8-9-sonlar 2022 qoraqalpoq ekologiyasi печать

«АРАЛБОЙЫ – ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ИННОВАЦИЯЛАР ҲӘМ
ТЕХНОЛОГИЯЛАР АЙМАҒЫ»

8-9 (18-19)-сан
2022-жыл 30-декабрь

JÁMIYETLIK-EKOLOGIYALÍQ GAZETA

ПРЕЗИДЕНТИМИЗДИҢ 5-б.
ӨЗБЕКСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫ КОРРУПЦИЯЎА
ОЛИЙ МАЖЛИСИ ҲӘМ АТРОФ-МУІИТ
ӨЗБЕКСТАН ХАЛҚЫНА МУІОФАЗАСИДА 2-б. ЖОЛ ЖОҚ
МҮРӘЖАТЫ БИЗ ТАНЛАГАН ЙЄЛ
3-б.

EKOTURIZMIQARAQALPAQSTAN
Mámleketimiz basshısınıń 2016-jıl 2-dekabrdegi "Ózbekstan
Respublikasınıń turizm tarawın jedel rawajlandırıwdı támiyinlew
ilajları haqqında" ǵı pármanına muwapıq, turizm mámleketimiz
ekonomikasınıń strategiyalıq tarmaǵı retinde belgilendi.
Prezidentimizdıń 2017-jıl 16-avgusttaǵı "2018-2019-jıllarda turizm
tarawın rawajlandırıw boyınsha birinshi náwbettegi is-ilajlar
haqqında" ǵı qararınıń tastıyıqlanıwı turizm tarawındaǵı islerdi
jańa basqıshqa kóterdi. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń
2019-jıl 5-yanvardaǵı PF-5611-sanlı Pármanına muwapıq "2019
— 2025-jıllarda Ózbekstan Respublikasında turizm salasın
rawajlandırıw" koncepciyası tastıyıqlandı.
Даўамы 8-бетте

ПРЕЗИДЕНТ ФАРМОНИ:
ҚАНДАЙ ЎЗГАРИШЛАР КИРИТИЛМОҚДА

Янги Ўзбекистон маъмурий Республикаси Президентининг - барча вазирликларнинг Давоми 9-бетда
ислоҳотлари доирасида 2022 йил 21 декабрдаги штатлари 30 фоизгача
мамлакатимизда “Янги Ўзбекистон маъмурий қисқартирилади;
натижадорликка йўналтирилган ислоҳотларини амалга ошириш - илғор хорижий тажрибалар
ихчам ва профессионал давлат чора-тадбирлари тўғрисида”ги асосида давлат бошқаруви
бошқаруви тизимини яратиш ПФ–269-сон Фармони ва унинг идоралари фақат вазирлик,
бўйича чора-тадбирларнинг ўз ижросини самарали ташкил қўмита, агентлик ва
вақтида ва самарали амалга этиш бўйича ПҚ-447ғсон Қарори инспекциядан иборат
оширилишини таъминлаш, қабул қилинди. Унга кўра: бўлади. Бунда, вазирлик
шунингдек, республика 2023 йил 1 январдан бошлаб: тегишли соҳада давлат
ижро этувчи ҳокимият - Ҳукуматга бўйсунадиган ижро сиёсатини амалга оширишга
органлари фаолиятини органлари сони 61 тадан 28 тага масъул бўлиб, тармоққа
янгиланган талаблар ва қисқартирилмоқда. кирувчи қўмита, агентлик ва
тамойиллар асосида ташкил Бунда, 20 та идора тўлиқ инспекцияларга раҳбарлик
этиш мақсадида Ўзбекистон тугатилмоқда; қилади.

2 «QARAQALPAQSTAN ISLOHAT VA
EKOLOGIYASÍ» NATIJA
8-9 (18-19)-сан
2022-жыл 30-декабрь

