик
жумыслары алып барылды.
10 «QARAQALPAQSTAN ХАЛ22 МАЙ— ҚАРО БИОЛОГИК
EKOLOGIYASÍ» ХИЛМА-ХИЛЛИК КУНИ
4-5 (14-15)-сан
2022-жыл 30-май УСТУВОР ВАЗИФАЛАР
ИЖРОСИГА БАРЧА
МАСЪУЛ
Ў збекистон Республикаси 1995 йилда “Биохилма-хиллик умумий майдони улуши 13,5 фоизга ларда Ўзбекистон Республикасини
тўғрисидаги” Конвенцияга қўшилиб халқаро ҳамжамият (6,044 млн гектарга) етказиш амалга ривожлантиришнинг бешта устувор
олдида ўзининг миллий биологик ресурсларини муҳофаза оширилди. йўналиши бўйича Ҳаракатлар стра-
қилиш учун жавобгарликни эълон қилди. Ўзбекистоннинг тегиясини «Фаол инвестициялар
бу борадаги қадамлари – 1997 йилда “Йўқ бўлиб кетиш Шунингдек, Давлат Экология ва ижтимоий ривожланиш йили»да
хавфи остидаги ёввойи фауна ва флора турларининг қўмитаси томонидан Ўзбекистон Ре- амалга оширишга оид давлат да-
халқаро савдоси тўғрисида”ги (Бонн-CMS) ва 2001 йилда спубликаси Вазирлар Маҳкамасининг стури тўғрисида» 2019 йил 17 ян-
“Халқаро аҳамиятга эга, айниқса, сувда сузувчи қушларнинг “Қорақалпоғистон Республикаси- вардаги ПФ-5635-сон Фармони ва
яшаш жойлари бўлган сув-ботқоқли жойлар тўғрисида”ги да “Борсакелмас” давлат буюр- Ўзбекистон Республикаси Олий
Конвенцияларга қўшилган ва улар асосида зиммага тма қўриқхонасини ташкил этиш Мажлисининг «1992 йилда Рио-де-
олинган халқаро мажбуриятларни ўз вақтида бажариш тўғрисида”ги Қарори лойиҳаси ID- Жанейрода имзоланган Биологик
мақсадида миллий стратегия ва ҳаракат режалари амалга 61700 (V-1) ишлаб чиқилиб, 2022 хилма-хиллик тўғрисидаги конвен-
оширилмоқда. йил 24 майда (Ҳужжат рақами: цияга Ўзбекистон Республикасининг
VQL-2154/22-сон) Норматив-ҳуқуқий қўшилиши тўғрисида» 1995 йил 6
Сўнгги йилларда табиий тўғрисида”ги 2022 йил 16 феврал- ҳужжатлар лойиҳасини ишлаб чиқиш майдаги 82-I-сон қарорини ижро
ҳудудларни сақлаб қолиш ва уларни даги ПҚ-131-сонли қарори билан ва келишишнинг ягона электрон тизи- этиш юзасидан, шунингдек, био-
қайта тиклаш, шунингдек, экологик давлат табиатни муҳофаза қилиш мига (project.gov.uz) жойлаштирилди. логик хилма-хилликни сақлаш ва
муҳитни яхшилаш, табиий ресурс- муассасаси шаклида Навоий вило- ундан барқарор фойдаланишни
лардан оқилона фойдаланишни ятининг Учқудуқ туманида умумий Қўмитамиз томонидан Бугунги таъминлаш, муҳофаза қилинадиган
таъминлаш мақсадида муҳофаза майдони 1 200 000 гектар бўлган кунда мамлакатимизда ташкил табиий ҳудудларни ривожлантириш
этиладиган табиий ҳудудларни кен- “Марказий Қизилқум” миллий табиат этилган ўттизга яқин қўриқхона, ва кенгайтириш, табиий экологик ти-
гайтириш ва ривожлантириш бўйича боғи ва Томди туманида майдони миллий табиат боғлари, ноёб ёввойи зимларнинг таназзулга учраш суръ-
комплекс чора-тадбирлар изчил 40 000 гектар бўлган “Оқтоғ-Томди” ҳайвонларни асраш ва кўпайтиришга атларини пасайтириш, ҳайвонлар ва
амалга оширилмоқда. давлат қўриқхонаси ҳамда Вазир- ихтисослашган марказлар, таби- ўсимликларнинг камёб ва йўқолиб
лар Маҳкамасининг “Ўрмон фонди ат ёдгорликлари ташкил этилиши бораётган турларини қайта тиклаш,
Хусусан, 2018-2021 йиллар даво- ерларида муҳофаза этиладиган ўрмонлар ва яшил ҳудудлар ҳам биохилма-хилликни сақлаб қолиш
мида Угом-Чотқол давлат биосфера табиий ҳудудларни ташкил этиш биологик хилма-хилликни асрашга соҳасидаги халқаро муносабатлар-
резервати, “Хоразм” ва “Жанубий билан боғлиқ қўшимча чора-тад- хизмат қилмоқда. ни ривожлантиришга қаратилган
Устюрт” миллий табиат боғлари бирлар тўғрисида”ги 2022 йил 4 комплекс чора-тадбирларни амал-
ҳамда “Судочье-Акпетки” давлат мартдаги 93-сонли қарори билан Ушбу табиий захираларни асл га ошириш мақсадида Вазирлар
буюртма қўриқхонаси ташкил эти- Ўрмон хўжалиги давлат қўмитаси ҳолича сақлаш ва кўпайтириш Маҳкамасининг 2019 йил 11 июндаги
либ, муҳофаза этиладиган табиий тасарруфида давлат табиатни мақсадида ҳар йили минглаб гек- 484-сон “2019-2028 йиллар даврида
ҳудудларнинг мамлакат ҳудудидаги муҳофаза қилиш муассасаси шакли- тар майдонда янги ўрмонлар бар- Ўзбекистон Республикасида био-
улуши қарийб икки бараварга ортди. да Қорақалпоғистон Республикаси, по этилмоқда. Жорий йилда Орол логик хилма-хилликни сақлаш стра-
Мўйноқ туманида майдони 1 000 000 денгизининг суви қуриган ҳудудида тегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги
Муҳофаза этиладиган табиий гектар бўлган “Оролқум”, Наманган 100 минг гектар майдонда саксовул қарори қабул қилинди.
ҳудудлар майдонини кенгайтириш, вилояти, Поп туманида майдони 10 ва бошқа чўл ўсимликларини экиш
экологик қимматга эга бўлган табиий 000 гектар бўлган “Поп”, Самарқанд режаси бўйича 107 минг гектар май- Стратегияга мувофиқ, муҳофаза
объектлар ва мажмуаларни, ўсимлик вилояти, Ургут туманида майдони донда кўчат ва уруғидан экилди. қилинадиган табиий ҳудудлар
ва ҳайвонот дунёсининг ноёб ва 1 500 гектар бўлган “Омонқўтон”, майдонларини кенгайтириш,
йўқолиб бораётган турларини сақлаб Сурхондарё вилояти, Сариосиё Ноёб ўсимлик ва ҳайвон турла- Орол денгизининг қуриган тубида
қолиш ҳамда уларни қайта тиклаш туманида майдони 27 851 гектар рини кўпайтиришга мослаштирил- ўрмонзорлаштириш ишларини олиб
мақсадида 2021 йилда ҳамда жорий бўлган “Юқори Тўпаланг” ва Узун ту- ган, алоҳида муҳофаза этиладиган бориш ва унинг майдонини 2,5 мил-
йилда катта ишлар амалга оширил- манида майдони 12 064 гектар бўлган ҳудудлар ва қўриқхоналар майдони лион гектарга етказиш, Бухоро ихти-
ди. “Боботоғ” миллий табиат боғлари кенгайтирилмоқда. Қорақалпоғистон сослаштирилган «Жайрон» питомни-
ташкил этилди. Республикасида ташкил этилган гида жайронлар бош сонини 1000 га
Вазирлар Маҳкамасининг 2021 Қуйи Амударё биосфера резервати етказиш, давлат қўриқхоналаридаги
йил 5 майдаги 282-сонли қарори Ушбу муҳофаза этиладиган табиий шундай муҳим лойиҳалардан би- эталон экотизимларда биохилма-
билан Зомин, Нурота, Қизилқум ва ҳудудларнинг ташкил этилиши муно- ридир. Бундай чора-тадбирлар на- хиллик компонентлари учун мони-
Сурхон давлат қўриқхоналарининг сабати билан Ўзбекистон Республи- тижасида йўқолиш хавфи остидаги торинг олиб боришнинг марказий
қўриқланма зоналари ва муҳофаза каси ҳудудига нисбатан муҳофаза ноёб ҳайвон ва ўсимлик турларини бўғинли ягона тизимини яратиш,
этиладиган табиий ҳудудларнинг этиладиган табиий ҳудудларнинг сақлаб қолиш ва кўпайтиришга замонавий геоахборот технологи-
қўриқланма зоналари тўғрисидаги эришилмоқда. ялари (ГИС-технологиялар) асоси-
низоми тасдиқланди. Намунавий ни- да биохилма-хилликнинг давлат
зом асосида 6 та муҳофаза этилади- Давлат Экология қўмитаси бу мониторинги ва давлат кадастри
ган табиий ҳудудларнинг қўриқланма йўналишдаги вазифаларни ҳаётга ягона ахборот маълумотлар база-
зоналари тўғрисидаги низомлари татбиқ этишда давлат ва жамоат сини яратиш, ҳар йили 2 млн гектар
ишлаб чиқилиб, тасдиқланди. ташкилотлари, илм-фан муассаса- майдонда табиий яйловлар ва пи-
лари билан ҳамкорликда изчил иш чанзорлардаги ўсимликларни гео-
Шунингдек, Давлат Экология олиб бормоқда. Ушбу йўналишда ботаник текширувдан ўтказиш ҳамда
қўмитаси тизимидаги муҳофаза эти- қабул қилинган қонунлар ва қарорлар биохилма-хилликни сақлаб қолиш
ладиган табиий ҳудудларни 2022 ижросини ўз вақтида таъминлаш масалаларини иқтисодиётнинг барча
йилда ривожлантириш бўйича мақсадида меъёрий ҳужжатлар, ус- тармоқларига интеграциялаш каби
“Йўл харитаси” ишлаб чиқилди. лубий қўлланмалар яратилиб, тегиш- устувор вазифалар амалга ошири-
ли идора ва ташкилотлар, тадбиркор- лишини назарда тутади.
Ўзбекистон Республикаси Пре- ларга етказилган. Муҳофаза этила-
зидентининг “Ўзбекистон Респу- диган табиий ҳудудларни паспорт- Вазирлар Маҳкамасининг 2021
бликаси Экология ва атроф- лаштириш, ўсимлик ва ҳайвонот йил 5 майдаги 282-сон “Муҳофаза
муҳитни муҳофаза қилиш давлат дунёси иншоотларининг кадастрини этиладиган табиий ҳудудларнинг
қўмитаси тизимида муҳофаза юритиш ишлари амалга оширилди. қўриқланма зоналарини белгилаш
этиладиган табиий ҳудудлар бўйича қўшимча чора-тадбирлар
ташкил этиш чора-тадбирлари Биологик ресурслардан оқилона тўғрисида”ги қарори қабул қилиниши,
фойдаланиш ва табиий сув мамлакатимизда биохилма-хилликни
ҳавзаларида барқарор экологик ва- сақлаш борасидаги Давлат сиёсати
зиятни таъминлаш бўйича тадбирлар даражасидаги устувор вазифага ай-
дастури доирасида бу йўналишдаги ланганига яққол мисол бўла олади.
ишлар янада кенгаймоқда. Ушбу
дастур доирасида экологияга оид Абдурашид СОДИҚОВ,
ҳуқуқий асосларни янада такомил- Давлат Экология қўмитаси
лаштириш, табиий сув ҳавзаларида Биохилма-хилликни асраш
балиқчиликни ривожлантириш
каби чора-тадбирлар амалга бошқармаси бошлиғи
оширилмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Пре-
зидентининг «2017 — 2021 йил-
TA'LIM VA TARG'IBOT 11«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASÍ»
O’QUVCHI QALBIDA YOVVOYI TABIATGA 4-5 (14-15)-сан
MEHR UYG‘OTISH – MAQSADIMIZ
2022-жыл 30-май
O‘quvchilar maktabga O‘quvchilarga asosan tabiatda tabimiz o‘qituvchilari bor imkoniyat-
ilk qadamini qo‘yar ekan har bir mavjudodning o‘z o‘rni, vazi- laridan foydalanib, o‘quvchilarga
nimalarnidir bilishga, fasi borligini o’rgatish, har xil o‘yinlar ma’lumotlar berishmoqda. Bu borada
nimalarnidir o‘rganishga bilan, misollar bilan ularni qiziqtirish ochiq darslar tashkillashtirib har xil
juda qiziquvchan lozim. So‘ngi yillarda respublikamizda metodik o‘yinlar bilan o‘quvchilarni
bo‘lishadi, shun bilan yovvoyi hayvonlarni asrash ayniqsa jalb qilishmoqda. Bu yili ham makta-
birga ular boshlang‘ich O‘zbekiston Respublikasining “Qizil bimizda “Saygachiy” majmua (land-
sinfda olgan bilimlarini, kitobi”ga kiritilgan hayvonlarning shaft) buyurtma qo‘riqxonasi tomoni-
tarbiyalarini butun umri yo‘qolib ketishining oldini olish bora- dan tashkillashtirilgan “Ko‘chmanchi
davomida unutishmaydi. sida bir qancha ishlar olib borilmoqda. jonivorlar” mavzusida tanlov bo‘lib
Biz, o‘qituvchilar Bunga birgina misol sifatida “Say- o‘tdi va unda maktabimiz o‘quvchilari
o‘quvchilarimizga gachiy” majmua (landshaft) buyurtma hamda o‘qituvchilari a’lo darajada
bilim berish bilan bir qo‘riqxonasini ko‘rsatib o‘tsak bo’ladi. ishtirok etishdi. Tanlovda o‘qituvchilar
qatorda ularni hayotga asosan, yo‘qolib ketish oldida turgan
tarbiyalashimiz kerak, Ma’lumot tariqasida shuni aytib O‘zbekiston Respublikasining “Qizil
ularning tabiatga bo‘lgan o‘tishim joizki bu qo‘riqxona 2016-yilda kitobi”ga kiritilgan noyob jonivor –
muhabbatini oshirish, Qoraqolpog‘istonning Mo‘ynoq va Sayg‘oq haqida o‘quvchilarga qiziqarli
ekologik madaniyatini Qo‘ng‘irot tumanlari hududlarida ma’lumotlar berishdi.
shakllantirish ham biz, joylashgan “Saygachiy” majmua (land-
ustozlarning zimmamizda. shaft) buyurtma qo‘riqxonasi asosida Shu tariqa maktab o‘quvchilarining
Xo‘sh, qachondan boshlab tabiatni muhofaza qilish muassasasi tabiatimizdagi noyob hayvonlarga
o‘quvchilarga tabiatni sifatida tashkil etilgan. Qo‘riqxonaning bo‘lgan qiziqishlari ortib bormoqda,
asrash, ayniqsa, yovvoyi asosiy maqsadi yo‘qolib borayotgan ular haqida bir qancha ma’lumotlarga
tabiatga ehtiyotkorona yovvoyi tabiatni asrash va ularning ham ega. “Ko‘chmanchi jonivorlar” tan-
munosabatda bo’lish turlarini ko‘paytirish bo‘lib hisoblanadi. lovida maktabimizdan 2-sinf o‘qituvchisi
haqida ma’lumotlar Qo‘riqxona xodimlari bu borada juda Rejepova Yulduz 1-o‘rinni, 8-sinf
berishimiz kerak? ham ko‘p ishlar olib bormoqda. Bizning o‘qituvchisi Upenova Gulzada 2-o‘rinni,
O’quvchilar 1-sinfdan maktabimiz Ustyurt tekisligida joylash- Yoshlar yetakchisi Kayupova Altinay
boshlab atrof muhit ganligi sababli har yili o‘quvchilar 3-o‘rinni, 9-sinf rahbari To‘remuratova
bilan tanishishni va o‘qituvchilar bilan yovvoyi tabi- Gulnaz 3-o‘rinni egalladilar.
boshlaydi, demak biz atni asrash maqsadida har xil tan-
o‘quvchilarga aynan lovlar o‘tkazilib boriladi va shu tariqa Maktablarda shunday tadbirlar tez-
shu davrdan boshlab o‘quvchilar bir qancha ma’lumotlarga tez o‘tkazilib tursa, ayniqsa, tabiatni
yovvoyi tabiat haqida ega bo‘lishadi. asrash mavzusida tanlovlar olib bo-
fikrlarini shakllantirib, rilsa, o‘quvchilarda tabiatga bo‘lgan
ularni asrashga o‘rgatib Bu tanlovlarda boshlang‘ich sinf muhabbatini uyg‘otishda, hayvonlarga
borishimiz zarur. o‘quvchilari ham ishtirok etib kelishmo- bo‘lgan do‘stlik tuyg‘usini shakllanti-
qda. O‘quvchilarning tabiatga qiziqishi rishda samarali yo’l tutgan bo’lardik.
ularga bo‘lgan mehrini, hayvonlarni o‘z
do‘stlari deb bilishini o‘quvchilarning Yulduz REJEPOVA,
darsga juda faol darajadagi ishtiroki- Qoʻngʻirot tumanidagi 26-sonli
dan ham bilsa bo‘ladi.
umumtaʼlim maktabining
Tabiatni asrash maqsadida mak- boshlangʻich sinf oʻqituvchisi
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МАШҚАЛА ӘТИРАПЫНДА
БӘРШЕМИЗ ЖӘМЛЕНИЎИМИЗ ТИЙИС
Дүнья жүзинде тәбийий таза ҳаўасын болжамақта. Өкинишлиси, ишимлик суў жетиспейтуғын нызамларына әмел етип,
атмосфера өзгериси, Арал апатшылығы себепли бул қубылыс ҳәзирги күнде аймақта жасайды. Бул да кеминде бир адамға буны
шөлистанлық, шаң ямаса әлле қашан жоғалтқан. жүз берип атыр. ашшы ҳақыйқат. түсиндирсе, өз атына
дуздың көтерилиўи емес, Бул аўҳалға өзимиз саўабы менен тәбияттың
ал, улыўма жәмийетке, де үлесимизди қосып Бул машқалалалардың Экология ушын жуўапкер шексиз ҳүрметине ериседи.