Ўзбекистон делегацияси ЙЄЛ
Канаданинг Монреаль қўмитаси ва Россия Федерацияси-
шаҳрида бўлиб ўтган нинг Табиий ресурслар ва экология
БМТнинг Биологик хилма- вазирлиги ўртасида атроф-муҳитни
хиллик тўғрисидаги муҳофаза қилиш соҳасида ҳамкорлик
конвенциясининг тўғрисидаги Битим доирасида амалга
15-томонлар конференцияси оширилаётган ишлар ва келгусидаги
(СОР-15)нинг юқори ҳамкорликнинг устувор йўналишлари
даражадаги сегментида муҳокама этилди.
иштирок этди. Унда
муҳим учрашувлар, кенг Шунингдек, учрашувда Дав-
мулоҳазали фикрлар илгари лат экология қўмитаси ҳузурида
сурилиб, келгуси ишлар БМТнинг Атроф - му ҳит дас т ури
муҳокамаси юритилди. (UNEP)нинг Марказий Осиё бўйича
субминтақавий идораси ва Россия
АТРОФ-МУІИТ МУІОФАЗАСИДА Фанлар академияси География ин-
ститути ҳамкорлигида Географик ах-
БИЗ ТАНЛАГАН борот тизими маркази фаолиятининг
Хусусан, мазкур конферен- лойиҳаси доирасида ҳар йили 200 доирасида Ўзбекистонга ажратил- йўлга қўйилгани биргаликда илмий-
ция доирасида БМТ бош котиби миллион туп кўчат ўтқазиш орқали ган грант маблағларини ўз вақтида амалий тадқиқотларни тизимли ра-
ўринбосари, БМТ Европа иқтисодий 5 йилда 1 миллиард туп кўчат экиш ўзлаштириш масалалари ва 8-цикл вишда ташкил этиш имкониятларини
комиссияси (БМТ ЕИК) ижрочи ко- ҳамда 2030 йилга келиб мамлака- доирасида Ўзбекистонга ажрати- янада кенгайтиришда муҳим аҳамият
тиби О.Aлгаерова билан учрашдик. тимизда яшил майдонлар ҳудудини ладиган малбағларни ўзлаштириш касб этиши таъкидланди.
30 фоизга етказиш борасида амалга бўйича режалар муҳокама қилинди.
Унда Ўзбекистоннинг атроф- оширилаётган чора-тадбирлар, шу- Бирлашган Араб Амирликлари
муҳит ҳолати ва табиий ресурс- нингдек, 2030 йилгача бўлган давр- К.М.Родригес GEFнинг молия- Иқлим ўзгариши ва атроф-муҳит
лардан фойдаланиш тўғрисида да Ўзбекистон Республикасининг лаштириш маблағлари миқдори вазири Мариам бинт Мохаммед Аль-
миллий маърузасини ишлаб чиқиш, Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш глобал миқёсда 30 фоизга ортган- мейри билан ўтказилган учрашув-
БМТ ЕИКнинг бир қатор табиатни Концепцияси, 2019 — 2028 йиллар лиги тўғрисида сўз юритиб, ушбу да муҳофаза этиладиган табиий
муҳофаза қилиш конвенцияларига даврида Ўзбекистон Республикасида ҳудудларни самарали бошқариш ва
қўшилиш йўналишларида ҳамкорлик биологик хилма-хилликни сақлаш БМТ ЕИК ИЖРОЧИ ёввойи ҳайвонларнинг ноёб турларини
алоқаларини мустаҳкамлаш масала- стратегияси каби экология ва атроф- муҳофаза қилиш, шунингдек, табиий
ларини муҳокама қилдик. муҳитни муҳофаза қилишда муҳим 2023КОТИБИНИ жараёнларни ўрганиш ҳамда атроф
ўрин тутаётган ҳужжатлар ҳақида табиий муҳит мониторингини олиб
О.Aлгаерова Президент маълумот берилди. йилнинг 23-28 октябрь бориш йўналишларида ҳамкорлик
Ш.Мирзиёев ташаббуси билан мам- кунлари Самарқанд истиқболлари муҳокама қилинди.
лакатимизда “Яшил макон” умум- Муҳофаза этиладиган табиий шаҳрида ташкил этилиши
миллий лойиҳаси доирасида амал- ҳудудларнинг кенгайтирилиши, мам- режалаштирилган БМТнинг Шунингдек, атроф-муҳитни
га оширилаётган ишларни юқори лакатимизнинг ўзига хос ноёб экоти- Ёввойи ҳайвонларнинг кўчиб муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши
баҳолади ва 2023 йилнинг 18-19 зимлари ва ландшафтлари жаҳон юрувчи турларини муҳофаза соҳасида икки томонлама ҳамкорлик
апрель кунлари инновацияларни ҳамжамияти томонидан эътироф қилиш тўғрисидаги алоқаларини кенг йўлга қўйиш маса-
жорий этиш, яшил иқтисодиётни ри- этилиши, халқаро аҳамиятга эга конвенциясининг лалари бўйича келишилди.
вожлантириш мақсадида "БМТ ЕИК бўлган сув-ботқоқ ерлар рўйхати 14-томонлар