өзимиздиң әтирапымызға атырғанымыз ашынарлы бәри тиришилик дереги жәмийетлик шөлкемлер Себеби, ҳәр бир инсанның
болған бийпарықлық ҳақыйқат. Дүнья жүзи болған суўды тежеп ислетиў ҳалыққа, әсиресе жасларға унамлы пазыйлети
еле де глобал машқалаға итибар қаратқан Аралбойы ҳәм ысырап қылмаў керек бул мағлыўматларды тек өзине ғана емес,
айланыўы мүмкин. ҳалқы ушын қоллап- екенлигин билдиреди. илимий жақтан дәлийллеп әтирапындағыларға да
Ҳеш нәрсе өз-өзинен қуўатлаўлар бизге бәрибир тусиндирип жеткере билиўи үлги болыўы менен жақсы
болмайтуғынын атмосфераның таза Өзбекстанда ишки лазым. нәтийже береди.
түсинип жетемен ҳаўасын бере алмайды. дәрьялардың суў
дегенше биз тәбийий ресурслары барлық Пүткил Қаллигул ЕРЖАНОВА,
ресурсларымыздан Аралқумда 2018-жылдан мутәжлик муғдарының республикамыздың Қарақалпақстан
дерлик пайдаланып басланған шорға шыдамлы 18 пайызын пайда экологиялық машқаласына
болыўдан қорқыў керек. шөл өсимликлерин егиў етеди. Қалған 82 пайызы ҳәр биримиз бирлесиў Республикасы Экология
жумыслары биз ушын мәмлекетлераралық ағып ўақты келди. Егер ана ҳәм қоршаған орталықты
Бир-биримиз үлкен апатлардың алдын өтетуғын Әмиўдәрья ҳәм тәбиятымызға бийпарық
арасындағы алыўы мүмкин. Сексеўил, Сырдарья ресурслары болмаған ҳәр бир шахс ҳәр қорғаў комитетиниң
мүнәсибетлерди жыңғыл ҳәм басқа да шаң есабынан қапланады. күни белгиленген тәбият ис жүргизиўшиси
кишипейиллик, жыллы менен дузды өзинде услап Статистикалық
жүзлилик ҳәм мийрим- қалыўшы өсимликлер бизге мағлыўматларға қарағанда,
шәпәәт қатнасықлары суў ҳәм ҳаўа киби зәрүр. жер жүзиниң 70 пайызынан
беккемлеп раўажландырып Оны халық отын сыпатында артық майданы суў менен
баратуғынын билемиз. Биз пайдаланыўы нағыз обал? қапланған, бирақ олар
күнделикли итибарсыз дузлы, ишиўге жарамсыз.
пайдаланып атырған Экологиялық мәденият
тәбийий байлықларымыз қәлбимиз бенен санамызда Ҳәзирги ўақытта
тәбияттың теңсиз инамы қәлиплеспесе, келешек дүньяда 50 ден артық
екенин ҳәм оған да итибар, ушын, перзентлеримиз мәмлекетте душшы суў
меҳир ҳәм тазалық керек ушын бүгин ислеп атырған жетиспеўшилиги себепли
екенлигин билемиз бе? барлық ҳәрекетимиз заяға үлкен қыйыншылықлар
кетеди. Алымлар ықлым келип шықпақта. Дүнья
Суўдың да сораўы бар өзгериўи глобалласыўы халқының жәми 40
деп бийкарға айтылмаған. ақыбетинде дәрьяларды пайызы таза ишимлик суў
Қарақалпақстан суў менен тәмийинлеп жетиспейтуғын жерлерде
Республикасы экологиялық турған музлықлар қоры жасайды. 2025-жылға келип
климаты аўыр, экологиялық 15-20 пайызға кемейиўин ҳәр 10 адамнан 6 адам яки
5,5 миллиард ҳалық таза
12 «QARAQALPAQSTAN ИНСАН ҲӘМ ТӘБИЯТ
EKOLOGIYASÍ»
4-5 (14-15)-сан
2022-жыл 30-май
Елимизде ҳәр жылы белгилениўи стивальда оқыўшылар экологиялық Сайғақларды қорғаў күнине арналған
дәстүрге айланған 5-май – саўатлылығын, актёрлық шеберликле- илажлар елимиздиң басқа да шетки
Халықаралық сайғақларды қорғаў рин, сүўрет салыў өнерин ҳәм спортлық аймақларында, атап өтетуғын болсақ,
күни усы жылы өзгеше руўхта жарысларда өз қәбилетлерин сынап Қарақалпақстан посёлкасындағы
өткерилди, десек алжаспаған бола- көрди. 26-санлы мектепте, Мойнақ районы-
мыз. Себеби, усы жылы бул илажды на қараслы 1,3,4 хәм 5-санлы мек-
өткериўге ҳәр жылғыға қарағанда Фестиваль даўамында мектеп теплерде ҳәм Нөкис қаласындағы
көбирек устаз ҳәм оқыўшылар, ме- оқыўшылары тәрепинен таярланған 46-санлы қәнигелестирилген улыўма
кеме ҳәм кәрханалар өз үлеслерин концертлик бағдарламалар жарыс билим бериў мектебинде де кең түрде
қосты. қатнасыўшыларына өзгеше руўх өткерилди. Мине усындай илажлардың
бағышлап турды. Илажға мийман тез-тезден өткерилип турылыўы
5-май күни Қоңырат районы Жаслық болып келген Ташкент экологиялық өсип киятырған жас әўладтың
посёлкасында Сайғақларды қорғаў ресурслар орайы Экомектеп ағзалары экологиялық саўатлылығын асырыўы
күни мүнәсебети менен «Сайғақлар ҳәм «Сайгачий» комплекс ланд- менен биргеликте ана тәбиятқа болған
– өтмиш ҳәм келешек арасындағы шафт буйыртпа қорықханасы ис- сүйиспеншилигиниң артыўына кепил
көпир» атамасында фестиваль бо- пекторлары оқыўшылардың мийнет- болады.
лып өтти. Фестивальға Қырққыз лерин баҳалап барды. Фестиваль
посёлкасындағы 31-санлы мектеп, жуўмағында оқыўшылар ҳәм оларды Медет МУХАНОВ,
Елабад посёлкасындағы 52-санлы таярлаған устазларына Сайғақларды Қоңырат районы ХББ-не
мектеп ҳәм Жаслық посёлкасындағы қорғаў Альянсы ҳәм УзКорГаз Кеми- қараслы 54-санлы улыўма билим
54-санлы мектеп оқыўшылары кал кәрханасы тәрепинен таярланған бериў мектебиниң Экологиялық
қатнасты. мақтаў жарлықлары ҳәм баҳалы
сыйлықлар тапсырылды. клубы жетекшиси.