минтақасида Барқарор ривожланиш (Рамсар конвенцияси) ва ЮНЕСКО- конференциясига таклиф Булардан ташқари, Жаҳон банки-
учун рақамли ва яшил трансформа- нинг Бутунжаҳон биосфера резерват- этдик. нинг атроф-муҳит, табиий ресурслар
циялар" мавзусида ташкил этилиши лари тармоғи каби нуфузли халқаро маблағларни халқаро миқёсда ва яшил иқтисодиёт масалалари
режалаштирилаётган панель сес- рўйхатларга киритилиши борасида сувлар ва кимёвий моддаларни бўйича глобал директори Валери
сиясида иштирок этиш таклифини эришилган ютуқларга тўхталиб бошқариш йўналишидаги минтақавий Хиккей билан учрашув ўтказилди.
берди. ўтдик. лойиҳаларни амалга ошириш учун
жалб қилиш истиқболлари ҳақида Унда атроф-муҳитни муҳофаза
Ўз навбатида, БМТ ЕИК Ижрочи 15-томонлар конференцияси маълумот берди. қилиш учун молиявий механизм-
котибини 2023 йилнинг 23-28 ок- БМТнинг чўлланишга қарши кура- Ўзбекистон эса устувор ларни ишлаб чиқиш ва уларни жо-
тябрь кунлари Самарқанд шаҳрида шиш бўйича конвенцияси (UNCCD) йўналишларда ҳамкорликда рий қилиш муҳимлигини таъкид-
ташкил этилиши режалаштирилган ижрочи котиби И.Тияо билан учрашув лойиҳаларни амалга оширишдан лаб, барқарор ландшафтлар ва
БМТнинг Ёввойи ҳайвонларнинг бўлиб ўтди. манфаатдор айниқса, сув тежамкор- ўрмончилик соҳасини ривожланти-
кўчиб юрувчи турларини муҳофаза лик, сув ресурслари муҳофазасини риш лойиҳаси муҳокама қилинди.
қилиш тўғрисидаги конвенциясининг Унда чўлланишга қарши сама- таъминлаш ва оқова сувларни тоза-
14-томонлар конференциясига та- рали курашишда илмий-тадқиқот лаш билан боғлиқ лойиҳалар учун Шу билан бирга, Жаҳон банки
клиф этдик. ишларини янада кучайтириш, илмий- GEF маблағларининг жалб этилиши томонидан Ўзбекистон Республика-
тадқиқот муассасалари ўртасида келгусида юқори самара бериши сида Атмосфера ҳавоси сифатини
Шунингдек, иқлим ўзгаришларига ҳамкорлик алоқаларини кенг йўлга табиий. мониторинг қилиш ва яхшилашга
қарши курашиш, атроф-муҳит ва био- қўйиш масалалари муҳокама этилди. Шунингдек, мамлакатимизда қаратилган техник кўмак лойиҳасини
хилма-хилликни муҳофаза қилиш, кимёвий моддалар полигонлари- амалга ошириш масаласи ҳам кўриб
қайта тикланувчи энергия манбала- Ушбу нуфузли конференция до- ни консервация ва реконструкция чиқилди. Дастлабки қадам сифати-
рига ўтиш масалаларида кўрилаётган ирасида БМТ Ёввойи ҳайвонларни қилиш бўйича амалга оширилаётган да келгуси йил бошида атмосфера
амалий чора-тадбирларга конфе- кўчиб юрувчи турларини муҳофаза лойиҳаларга грант маблағларини ҳавосини мониторинг қилиш мав-
ренция иштирокчилари эътиборини қилиш конвенцияси (CMS конвенция- жалб этиш истиқболлари муҳокама зусида соҳа мутахассислари учун
қаратиб, Президентимиз Ш.Мирзиёев си) Ижрочи котиби А.Френкель билан этилди. халқаро экспертлар иштирокида
томонидан БМТ Бош Ассамблеяси- учрашув бўлиб ўтди. Россия Федерацияси Президенти- семинар ташкил этиладиган бўлди.
нинг сессияларида илгари сурилган нинг маслаҳатчиси, Иқлим масала-
Орол денгизи қуриши оқибатларини Учрашувда 2023 йил октябрь ойи- лари бўйича махсус вакили Руслан Нарзулло ОБЛОМУРАДОВ,
бартараф этишга қаратилган та- да Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтиши Эдельгериев бошчилигидаги деле- Давлат экология қўмитаси
шаббуслар халқаро даражада кенг кутилаётган CMS конвенцияси- гация билан учрашувда Ўзбекистон
қўллаб-қувватланилаётгани муҳим нинг 14-томонлар конференциясини Республикаси Экология ва атроф- раиси
аҳамият касб этаётганини алоҳида ўтказиш бўйича ташкилий масалалар муҳитни муҳофаза қилиш давлат
таъкидладик. муҳокама қилинди.

БМТ Бош Ассамблеясининг Хусусан, Ўзбекистон Республикаси
Оролбўйи минтақасини экологик ин- Ҳукумати ва Бирлашган Миллат-
новациялар ва технологиялар ҳудуди, лар Ташкилоти ўртасида тадбирни
деб эълон қилиш тўғрисидаги махсус ўтказиш бўйича Битим лойиҳаси
резолюцияси қабул қилингани, Бир- муҳокама этилиб, ўрнатилган тар-
лашган Миллатлар Ташкилотининг тибда дипломатик каналлар орқали
инсон хавфсизлиги бўйича кўп то- расмийлаштирилиши тўғрисида ке-
монлама шерик лик Траст фонди лишиб олинди.
тузилгани ҳамда Ўзбекистоннинг бу
борадаги саъй-ҳаракатлари самара Глоба л эколог ик жам ғармас и
бераётгани қайд этилди. (GEF) Ижрочи директори ва ра-
иси Карлос Мануэль Родригес
“Яшил макон” умуммиллий билан ўтказилган учрашувда эса
GEFнинг «Star» тармоғи 7-цик ли

МЕНИҢ ПИКИРИМ «QARAQALPAQSTAN 3
EKOLOGIYASÍ»
ПРЕЗИДЕНТИМИЗДИҢ ӨЗБЕКСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫ ОЛИЙ МАЖЛИСИ ҲӘМ 8-9 (18-19)-сан
ӨЗБЕКСТАН ХАЛҚЫНАМҮРӘЖАТЫ 2022-жыл 30-декабрь