Жарыс түринде өткерилген фе-
КҚҮӘШЎ ИЛПИССИАЗМЛАИЛК ЎИАЛҚАТЖЫЛНАДРАЫҒ ЫабабактлқиәқйүаләоолмыЕнршйўдлааыилсибығлжлйынаиепэЖинаилнтмлбнсрниааеежаыииалнҳскрклзазйәўедактдыдўмлеўреўртеымыыўимажҳоҳлнакҳабқүҳрәўақааәшзәмыаҳспқўсеммаеәтаангаетгыеемйлғтжақирлрклыиаәзнааеысаглрўдйғйлнаеқўеыидедиыыу;мдпантўраўааисйөдиаөлс:слилмалзмиыазаеглсеүлрқрнертасмаиыдредырипккмеиыынўиытгпапиииңнан--,,жтҳататүеаолвәларрқткмыптомееа-ткўанспқрлтқсауаеелмртулрнруареасўмыдрркеқпыиыаллксоңтўлналмерыашматеттааслрааримлзаққ,нүаааҳртымдлжрәдлрнкаеыаыамоиўырнңлннибыскныҳсееапбпыәлмңналуерееңаргтелрқсиаалкига;лнлеиаиәсаттезллмыинланедесанцҳгрылырәдеигинымаення;,
асырыкүлшсылин;самал ўақтында көшеге
тбнежштаетоеиыирррлкқпмлеаспаиежккаалҳқмүрлаңңәалшиаў;еырар,рылрерзаилқсытэҳаыиистнләнгыамўаиемдымңнаҳкаарбәкатайлеаамжрврртўтртаеллауаойткықартнмо;тырқмаыго,аллыынбшаыкдсирөыўалҳлыпықыәькиббөтмлқреоишелклйтекргеғеиедаагхрсмеенз;-,
НЕГЕ МОЙНАҚТА 30 ПАЙЫЗ, лбшмөбүөжкестушеаүаамтийкрмғииқўкыыдкрәнеқжкиманиўскулмөнаойдиөлаўрелпл;пламшшаыбриқлс,раоаилегаыиаәдлрилғлбжзрйыағнқдеааыжанкнаттрнүнмеелмеҳдишыкроүқәыкемагрәмнсеамеаиыйеўдйклтбрамриигандедеаалинпалрыатнтсыўшрсаеулқн;аипҳрркиўаадтәздмақлрлжҳмоаақиа,әажаыйгўқжмсрсиеы;отжыеыбртрўбэрраүарлғяалт,алыремартенбкрнгсаыакыоееыдтғстннўкыыаернў---; жтбшҳреәиоаазмлйқлҳыыгеиәгннкаенкрлүдзгтнешеааиекүрсғелнасыптискааклеыжвеңсенортй;анеолмимблмлнаеаеаоңңлпррб,.даиддийанәалднерьианьдклляееоаайҳлжнибәаыыномрўлбэқтсатылеаареркңлыксғыатаенрпзқ--
АЛ, ЗАРАФШАНДА 60?
Өзбекстан Республикасы хызметкерлерден еки есе кем қшмқҳтқәоаәөәыўрдммбиғғалыаепғтелнбалебкыиунбыреәзүўтееапрыс;лтк,стшлиилизткғлеенәыакерлрәндретүраиррмуих;р,амраржтнааелыаарқкағниладмаражтаалмыйажраалйаарүаүтлсғслрйаыатадиррррканеыыилбҳнрннееәиыыиркўмиңпў-, сеитизҲллүиеркдмиқеа. тғлыийдзаалмаарнылнаасәлмаерл, қәўип
Министрлер Кабинетиниң ис ҳақы төленеди. етейик!
«Мийнет базарында мийнет
мүнәсибетлерин тәртипке Арал апатшылығы кемленсин; т(сртолҳбәам) әтбираайплыанднаығыс ҚК өр“UтбМzқо-аайKждыoиаrнғтшGаДлaаЖаsиўУCнпМhсрпeАоmеНфклiтАcиеоaйЗлрlтАа»ыекРМнт,ОиаЧанкВғЖаат,
салыў ҳаққында қосымша ақыбетинде жүзеге келген элек
ис-илажлар ҳаққында» ғы экологиялық жағдай аўырлығы
743-санлы қарары менен себепли әпиўайы халық бағаналары
тастыйықланған «Тәбийий- арасында кеселликке шалыныў
ықлым ҳәм хожалық-турмыс ҳәм өлимшилик ҳалатлары
шараятлары аўыр ҳәм жыл сайын артып бармақта.
қолайсыз болған аймақларда Статистикалық мағлыўматларға
ислеўши хызметкерлер қарағанда, Қарақалпақстанның
мийнетине ис ҳақы төлеўге арқа районларында гипертония
район коэффициентлерин, ҳәм бас мий инсульты
сондай-ақ, оларға ҳәр жылы кеселликлери ҳәр 5 жылда 50-
берилетуғын қосымша дем 55 пайызға артып бармақта.
алыс күнлериниң ең кем
мүддетин белгилеў ҳәм Мойнақта аўыр экологиялық
қоллаў тәртиби ҳаққында» жағдай ҳәм де жумыссызлық,
ғы нызамға муўапық Мойнақ мийнетке төленетуғын ис
ҳәм Қоңырат районларында ҳақының қонымсызлығы
30 пайыз, Зарафшан ҳәм себепли жергиликли кадрлар
Үшқудық қалаларында бул жерден кетип қалмақта.
60 пайыз үстемелер Жақында президент «Мойнақта
белгиленген. ислеймен» деген шыпакерлерге
еки есе айлық ис ҳақы төлеў
Тәбийий-ықлым ҳәм хожалық- керек екенлигин мәлим еткен
турмыс шараятлары аўыр ҳәм еди.
қолайсыз болған аймақлар
дегенде, дәрҳал көз алдымызға Мойнақты ҳәр тәреплеме
Мойнақ районы сәўлеленеди. раўажландырыў ушын
Бул пүткил дүнья жүзине ҳүкиметимиздиң жоқарыдағы
белгили де. Бирақ, негедур бул қарарына өзгерис киргизиў
ең аўыр экологиялық аймақта мақсетке муўапық болар еди.
жайласқан мойнақшыларға, Ис ҳақы төлениўи ең болмаса
экологиялық ҳәм экономикалық Зарафшан қаласы ҳәм Үшқудық
жақтан салыстырмалы районлары менен бирдей
түрде жақсы жасап атырған белгиленсе екен.
Зарафшан ҳәм Үшқудықлы
Алмас МӘДРЕЙМОВ,
шыпакер. Мойнақ районы.
ДӘЎИР ТАЛАБЫ 13«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASÍ»
¯ЫР¡АªЫЛЛАР¡А 4-5 (14-15)-сан
¯ЫРА¡Ы БОЛЫªЫМЫЗ ТИЙИС 2022-жыл 30-май
Әдеттегидей жумысла- қустың уясына жақын толық жарып шығады. замсыз түрде аўланыўы шығыў;
рымды болып аўылдың келип қалғансыз, сизлер- Август-сентябрь айларына олардың саны кескин - қырғаўыллардың бас са-
тусында автобустан түсип ди узақластырыў ушын келип, шөжелери дерлик азайып кетиўине себеп
қалдым. Бәҳәр мәўсими жорғалап қашыў, қустың үлкейип, аналарынан бөлек болмақта. Усы мақсетте, нын анықлаў ҳәм көбейтиў
болғанлықтан әтирап жа- пухта режеси болған. Енди жасай баслайды. Олар Қарақалпақстан Респу- мақсетинде тийисли уй-
сыл реңге боялып, көрген көрсеңиз де көрмегендей майда жәнликлер, жабайы бликасы Министрлер ымлар менен биргеликте
көзди қуўандырады. болып өтип кете бериң. шөп мийўелери, жапырақ Кеңесиниң арнаўлы бийли- жыллық есабын жүргизиў
Бир тәрепи үлкен жап, Олардың тынышын алмаң, ҳәм туқымлары менен гине тийкар республикамыз бойынша биологиялық
ал екинши тәрепи пахта -деп гәпимди жуўмақладым азықланады. аймағында 2022-2023-жыл- илим-изертлеў жумысларын
атызлары болған аўыл да,жолымды даўам еттим. ларда қырғаўылларды шөлкемлестириў қусаған
жолы. Қандай гөззал. Жол Ҳәзирги күнде аўлаў қадаған етилген. бир қатар талаплар келти-
бойы бүгинги исленген Буны не ушын айтып қырғаўылларды рилген.
жумысларымды анализ- атырман. республикамыздың шетки Усы қарар тийкарын-
леп, ертеңги ислерди аймақлары болған Жал- да жуўапкерлерге: Усы нызам тийкарында
жобаластырып киятыр- Ҳәзирги күнде тырбас, Даўыткөл, Көктас алып барылған жумыс-
ман. Дыққатымды жол Қарақалпақстан аймағында көллери әтирапында тығыз - қырғаўылларды ны- лар өз нәтийжесин берип,
шетинде қой-ешки бағып, 246 түрдеги қуслар дизимге ушыратыўға болады. Бул замсыз түрде аўлаўға жол қырғаўыллардың жоқ
бир-бирине гәп бермей, алынып, олардың арасында аймақларда орташа есапта қоймаў; болып кетиўиниң алды
әлле нәрсени таласып бир қаншасының жоғалып 1 км кв жерге бәҳәрде 5830, алынып, олардың бас
бөлисе алмай атырған еки кетиў қәўпи бар, солардың ал гүз айларында 7650 - қырғаўылларды ны- саны көбейиўине исенип
өспирим балалар тартты. бири биз сөз етпекши болып қырғаўылдан туўра келеди. замсыз түрде аўлаўға жол қаламыз.