Өзбекстан Усы жылдың 11- ок тябрь к үни қаратылады. Ҳәзирги ўақытта болып қайтады. Сонлықтан, ки-
Республикасы үлкен Ҳүрметли Президентимиз пүткил жер жүзинде болғаны сыяқлы рип киятырған жаңа, 2023-жылға
имканиятларға ийе басшылығында тийисли тараў Өзбекстанда да аўыр экологиялық елимизде «Инсанға итибар ҳәм
мәмлекетлердиң бири. ўәкиллери менен биргеликте виде- машқалалар пайда болмақта. Айы- сапалы билимлендириў жылы»,
Халқымыздың усы оселектор жыйналысы өткерилген рым аймақларымызда топырақтың -деп атама бериўди усыныс етемен.
күнге шекемги басып еди. Жыйналыс барысында қурамы бузылып, өнимдарлы Неге жылға бундай атама берип
өткен уллы жолы, Ҳүрметли Президентимиз бир қанша жерлер қысқарып баратырғаны, атырмыз? Биз Өзбекстанда алып
өз алдына тарийхы тараўларда жыл бойы исленген ҳәм шөлистанлық, суў жетиспеўшилиги, барылып атырған мәмлекетлик
бар. Халқымыз де ислениўи тийис болған жумыслар қурғақшылық, халықты таза ишимлик сиясаттың орайында инсан ҳәм оның
басынан қаншадан- ҳаққында тоқталып өтип, елимизде суўы менен тәмийинлеў солардың мәплерин тәмийинлеўди әҳмийетли
қанша қыйын- усы жылдың 20-октябрь сәнесинен қатарына киреди. ўазыйпа етип белгиледик. Бул си-
қыстаўлы күнлерди 1-декабрь сәнесине шекем әҳмийетли
өткергени ҳеш кимге 40 күн илажи жәрияланыўын ай- С оның ишинде, исбилерменлик ушын ҳәр
де сыр емес. Қайсы тып өткен еди. “Нәл ҳәўес пенен тәреплеме раўажланған 26 район – 1-категорияға;
дәўир болыўына егилиўи, халқымыз, мәхәллеримиз инфраструктурасы жақсы болған 46 район
қарамастан, мәдениятына айланыўы тийис”, – 2-категорияға; шараятына байланыслы
елимиз, халқымыз -деген еди Ҳүрметли президенти- қанаатландырарлы болған 76 район – 3-категорияға;
өзиниң беккем миз. Президентимиз тәрепинен тартымлылығы жетерли болмаған 40 район –
сабыры, шыдамы, ўәлаят ҳәкимлерине усы жыл гүз 4-категорияға; шараяты аўыр болған 20 район –
мийнетсүйгишлиги мәўсиминде кем тәмийнленген 500 5-категорияға туўра келеди.
арқасында ҳәр қандай мың шаңарақтың ҳәр бирине 10
сынаўларды жеңип түптен мийуе нәллерин жеткерип бе- - Тәбиятымызды қәстерлеп сақлаў, ясат бир жыл менен шекленип
келген. Елимиз риу ўазыйпасы қойылған болып, бул суў, ҳаўа ҳәм қоршаған орталықты қалмаўы, бәрқулла даўамлы болыўы
өз ғарезсизлигин ислер толық алып барылды. Және де, таза услаў келеси жылы ҳәр бир бәршемизге белгили. Тийкарында да,
қолға киргизгеннен алып барылған илажлар барысында мәҳәлле халқының мәденияты менен бизиң ең бийбаҳа байлығымыз, бул
баслап, елимизде республика аймағында 75 миллион әмелий ҳәрекетине айланыўы керек. – дөретиўши халқымыз, пәтияға қол
пуқараларымыздың түп декоратив ҳәм пута тәризли тере- Бул бағдарда ҳәзирги жағдайды унам- жайған ата-аналарымыз, нәўқыран
ҳуқық ҳәм клер, өсимликлер егилип, елимизди лы тәрепке өзгертиў ушын экология әўладымыз емес пе? Усы елде жасап
еркинликлери Жасыл мәкәнға айландырыў жумыс- ҳәм қоршаған орталықты сақлаў атырған ҳәр бир инсанның тыныш
биринши орынға лары жақсы жуўмақланды. бойынша ҳәрекетлеримизди, атап ҳәм бахытлы өмир сүриўи, оның
көтерилди. Ҳүрметли айтқанда, «Жасыл мәкан» улыўма денсаўлығы орнында болыўы, жақсы
Президентимиз Ҳүрметли Президентимиз усы миллий жойбары шеңбериндеги билим алыўы, шаңарағын тербетиўи
Ш.М.Мирзиёев жылдың 20-декабрь күни Өзбекстан жумысларымызды күшейтемиз. Биз ушын қандай шараят керек болса,
басламасы менен Республикасы Олий Мажлиси ҳәм терең талладық. Келеси жылдан бас- ҳәммесин жаратып бериўге ҳәрекет