отырған қырғаўыллар. қойған шахсларға әмелдеги
– Ҳә жигитлер! Нени Бул жабайы қуслар Қырғаўыллар не ушын нызамлар тийкарында ҳәм Артықбек
бөлисе алмай атырсызлар? Қарақалпақстанның дерлик азайып кеткен? - де- белгиленген тәртипте тий- САГЫЙДУЛЛАЕВ,
бәрше аймақларында ушы- ген сораўға төмендеги исли илажлар көриў; “Сайгачий” комплекс
Мени көрген олар асығыс расады. мағлыўматларды келтирип (ландшафт) буйыртпа
сәлемлести де ўақыяны өтиўимизге болады. - қырғаўылларды нызам- қорықханасы бас
баянлай баслады. Қыс айларында сыз түрде аўлап, базарлар- қәнигеси, инспектор
қырғаўыллар қалың Әдетте қырғаўыллар да сатылыўын қадаған етиў
– Әжаға, бизлер күни путалықлар менен уясын жабайы шөп ара- бойынша ис-илажлар ислеп
менен бир қырғаўылдың қамыслықлар арасына ларына, пута тәризли
қоразын қуўып жүр едик, кирип жасырынады, ал өсимликлер астыларына
мынаның ийти болса бәҳәр айларында тарқала салады. Биринши нәўбетте
мийнетимизди бир пул баслайды. Март-апрель жер баўырлаўшы ҳайўанлар
етти, - деди балардың сәл айларында уя қурып, болған жыланлардың
үлкениреги күйип-писип. мәкийен қырғаўыллар ҳүжимине көп ушырай-
орташа 8 ден 19 мәйекке ды. Және де, олардың
– Сонда қалай, дым уш- шекем туўып, оларды шөжелерин кишкене
пай ма? – сорадым мен де 21-23 күн даўамында ўақытында ийт, сағал,
қызықсынып. ғурық болып басып жа- түлки қусаған ҳайўанлар
тады ҳәм шөжелейди. набыт етеди. Соның
– Яқ, тек алдымызда Қызықлы жери сонда, менен биргеликте, бра-
жорғалап қашты, ал, бизлер басқан мәйеклериниң коньерлер тәрепинен
изинен қуўып жүр едик, - бирде-биреўи зая болмай, гүз-қыс мәўсиминде ны-
гәпке араласты кишкенеси.
-Инилерим, сизлер
²АВОНИ КОНДИЦИОНЕРЛАШ СО²АСИДА ЯШИЛ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
Жорий йилнинг 12 май куни хлор ва бромни ўз ичига олган
Давлат экология қўмитаси, БМТ кимёвий моддаларни халқ
Тараққиёт дастури ва Глобал хўжалигида қўллашдир. Бундай
экологик жамғармасининг моддалар совитиш ва ҳавони
«Ўзбекистонда глобал исиш кондиционерлаш соҳасида кенг
салоҳияти паст ва озонни емириш қўлланилади ва у совитиш агенти
қобилияти бўлмаган энергия ёки оддий тилда “фреон”лар деб
самарадор технологияларни аталади.
жорий этиш орқали ГХФУни Озон қатламининг аҳамиятини
бутунлай истеъмолдан чиқариш» инобатга олган ҳолда, йиғилиш
қўшма лойиҳаси доирасида иштирокчилари совитиш
Ўзбекистондаги совитиш агентларини хавфсиз қайта
агентларини (хладагент) қайта тиклаш ва тўлдириш бўйича
ишлаш марказлари ва намойиш тажриба алмашишди ҳамда ҳавони
лойиҳалар техник вакиллари кондиционерлаш соҳасида яшил
учун Тахиатош туманида "Озонни технологияларни илгари суриш
емирувчи моддалардан қайта бўйича фикр алмашдилар.
фойдаланиш тизими ва намойиш Мазкур семинар 2021 йил 9
лойиҳаси" мавзусида семинар мартдаги Озон қатламини емирувчи
бўлиб ўтди. моддалардан фойдаланишни
Семинар қатнашичлари тўхтатиш бўйича қабул қилинган
Тахиатошдаги совитгични қайта Миллий дастурни ва Ўзбекистон
тиклаш марказида бўлиб, совитиш Республикасининг Озон қатламини
ва ҳавони кондиционерлаш ҳимоя қилиш тўғрисидаги Вена
соҳасида озон қатламига конвенцияси ва унинг озон
зарарсиз муқобил ва энергия қатламини бузувчи моддалар
тежамкор технологияларни (яшил (ОБМ) бўйича Монреал баённомаси
технологиялар) жорий этиш бўйича мажбуриятларини амалга
намойиш лойиҳаси билан яқиндан оширишда муҳим ўрин тутади.
танишишди.
Бугунги кунга қадар озон Саламат ҚОСБЕРГЕНОВ,
қатлами бузилишининг табиий Тахиатош тумани Экология ва
ва антропоген (инсон фаолияти
туфайли) сабаблари маълум. атроф-муҳитни
Антропогенлардан, бу асосан, муҳофаза қилиш бўлими бош
мутахассиси
14 «QARAQALPAQSTAN ДОЛЗАРБ МАВЗУ
EKOLOGIYASÍ»
4-5 (14-15)-сан «¯ИЗИЛНега Єзбекистон Республикасининг
2022-жыл 30-май
КИРИТИЛГАН ЄСИМЛИКЛАР РЄЙХАТИ КАМАЙИБ,
Она табиат бизга нинг табиатга таъсири кучай- нилгани боис, денгизга сув турган турларни асраб қолиш ўсимликлар рўйхатдан
ота-боболаримиздан иши натижасида антропоген етарлича бормай қўйди. мақсадида жорий қилинган чиқариб ташланган.
қолган буюк мерос. ландшафтлар кўпаймоқда. Натижада, денгиз ўзининг Ўзбекистон Республикаси-
Табиий бойликлардан Ҳайвонот ва ўсимлик ола- минг йиллик қирғоқларидан нинг Қизил китоби 2019 йилда Янги нашрда бутунлай
оқилона фойдаланиш, мидан режасиз фойдаланиш узоқлаша борди. Шу ўринда икки жилддан иборат бўлиб йўқолиб кетган ўсимлик
табиатда рўй берадиган ёки инсон фаолияти билан бир аянчли ҳолатни айтмас- янгидан нашр қилинди. Унда турлари сони 19 тадан 10
ҳодисаларнинг боғлиқ сабаблар туфайли дан иложимиз йўқ. Баъзи ва- ўсимлик ва ҳайвонларнинг тага камайган. Айни пайтда,
ўзаро боғлиқлиги сўнгги икки аср давомида 250 тандошларимиз она табиатга камёб ва йўқолиб кетиш унга 15 та камёб ўсимлик
ва ривожланиши та умуртқали ҳайвон турла- шунақанги бир муносабатда хавфи остида қолган тур- тури қўшилган. Умуман
қонунлари ҳақида ри ва кичик турлар йўқолиб бўлмоқда-ки, нима дейишга лари ҳақида асосий маълу- олганда аввалги нашрга
билимларимиз қай кетди. ҳам ҳайрон қоласан киши. мотлар берилган. Биринчи таққослаганда 157 ўсимлик
даражада? Табиатга, Нима учундир биз биров айт- жилд Ўзбекистондаги на- турининг мақоми ўзгарган.
ҳайвонот ва ўсимликлар Ўтган асрнинг 80-йил- сагина иш қилишга ёки юқори ботот олами, иккинчи жилд
дунёсига кўрсатилаётган ларидан бошлаб ҳар йили амалда ўтирганлар буйруқ эса ҳайвонот олами ҳақидаги Кейинги йилларда олиб
ҳар қандай таъсир ўртача 1 та ҳайвон ва 50 га берсагина ишлашга ўрганиб маълумотларни қамраб ол- борилган изланишлар
келажакда қандай яқин ўсимлик тури йўқолиб қолганмиз. Инсонлар ораси- ган. ўлкамиз флорасига мансуб
оқибатларга олиб бормоқда. Қуш ва сут эми- да ҳали ҳануз “менга нима” яна 138 турдаги ўсимликни
келиши мумкинлигини зувчиларнинг 1000 дан ортиқ дейдиганлар топилиши жуда “Қизил китоб”га Қизил китобга киритиш ло-
ўйлаб кўряпмизми? Она тури йўқолиб кетиш арафа- ачинарли, албатта. Ўзбекистондаги нодир ва зимлигини кўрсатмоқда. 1998
табиатимиз 50 йилдан сида турибди. Йил даво- йўқолиб кетиш хавфи остида йил маълумотларига кўра,
сўнг қандай аҳволга мида 1 млрд. тонна кўмир Эътибор берсангиз, сўнгги қолган, ҳимояга муҳтож 314 Ўзбекистон Республикаси-
келишини тасаввур ёқилади, атмосферага юзлаб йилларда шаҳарларда, ариқ хил ўсимлик тури киритил- нинг Қизил китобига кири-
қилиб кўринг? Бизда тонна азот оксиди, олтин- ва зовурлар бўйларида ган. Унинг аввалги нашрида тилган ўсимлик турларининг
бепарволик иллати г уг урт, углерод, қурум ва турли маиший чиқиндилар (2009 йил) бундай ўсимлик ва сони 301 тани ташкил эт-
шундай илдиз отганки, чанг чиқарилади. Тупроқ ва тўпланиб қолмоқда. Сабаб замбуруғлар сони 324 та деб ган бўлса, янги нашрдан
на кулишингни ва на сувлар саноат ва маиший эса аҳолининг чиқиндилар келтирилган эди. 48 оилага мансуб 313 тур-
йиғлашингни билмайсан чиқиндилар (бир неча млрд. борасида экологик мадания- даги ўсимлик ўрин олди.