республикамызда Өзбекстан халқына мүрәжаты бо- лап район ҳәм қалалардың шараяты, етип атырмыз ҳәм бул жолда ҳасла
көлемли жумыслар лып өтип, онда быйылғы ислен- потенциалы ҳәм имканиятларынан тоқтамаймыз, - деди Ҳүрметли Пре-
алып барылмақта. ген жумысларға кеңнен тоқталып келип шығып, 5 категорияға ажыра- зидентимиз.
Әсиресе, экология ҳәм өтти. Дүнья жүзинде болып атырған тылады. Соның ишинде, исбилермен-
қоршаған орталықты экологиялық жағдайлар, шет лик ушын ҳәр тәреплеме раўажланған Республикамызда кейинги жыл-
қорғаў мәселелерине мәмлекетлердеги сиясий қарама- 26 район – 1-категорияға; инфра- лар даўамында ири көлемдеги жу-
үлкен әҳмийет қарсылықлар болып атырған бир структурасы жақсы болған 46 рай- мыслар алып барылмақта. Спорт,
қаратылмақта. пайытта еле де қырағы болыўыды он – 2-категорияға; шараятына мәденият, илим-пән ҳәм басқа да
Қурып қалған Арал талап етеди. Ҳүрметли Президенти- байланыслы қанаатландырарлы салаларда жетискенликлеримиз
теңизи ултанын миз өз сөзинде республикамыздағы болған 76 район – 3-категорияға; анағурлым дәрежеде. Әсиресе,
“Жасыл аймақ” экологиялық жағдай, аўыл-хожалығы тартымлылығы жетерли болмаған Экология ҳәм қоршаған орталықты
қа айландырыў тараўына кеңнен тоқталып өтти. 40 район – 4-категорияға; шараяты қорғаў жумысларының мәмлекет си-
ушын кең көлемли аўыр болған 20 район – 5-категорияға ясаты дәрежесине көтерилиўи бол-
жумыслар баслап - Дүнья жәмийетшилиги ме- туўра келеди. Енди категорияға са, ана табиятымызға, халқымыз
жиберилди. Кейинги нен бирге халықаралық норма- қарап, районлардың экономикалық турмыс тәризине болған үлкен
3 жыл даўамында лар тийкарында ҳәм регионның раўажланыўын белгилеймиз, -деди итибар, -деп айта аламыз. Бир
гүз-бәҳәр айларында барлық мәмлекетлериниң мәплерин Ҳүрметли Президентимиз өз сөзинде. сөз бенен айтқанда, Ҳүрметли
қурып қалған теңиз инабатқа алыў бойынша әмелий Сондай-ақ, Ҳүрметли Президенти- Президентимиздиң Өзбекстан Ре-
ултанының 1,5 сөйлесиўлер алып барыў зәрүр, миз мүрәжат барысында ҳәр жылы спубликасы Олий Мажлиси ҳәм
миллион гектардан -деп есаплаймыз. Бундай қатнас дәстүрге айланған кирип киятырған Өзбекстан халқына жоллаған
аслам жерге шөлге қоңсыларымыз тәрепинен де қоллап- жаңа жылға атама бериўге де мүрәжаты негизинде “Жаңа
шыдамлы терек қуўатланатуғынына исенемиз. тоқталып өтти. Өзбекстан”ды қурыў жолындағы
ҳәм пута тәризли Улыўма, кейинги 15 жылда жаўын- уллы ислерди көриўимизге болады.
өсимликлер егилди. шашын 25 процентке қысқарды. - Адамларымыздың басламасы,
Жазда оғада ыссы күнлердиң ғайраты ҳәм потеницалын иске қосыў Турғанбай ХОЖАНАЗАРОВ,
даўамлылығы артқаны алдымызда ушын барлық шараятларды туўдырып Өзбекстан Республикасы Олий
еле үлкен сынақлар бар екенлиги- бериў тийкарғы ўазыйпамыз болыўы Мажлиси Нызамшылық палатасы
нен дәрек береди. Бирақ, ҳәзирги керек. Халқымызға қанша имка-
ўақытта егислик майданларға ният жаратсақ, буның пайдасы депутаты,
суў жеткерип бериўде сезилерли жәмийетимизге он есе, жүз есе Өзбекстан Экологиялық
шығынлар бар. Соның ушын, суў партиясы фракциясы ағзасы.
хожалығы системасы реформала-
нады. Суўдың есабын ашық-айдын
жүргизиў системасы енгизиледи ҳәм
келеси үш жылда 13 мыңға шамалас
суў хожалығы объекти сапласты-
рылады. Соның менен бирге, 16
ири насос станциясы мәмлекетлик-
жеке меншик шериклик тийкарында
модернизацияланады ҳәм аль-
тернатив энергияға өткериледи.
Оларға қосымша түрде суў салығы
бойынша түсимлердиң бир бөлеги
районларда суўғарыў хызметлерин
раўаж ландырыў, салма, коллек-
тор ҳәм каналларды бетонлаўға

4 «QARAQALPAQSTAN ҮЛКЕМИЗ БОЙЛАП
EKOLOGIYASÍ»
8-9 (18-19)-сан

ШЫЛПЫЇ2022-жыл 30-декабрь
ІАЇЇЫНДА НЕЛЕРДИ БИЛЕСИЗ?

Қарақалпақстан аймағында та- Беруний районы аймағында жайласқан Нөкис қалаларындағы музейлерде қорқып, усы жерге келип жасағанлығы
рийхый орынлар оғада көп. Қара тарийхый объект. Алымлардыӊ алып сақланбақта. айтылады. Ал, екинши версияда
таўдан баслап бир шети Үстиртке барған изертлеўлерине қарағанда, бул айтылыўынша, бул қорған Шылпық
шекем, ал, екинши тәрепи болса тарийхый орынныӊ жасы 2200 жылдан Шылпық сөзи қандай мәнисти исмли қаҳарман тәрепинен қурылып,
Қаратереӊ көлине шекемги аралықта артық. Бийиклиги 15, диаметри 65 метр аӊ лата ды?, -деген сораўымызға, өзине мәкан еткени сөз етиледи.
қаншадан-қанша тарийхый орын- болып, дийўалдыӊ қалыӊлығы төменги илимпазлардан “ылай” болыўы ке- Үшинши версияға қарайтуғын болсақ,
лар, ашылмаған сырлар бар. тәрепи 5 метр, ал, жоқары тәрепинде рек, -деген жуўапты алдық. Биздеги бул диний әпсана болып, зардуштий-
болса 2-3 метрди қурайды. Шылпық мағлыўматларға қарағанда, қорған лик дининиӊ қудайлары тәрепинен
Булар ҳаққында халқымыз арасында бийик төбелик үстине қурылған. Не се- қурылысы бизиӊ эрамызға шекемги би- қурылғаны сөз етиледи.
ҳәр түрдеги аӊыз-әпсаналар жүреди. бептен бул қорған бийик төбелик үстине ринши әсирдиӊ ақыры ҳәм эрамыздыӊ
Оларды есите отырып усындай қутлы қурылған? Халық арасында жүрген биринши әсир басларында питкерил- Бирақ, илимий тәрептен
мәканда жасап атырғанымызға ҳәр аӊызларға қулақ түретуғын болсақ, ген. Және де, итибарлы тәрепи сонда, Шылпық ҳаққында мағлыўмат жый-
биримиздиӊ кеўлимиз толқынланып бул орында үлкен дәў жасаған деседи. қорған әтирапында адамлар жасағаны нап, илимпазлардыӊ алып барған
мақтаныш сезимлери бар екенлиги сыр Бирақ, тарийхшылардыӊ изертлеўлери ҳаққында ҳеш қандай дереклер, турақ изертлеўлери ҳақыйқатқа жақын
емес. Бирақ, бундай орынлар ҳаққында нәтийжесинде, бул жердиӊ зардуштий- жай қалдықлары, суўғарыў системасы келетуғынына исенимиз кәмил. Себе-
бәршемиз билемиз бе? Сырт елден лик дини негизинде салынған қорған ҳ.т.б усыған уқсас затлар изертлеўлер би, ол жерден адамлар тәрепинен ди-
келген адамларға булар ҳаққында толық екенин көриўимизге болады. Себеби, даўамында табылмаған. Бул орыннан ний орын ретинде пайдаланып келген-
мағлыўмат бере аламыз ба? Анық жуўап зардуштийлик дининде жаны үзилген отырықшы халықлар, араблар Орта лиги, сол дәўирге тийисли жазыўлар,
бериў қыйын мәселе. Солай емес пе? адамды тиккелей жерлемеген. Өлген Азияны жаўлап алғанға шекем пай- әҳмийетли қазылма дәреклери
Жәмәәтимиз бенен ойласқан ҳалда адамныӊ денесин усындай ашық, даланылып келген. Илимпазлардыӊ сөзимизге дәлил бола алады.
газетамыздыӊ ҳәр санында усындай бийик орынларда қалдырып, жыртқыш айтыўына қарайтуғын болсақ, Шылпық
тарийхый орынлар ҳаққында мағлыўмат қусларға жем қылынған. Арадан бир дийўаллары еки мәрте оӊланған болып, Бул тарийхый орын ҳәзирги күнде
берип барыўды мақул көрип отырмыз. неше күн өткеннен соӊ келип, өли оныӊ бириншиси VII-VIII әсирлерде, ал, қарақалпақ халқыныӊ симболы-
Себеби, Ҳүрметли Президентимиздиӊ денениӊ қалдықларын, сүйеклерин екинши мәрте IX-X әсирлерге туўра на айланды десек қәтелеспеймиз.
өзи көп салалар қатары туризмге үлкен белгиленген адамлар, белгиленген келеди. Хорезмшахлар дәўиринде Ғарезсизликке ерискенимизден кейин,
итибар қаратып атырған бир пайытта, тәртипте жыйнап, оларды арнаўлы бул орыннан жолларды гүзетиў ҳәм бул жерге ҳүкиметимиз тәрепинен
ҳәр биримиз туристлерди елимизге ыдыслар болған оссуарийлерге салып, басқаларға сигнал беретуғын орын айрықша итибар қаратылып, көлемли
тартыў, туризимди раўажландырыўда жерге көметуғын болған. сыпатында пайдаланып келген. Кей- жумыслар алып барылды. Ҳәтте,
имканымыз дәрежесинде ҳәрекет инги дәўирлерде бул орыннан ҳеш Шылпық қорғаны мамлекетлик ныша-
етиўимиз тийис. Шылпық еӊ дәслеп 1940-жылы ким пайдаланбаған. Бул жер ҳаққында нымыз болған гербимизден орын алды.
Сергей Толстов басшылығындағы халық аўызында айтылып келинген Сөзимиз жуўмағында бул орында еле
Туризим орайына айландырылыўы экспедиция тәрепинен үйрениледи. аӊыз-әпсаналарды этнограф Глеб Сне- де изертлеў жумыслары алып бары-
мүмкин болған орынлардыӊ бири, бул- Оннан кейинги жылларда да, жерги- саров тәрепинен жыйналған болып, үш лып, туризм орайына айландырыўды
сөзсиз республикамызда жайласқан ликли илимпазлар тәрепинен изертлеў түрли версиясы бар екен. Оған бола усыныс етип қалған болар едик.
Шылпық қорғаны. жумыслары нәтийжесинде бул орын- биринши версияда айтылыўынша, усы
нан бир неше оссуарийлер табылып, аймақта жасаўшы бир қулды жақсы Улбосын МЫРЗАНАЗАРОВА,
Шылпық қорғаны пайтахтымыздыӊ олар ҳәзирги к үнде Ташкент ҳәм көрип қалған патшаныӊ қызы әкесинен Қарақалпақстан Экологиясы
қубла аймағында жайласқан болып газетасы бас редакторы.
Әиўдәрья дәрьясыныӊ оӊ қапталында,