киши. Онгимизга ҳеч тонна), нефть маҳсулотлари тининг пастлигидадир. Бирон Янги нашрда ўн йил ав- Қизил китобга киритилган
нарса қилмайди, битта (бир неча млн. тонна), мине- бир егулик ўрами, елим па- валгисидан камроқ ўсимлик ўсимлик турларига Табиатни
мен қиляпманми бу рал ўғитлар (юз млн. тоннага кетлар, рўзғордан чиққан тур- номи келтирилганлигининг муҳофаза қилиш халқаро
ишни қабилидаги яқин), оғир металлар, радио- ли маиший чиқиндилар мах- сабабини Ўзбекистон Ре- уюшмаси томонидан ишлаб
фикрлар ўрнашиб актив чиқиндилар билан сус чиқинди қутиларига жой- спубликаси Фанлар акаде- чиқилган таснифга биноан
олган, биз бу доирадан ифлосланади. лаштирилмасдан исталган мияси Ботаника институти камёблигига кўра 4 та мақом
чиқа олмаяпмиз. Мен жойга ҳатто ариқ сувларига олимлари шундай изоҳлади: берилди.
фуқароларимизнинг Табиий бойлик лард ан ҳам оқизилмоқда. Ҳайвонот ўтган вақт давомида олиб
маънавийяти оқилона фойдаланиш керак ва ўсимликлар дунёсига ҳам борилган ўрганишлар да- 0. Йўқолган ёки йўқолган
ва маданиятини деганда, табиат бойликла- йил сайин қанчадан-қанча вомида эски рўйхатдаги бўлиши мумкин. Бир неча
паст деб айтишни ридан мамлакат ёки бутун зиён келтирилмоқда. «Ов- баъзи ўсимликлар ўзи ас- йиллар давомида табиатда
хоҳламайман. Афсуски, инсоният манфаати йўлида чиларимиз» ҳайвонларга лида Ўзбекистон ҳудудида учратилмаган, лекин йиғиб
атрофдаги воқеалар фойдаланиш тушунилади. қилаётган «меҳрибонлиги» учрамаслиги, баъзилари олиш қийин
бунинг тескарисини Бунда ҳозирги ва келажак сабабли «Қизил Китоб»га Ўзбекистон ҳудудида ка-
кўрсатмоқда. авлоднинг манфаатларини киритилган ҳайвонлар тур- мёб бўлгани билан қўшни
Барчамизга маълум, ҳар кўзлаб фаолият юритиш на- лари ҳам камайиб бораётир. Қозоғистон, Қирғизистон
қандай тирик мавжудот ўз зарда тутилиши керак. Биз Зеро, табиатни муҳофаза ва Тожикистонда кенг
атрофини ўраб турган таби- келажак авлодга флора ва қилиш, атроф муҳитимиздаги тарқалганлиги, яна
ий муҳит билан ўзаро таъ- фауна дунёсини, вайрона- барча табиий ресурсларни айрим турла-
сирда бўлади, ундан ўзига гарчиликка учраган табиатни кўз қорачиғимиздек асраб- ри эса камёб
керакли нарсаларни ола- эмас, балки ҳозиргидан анча авайлаш нафақат табиат бўлмай катта
ди. Ерда одамнинг пайдо яхшироқ табиат муҳитини ҳимоячилари ва экологлар, минтақаларда
бўлиши органик дунё билан қолдиришимиз керак. балки ҳар бир инсоннинг учраши юза-
табиий муҳит ўртасидаги муқаддас бурчи бўлмоғи га чиққан. Шун-
ўзаро муносабатни тубдан Биргина мисол, Антропо- лозим. га асосланиб, янги
ўзгартириб юборди. Ин- ген таъсирида Орол денгизи нашрда Олатов шаф-
сонлар яшайдиган ҳудуд қуриди. Оролга қуйиладиган Ўсимликлар ва ҳайвонот рани, Мартиус қиличўти,
кўпайгани сари, уларнинг сувдан қишлоқ ҳўжалиги дунёсини муҳофаза қилиш, Тожикистон аллохрузи каби
эҳтиёжлари ҳам ортиб борди. экинларини суғориш учун йўқ бўлиб кетиш арафасида
Одамлар ўз эҳтиёжларини хўжасизларча фойдала-
табиий ресурслар ҳисобидан
қондиради. Бундан ташқари,
инсоният сунъий муҳитни
ҳам бунёд этади. Масалан,
турар-жой бинолари, сув
омборлари, йўллар ва шунга
ўхшаш жараёнлар. Ишлаб
чиқарувчи кучларнинг ривож-
ланиши, фан ва техниканинг
тараққий этиши билан, таби-
ий бойликларнинг аҳамияти,
уларни ишлатиш шакллари
ҳам ўзгариб боради. Инсон-
ДОЛЗАРБ МАВЗУ 15«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASÍ»
КИТОБИ»га 4-5 (14-15)-сан
ІАЙВОНОТ ОЛАМИ ВАКИЛЛАРИНИНГ САФИ ЭСА КЕНГАЙМОЇДА?
2022-жыл 30-май
бўлган айрим жойлардагина итда ўстириш усулларига бебаҳо бойликларини сақлаб
ёки маданий шароитда сақлаб ҳам тўхталиб ўтилган. Баъзи қолишга, уларни асраб-авайлаб, ӨЗБЕКСТАН
қолиш эҳтимоли мавжуд бўлган ўринларда муайян турни таж- муносиб равишда келгуси авлод- АӉШЫЛАР ҲӘМ
турлар. риба майдонларида ёки саноат ларга қолдиришга эриша оламиз. БАЛЫҚШЫЛАР
асосида етиштириш имконият- “Қизил китоб”нинг янги СПОРТ БИРЛЕС
1. Йўқолиш арафасида тур- лари баён этилган. Муҳофаза нашри 2-жилдига сутэмизув- ПЕСИ ҚАРА
ган. Йўқолиб кетиш хавфи ости- чоралари масаласига алоҳида чи ҳайвонларнинг 30 тури, ҚАЛП АҚСТАН
да қолган, сақлаб қолиниши эътибор қаратилган. Турларга қушларнинг 52 хили, судралиб БӨЛИМИ
учун махсус муҳофазани талаб тавсиф берилар экан, соҳага юрувчиларнинг
этадиган турлар. доир адабиётлар ва гербарий 21 тури, балиқларнинг 17 тури, Өзбекстан аӊшылар
маълумотларидан, шунингдек, 3 тур чувалчанг, 14 тур моллю- ҳәм балықшылар
2. Камёб. Маълум кичик май- кўп йиллик кузатишлар натижа- ска, бўғимоёқлиларнинг 66 тури спорт бирлеспеси
донлардагина ўзига хос шароит- ларидан ҳам фойдаланилган. киритилган. Қарақалпақстан
ларда сақлаб қолинган, аммо тез Таққослаш учун аввалги, 2009 бөлими Кеӊесиниӊ
йўқолиб кетиши мумкин бўлган Ўзбекистон Республикаси йилда нашр этилган “Қизил 11.04.2022-жылдағы
ва жиддий назоратни талаб Фанлар академияси Ботаника китоб”даги ҳайвонларга доир 15-санлы қарарына
этувчи турлар. институти (аввалги Ўсимлик маълумотларни келтириб муўапық апрель айы
ва ҳайвонот олами генофон- ўтамиз: унга сутэмизувчилар- ишинде Өзбекстан
3. Сон жиҳатдан камайиб ди институти) илмий ходимла- нинг 23 тури (кенжа турлар аӊшылар ҳәм балықшылар
бораётган. Сони ва тарқалган рининг кейинги йиллар ичида билан 24), қушларнинг 48 тури спорт бирлеспеси
майдонлари маълум вақт ичи- вилоятлар бўйича олиб борган (кенжа турлар билан 51), су- Қарақалпақстан бөлимине
да табиий сабабларга кўра ёки илмий-тадқиқот ишларининг дралиб юрувчиларнинг 16 тури, есабат ҳәм қайта сайлаў
инсон омили таъсири остида самараси ўлароқ, Қизил китоб- балиқларнинг 17 тури (кенжа тур- Конференциясына
камайиб кетаётган турлар. Айни нинг аввалги (2009) нашридаги лар билан 18), 3 хил чувалчанг, қала ҳәм районлардан
вақтда, бундай ўсимликларни маълумотлар янгиланди, яъни, 14 тур моллюска (кенжа турлар делегатлар сайлаў
ҳар томонлама назоратга олиш Қизил китобнинг янги нашрига билан 15), бўғимоёқлиларнинг жыйналыслары
талаб этилади. Ўсимликларнинг айрим ўзгартиришлар киритил- 60 тури (кенжа турлар билан 61) өткерилетуғынын
мақоми турғун эмас, балки ди. Жумладан, табиатда нисба- киритилган. хабарлаймыз.
ўзгарувчандир, яъни, вақт ўтиши тан кўпайганлиги ва ареалининг 2019 йилдаги нашрига су- Төрткүл ҳәм Елликқала
билан муайян ўсимлик бутунлай кенгайганлиги сабабли, Король- тэмизувчиларнинг 30 тури, районларында: - 2022-жыл
йўқолиши ёки кўпайиб, муҳофаза ков заъфарони, ноксимон нор- қушларнинг 52 тури, судра- 20-апрель күни,
қилиш даражасидан чиқиб кети- мушк, Суворов пиёзи, анзур пи- либ юрувчиларнинг 21 тури, Беруний ҳәм Әмиўдәрья
ши ҳам мумкин. Қизил китобда ёзи Қизил китобга киритилмади. балиқ ларнинг 17 тури, 3 тур районларында: - 2022-жыл
ҳар бир турнинг ўзбекча, русча, Жами 23 та тур эски рўйхатдан чувалчанг, 14 тур моллюска, 20-21-апрель күнлери,
лотинча номлари ва уларнинг чиқарилди, бироқ 11 та янги бўғимоёқлиларнинг 66 тури ки- Тахтакөпир ҳәм Қараөзек
қайси оила ҳамда туркумга олий ўсимлик турлари йўқолиб ритилган. районларында: - 2022-жыл
мансублиги кўрсатилган. Шу- кетиш хавфи остида қолган деб Ўзбекистон Республикаси фа- 22-апрель күни,
нингдек, турларнинг қисқача тав- топилиб, Қизил китобга кири- унасида, яъний ҳайвонот дунё- Шымбай ҳәм Кегейли
сифи (ҳаётий шакли, бўйи, шох- тилди. Камёб деб топилган 7 та сида умуртқали ҳайвонларнинг районларында: - 2022-жыл
шаббаси, барги, гули, меваси ва турнинг табиатдаги популяцияси 714 тури мавжуд бўлиб, жумла- 22-25-апрель күнлери,
кенгайганлиги муносабати би- дан сутэмизувчилар 107 тани, Нөкис ҳәм Тақыятас
фенологияси), тарқалиши лан улар 2-мақомдан 3-мақомга қушлар – 467 тани, судралиб районларында: - 2022-жыл
ва чизма харитада ўтказилди. Изланишлар туфайли юрувчилар – 61 тани, амфибия 21-25-апрель күнлери,
учрайдиган жой- 10 та турнинг бошқа тоғ тизма- (қуруқликда ҳам сувда ҳам яшай Мойнақ районында: - 2022-
лари келтирил- жыл 27-апрель күни,
ган. Табиий ларида ва ўзига хос экологик Қоӊырат ҳәм Қанлыкөл
шаро- шароитларда ҳам ўсиши районларында: - 2022-жыл
аниқланди. Шуни алоҳида 18-26-апрель күнлери,
таъкидлаш жоизки, Қизил оладиганлар) – 3 тани, балиқлар Шоманай ҳәм Хожели
китобнинг ушбу янги на- – 76 тани ташкил қилади. районларында: - 2022-жыл
шрига 0-мақомга мансуб Хулоса қилиб айтганда, Она 26-28-апрель күнлери,
18 та тур киритилди. Бу табиат бу яратганнинг инсон- Нөкис қаласында: - 2022-
флорамизга антропоген га берилган бебаҳо бойлиги жыл 29-апрель күни.
омиллар таъсири кучли ҳисобланади. Инсоннинг яшаши, Өзбекстан аӊшылар
эканлигидан далолат бера- ҳаёт кечириши, турмуш тарзи, ҳәм балықшылар
қўйингки, нафас олиши ҳам та- спорт бирлеспеси
ди. Қизил китобнинг мазкур биат билан чамбарчас боғлиқ. Қарақалпақстан бөлими
янги нашри мутахассислар, Биосфера деб аталувчи энг катта бәрше ағзаларын
давлат идоралари ҳамда жа- экотизим инсон ҳаётида муҳим делегатлар сайлаў
ўрин эгаллашини ҳаммамиз жыйналысларына белсене
моат ташкилотлари олди- бирдек англаб етишимиз зарур қатнасыўын сораймыз.
га қўриқхоналар ва буюр- ва унинг ҳар бир бўлагини ас-
тмахоналарни кенгайти- раб-авайлаш, муҳофаза қилишга
риш, ёввойи ўсимликлар масъул бўлмоғимиз лозим.
сотишни тақиқлаш, хо-
машё учун йиғиладиган Султонмурод ТАШИМОВ,
ўсимликларни териш Ўзбекистон Республикаси
учун лицензиялар жорий Давлат экология қўмитаси
этиш каби бир қанча дол-
зарб масалаларни қўяди. раисининг Маънавий-
Ўсимликлар дунёсини маърифий ишлар
муҳофаза қилиш бу жа-
раёнда кенг жамоатчилик самарадорлигини ошириш,
иштирок этган тақдирдагина давлат тили тўғрисидаги
ижобий самара беради. Бар-
ча якдиллик билан ҳаракат қонунчилик ҳужжатларига
қилсагина, наботот оламининг риоя этилишини таъминлаш
масалалари бўйича
маслаҳатчиси
16 «QARAQALPAQSTAN МУНОСАБАТ
EKOLOGIYASÍ»
4-5 (14-15)-сан
2022-жыл 30-май
ЧИ¯ИНДИГА МУНОСАБАТ:
ИЖОБИЙМИ Ё САЛБИЙ?..
Шаҳар бўйлаб юрар- гувоҳи бўлдим. Чиқинди таш- Ривожланган мамлакатлар Чимбой туманида ўтказилган кўнглингиз хижил бўлганидан
канман ҳар қадамда тўрт лашга чиққан онахон чиқинди тажрибаси чиқиндиларнинг рейд тадбири давомида «Ке- фарзандингизга, ҳа, майли,
хил рангдаги чиқинди қути атрофида «ястаниб» 85 фоизини қайта ишлаш нес» ОФЙ фуқароси Ж.Д ўзингизга нимадир олсангиз
қутиларига кўзим туша- ётган бутилкаларни йиғиб мумкинлигини кўрсатади. томонидан амалга оширил- манфаатлироқ эмасми?