ОЛ ЖЕРГЕ БАРА АЛМАЙСЫЗ

Дүньяның ислери жүдә қызық. Алла жағдай. Олар балықлар, теңиз тасбақалары ҳәм Соның менен ҳиндистанлы
таала бул дүньяны жаратқанда, ҳәр бир затты де базы қуслар менен азықланады. Және бир антропологлардың илимий жумыслары усылай
кемшиликсиз қылған екен. Бирақ, базда биз қызықлы факт, оларды басқа адамлар менен жуўмақланады. Трилокнатх Пандиттиң айтыўына
адамзат ақылы жетпейтуғын ҳәдийселерге болған байланыс өлимге дуўшар етеди. Себеби, қарағанда, аборигенлер өз нызамларына садық
дус келемиз, уллы жаратыўшының қүдирети бул қәўимде жасаўшыларда ҳәзирги дәўирдеги қалған ҳалда, ҳеш бир адамды “өз ўатаны” на
алдында бас ийип келемиз. Жер жаратылып, инфексияларға қарсы иммунитет қәлиплеспеген. жақынлатпайды.
Адам ата ҳәм де Ҳаўа енеден басланған бул- Бул қәўим адамларын илимпазлар аборигенлер
адамзат, усы күнге шекем нелерди көрмеген деп атайды. Бул атаў, ондағы жасаўшы қәўим Оларға сол турмыс тәризи қолай болып,
дейсиз. Сырларға толы бул дүньяның инсан ҳаққында европалылар ХIII әсирден баслап өзгерислер тәрепдары емес. Олардың тилинде
қәдеми жетпеген орынлары қаншадан-қанша? биледи. Белгили саяхатшы Марко Поло бул атаў үйренип болмайды. Себеби, аборигенлер өз
Усы орында инсан қәдеми жетпеген орынлар жанынан өтип баратырып “бул қәўим ағзалары ана тилин жасалма тәризде изоляцияға алған.
дегенимиз бенен, сондай бир орын, бир атаў жабайы ҳәм жыртқыш, жақынласқан ҳәр қандай Түрли жылларда алып барылған изленислер
бар болып, ол ҳаққында еситсеңиз ҳайран адамларды өлтиреди ҳәм жейди”, -деп жазып соны көрсетеди, аборигенлердиң саны 50
қаларыңыз анық. Бундай орынларды есите қалдырған. Расында да, қәўим ағзалары атаўға ден 400 ге шекем. Бирақ, бул анық факт бола
отырып қызығыўшылығыңыз артады да, жақынласып киятырған қайықларды көриўи менен алмайды, биз бул санларды аборигенлер саны,
ҳеш сөнбейди. Социал тармақларды бақлап оқ жайлардан оқ атып қыйғырысады, байланыс -деп илимге киргизе алмаймыз. Себеби, атаў
отырып Ҳиндистан жақынындағы арқа орнатыўды қәлемеслигин ишаралар менен ишкерисинде қанша халық жасаўы бизге белгисиз.
Сентиел атаўы ҳаққында кишкене видеоға көрсетеди. Ал, жоқарыда айтылғанындай, оларды изертлеў
көзим түсти. Ол жердеги адамлар 60 мың илажсыз. Атаўды ҳәм аборигенлерди изертлеў
жылдан берли өз ғәрезсизлигин қорғап, ҳеш Аборигенлер менен дәслепки ушырасыў жумыслары 1994-1997-жылларға шекем даўам
кимди атаўға жақынлатпай жасап киятырған 1867-жылы болған екен. “Нинева” атлы Ҳиндистан еткен. Ақырында, 1997-жылы Ҳиндистан ҳүкимети
адамлар екен. кемеси апатшылыққа ушырап, тири қалған 106 бул атаўға барыўды тоқтатыў ҳаққында нызам
адам теңиз жағасында лагер қура баслаған. шығарды ҳәм ҳәрқандай экспедиция жумыслары
Сентиел атаўы Андаман атаўлары Апатқа ушыраған теңизшилерди қутқарыў ушын алып барылмайтуғын болды.
қурамына киреди. Оларға ең жақын цивилизация басқа кеме келемен дегенше, аборигенлер бир
Уондор қалашасы болып, бары жоғы 37 км неше мәрте ҳүжим шөлкемлестирген. Кейинги дәўирлерде бул жерлерге адамлар
қашықлықта жайласқан. Улыўма майданы 60 км. адасып, ямаса теңиз апатына ушырап барып
кв бул аймақ 1947-жылдан баслап рәсмий түрде Атаўға жақынласқан адамларды “өзгеше” қалған. Бирақ, олардың бирде-бири аман
Ҳиндистан қурамына киргизилген. Алымлардың тәризде күтип алыў еле ге шекем даўам қалмаған. Ҳиндистанлы балықшылар 2004-
сөзлерине қарағанда, бул атаўдағылар дүнья етип келмекте. Ҳиндистан антропологик жылы даўыл себепли атаўға барып қалады,
цивилизациясынан бир неше он мың жыл хызмети ўәкиллери дерлик 20 жыл даўамында ҳәм аборигенлер тәрепинен балта менен
артта қалып қойған болып, қәўим болып жасап бул атаўды үйрениўге ҳәрекет еткен. Усы шаўып өлтирилген. Оларды қутқарыўға келген
атырған адамлардың анық саны да белгисиз. мақсетте ҳиндистанлы антрополог Трилокнатх вертолётларды атаўдағылар жақынлатпаған.
Олардың жасаў тәризи ерте тас дәўирине Пандит 1990-жыллары атаўға кәсиплеслери Бундай ҳалатлардың бирнешесин мысал етип
мегзес. Буннан 5500 жыл илгери ийелеген менен жақынласып, ҳәр түрли саўғаларды көрсетиўге болады. Сөзимиз ақырында жер
бул атаўға олар усы күнге шекем ҳешкимди аборигенлерге таслап кетип, оларды узақтан жүзинде биз көрмеген ҳәм еситпеген қаншада-
жақынлатпайды. Қалың тоғай менен қапланған гүзете баслаған. Ҳәтте олар менен 1991-жылы қанша қызықлы жағдайлар бар екенлигин,
бул атаўға барып болмайды, оларды сыртынан дәслепки байланыста орнатылған екен. Атаўға түсинип болмас ҳәдийселерге планетаныз толы
санаўдың да имканы дерлик жоқ. Олар менен жақынласқан қайықлардың бирине бир абориген екенлигин усы арқа Сентиел атаўын мысал етип
байланыс жасаўға болған ҳәр қандай ҳәрекет минип, ашыўланбастан, өзин сыпайы тутыўға келтирмекшимиз.
өлим менен жуўмақланыўы мүмкин. Және де, ҳәрекет еткен. Бирақ, арадан бираз ўақыт өтип
бул жерде жасаўшылар дийқаншылық пенен аборигенлер пышақларын шығарып, келгенлерди