ди. Қизиқиб атрофига контейнерга ташлаётган- Масалан, Японияда резина гани аниқланган. Ҳар иккала
қарасам – чиқинди идиш ди. Саломлашгач, қизиқиб маҳсулотларининг 34 фои- ҳолатда ҳам фуқароларга Яқинда бир маълумотга
бир ён, чиқиндилар бир ён. уларга савол оҳангида юз- зи, қоғоз ва картоннинг 54 Ўзбекистон Республика- кўзим тушди, Германияда
Ҳа, бизда бор имконият- ландим: «баклашкаларни фоизи, шиша буюмларнинг си Маъмурий Жавобгар- ичимлик суви сотиб олишда
дан ҳам тўғри фойдалана алоҳида йиғиб қўймабсиз, 43 фоизи чиқиндини қайта лик тўғрисидаги Кодекснинг баклашга учун қўшимча пул
олиш кўникмаси ҳалигача шунда чиқариб ташлаш ҳам ишлаш ҳисобига тайёрлана- 91¹- 1-қисми билан жари- тўларкансиз, агар фақат
суст. Йўқса оддийгина осон бўларди», дедим аёлга ди. Хитойда эса металлдан ма белгиланган. Шуни ҳам сув учун тўлов қилсангиз у
чиқиндини махсус ажра- ёрдамлашиш мақсадида ясалган буюмларнинг 33 таъкидлаш керакки Кодек- ҳолда бўшаган баклашка-
тилган қутиларга солар- ердан баклашкани олаётиб. фоизи, жун, ипак ва чарм- снинг мазкур қисмида бел- ни сотиб олган жойингизга
дик. Кўп қаватли бинолар- дан таёрланган буюмлар, гиланмаган жойларга қаттиқ қайтадан олиб келишингиз
нинг чиқинди ташлайди- «Булар меники эмас,- деди ҳатто атторлик буюмлари- маиший чиқиндиларни ва керак бўларкан. Менимча,
ган контейнерларини-ку кулимсираб аёл, - бинони у нинг 34 фоизи турли хил қурилиш чиқиндиларини бизда ҳам чиқиндиларга
айтмаса ҳам бўлади. Кон- бошидан шу бошигача йиғиб чиқиндиларни қайта ишлаш ташлаш, шунингдек суюқ нисбатан қандайдир имти-
тейнер қолиб, унинг атро- чиққанларим булар. Йўлдан орқали тайёрланаркан. маиший чиқиндиларни ёзлар ёки рағбатлантириш
фи чиқиндиларга тўлиб ўтганлар ичиб-ичиб, таш- тўкиш фуқароларга базавий жорий этиш керак. Шунда
кетади. лаб кетишаверади-да. Уйда Чиқиндиларни махсус жой- ҳисоблаш миқдорининг бир халқимиз ҳам янгиликка
қиладиган ишим йўқ, ҳам ларга ташлаш кераклиги бараваридан уч баравари- интилиб, чиқиндиларни ўз
Шу каби ҳолатлар кузатил- вақтим ўтади, ҳам оз бўлсада ҳақида бот-бот такрорлан- гача, мансабдор шахсларга жойига ташлашга урини-
маслиги учун контейнерлар атрофимиз тозаланади, деб сада, аҳолининг қоидаларга эса ўн бараваридан йигирма шарди. Асосийси эса, ўсиб
«Тоза ҳ удуд» ДУК томо - йиғиб келиб, чиқинди қутига амал қилмаслик ҳолатларини бараваригача миқдорда жа- келаётган авлодга атрофи-
нидан мунтазам равишда ташлаётгандим». кузатяпмиз. Масалан, рима солишга сабаб бўлиши миздаги оламга тўғри муно-
янгиланиб, уйма-уй юриб Қорақалпоғистон Республи- кўрсатилган. сабатда бўлишни ўргатиб
чиқиндилар олиб кетиляп- Ҳа, ҳали ҳам Ерда фа- каси Экология қўмитасининг бориш зарур. Ахир «қуш
ти. Лекин ҳалигача аҳоли риштасифат инсонлар бор Нукус шаҳар бўлими томо- Бу каби ҳолатлар Сиз- уясида кўрганини қилади»,
ўртасида чиқиндиларга од- экан. Эҳтимол, улар борлиги нидан олиб борилган тез- ни моддий тарафлама дейишади-ку...
дий кўз билан қараш мавжуд: учун ҳам олам ўз мувозана- кор рейд тадбири давомида «минус»ингизга хизмат
чиқинди кўчада ётса ётсин-у, тини сақлаб турибди, йўқса, «Алланияз Қахарман» ОФЙ қилганидан кўра, чиқинди Айсулыў
уйим чиқиндига тўлмасин... Сиз-у бизнинг қўлимиздан фуқароси Б.А нинг ноқонуний ларни белгиланган жойларга МЫРЗАНАЗАРОВА,
тушаётган чиқиндилар равишда чиқиндиларни таш- ёки махсус контейнерларга «Сайгачий« мажмуа
Яқинда ажиб ҳолатнинг аллақачон заминни бутун лаган ҳолати аниқланган. ташлаган яхши эмасми? (ландшафт) буюртма
бир чиқиндихонага айланти- Ёки худди шу каби ҳолат Жаримага берган пулингизга қўриқхонаси ходими
риб қўйган бўларди.
ДАРАХТ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИГА ЇАРШИ «КУРАШ»
«Яшил макон» умуммиллий ўртача 280 тагача тухум қўяди. Жўқорғи Кенгеси, Вазирлар Кен- Қорақалпоғистон Республикаси
лойиҳаси доирасида ҳудудда Зараркунандага қарши курашда гаши ва Ўсимликлар карантини ва Ўсимликлар карантини давлат
жорий йил баҳор ойларида жами унинг тухумдан личинка очиб чиқиш ҳимояси агентлигига таклифлар инспек ц ияси, Қорақ а лпо ғис тон
8,9 миллион дона, шундан, Нукус даврида кимёвий препаратларни киритилди. Республикаси Экология ва атроф-
шаҳрида 1,3 миллиондан ортиқ қўллаш юқори самара беришини муҳитни муҳофаза қилиш қўмитаси
мевали ва манзарали дарахт инобатга олиб кимёвий ишловларни Қўмитамизнинг ўз вақтида Нукус шаҳар бўлими ҳамда Обо-
кўчатлари экилди. шу даврларда бошлаш керак. Ҳукуматга киритилган таклифлари данлаштириш бошқармаси билан
инобатга олиниб, «Ўсимликлар ка- биргаликда Нукус шаҳридаги арча
Ўтган 2021 йилда биргина Ну- Aйни кунларда шаҳар ҳамда рантини тўғрисида»ги Ўзбекистон манзарали дарахт ва буталар на-
кус шаҳри атрофидаги марказий туманларда манзарали ва мевали Республикаси Қонунининг 20-мод- зоратдан ўтказилди ҳамда манза-
майдонлар ва ички кўча йўллари дарахтларнинг зараркунандалар дасига мувофиқ Қорақалпоғистон рали ва мевали дарахтлар, буталар
бўйларида экилган жами 95250 туп билан зарарланиш ҳолатлари юз Республикаси Ўсимликлар каран- ҳолатини яхшилаш, уларга кучли
манзарали дарахтлар июнь-июль бермоқда. тини давлат инспекцияси томони- зарар етказиши мумкин бўлган
ойларида Plаfnococcus vovae nass- дан республика ҳудудидаги йўл хавфли карантин, бошқа турдаги за-
«Арча унсимон» қурти ва бошқа Қорақалпоғистон Республика- бўйлари, ўрмон хўжаликлари ва раркунанда ва касалликларга қарши
зараркунандалардан зарарланди. си Экология ва атроф-муҳитни бошқа яшил майдонларда парвариш курашиш ҳамда тарқалишининг
муҳофаза қилиш қўмитаси шаҳар қилинаётган игнабаргли, манзарали олдини олиш юзасидан агротехник
Plаfnococcus vovae nass-«Арча ун- ҳамда туманларда манзарали ва дарахт ва буталарга катта зарар тадбирлар ўтказилди.
симон» қуртнинг етук самец (эркак) мевали дарахтлар, буталар ҳамда етказаётган арча унсимон қурти
зотлари март ойи охирида, самка гулларни зарарли организмлардан ва бошқа зарарли организмларга Қуанишбай РЕЙМОВ,
(урғочи зот)лари апрель ойи бошла- самарали ҳимоя қилиш, фитосани- қарши кураш тадбирлари бошлаб Нукус шаҳар Экология ва
рида чиқиши кузатилган. Уларнинг тария назорати кучайтирилиб те- юборилди. атроф-муҳитни муҳофаза
тухум қўйиши май ойи давомида гишли чораларни кўриш мақсадида қилиш бўлими бош мутахассиси
ва июнь бошларигача давом этиб Қорақалпоғистон Республикаси Жорий йил май ойида
«QARAQALPAQSTAN EKOLOGIYASI» Редакция мәнзили: НӘЎБЕТШИ: Газета «ШАРҚ» НМАК
230100, Қарақалпақстан Республикасы, баспаханасында басылды.
Нөкис қаласы, Мойнақ көшеси, 16-жай. ОДИЛБЕК ЛАТИПОВ Кәрхана мәнзили: Ташкент
Шөлкемлестириўши: Газета Өзбекстан Тел.: +99891 390-88-08 Таралымы: 1000 дана қаласы, Буюк Турон көшеси,
«Tabiyat elshisi» ЖШЖ Республикасы Президенти Сатыўда келисилген 41-жай.
Газетаға келген мақалалар редакция баҳада Баспаханаға тапсырыў ўақты
БАС РЕДАКТОР Администрациясы көзқарасы менен сәйкес келмеўи мүмкин. Қағаз форматы А-3, – 21:00
УЛБОСЫН жанындағы Мәлимлеме ҳәм Газетада жергиликли ҳәм сырт ел интернет Көлеми 4 баспа табақ Тапсырылды: 11:00
МЫРЗАНАЗАРОВА ғалаба коммуникациялар материалларынан пайдаланылды. t-коммерциялық материал Газета бир айда бир
агентлиги тәрепинен 2021- Авторлар пикири редакция Буйыртпа – Г 556 мәрте басылады
жыл 12 мартта №01-100 сан
көзқарасына сәйкес келмеўи мүмкин Газетадан көширип басыў редакция рухсаты менен әмелге асырылады
менен дизимге алынған.
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
4-5-sonlar 2022 qoraqalpoq ekologiyasi печать
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
4-5-sonlar 2022 qoraqalpoq ekologiyasi печать
- 1 - 16
Pages: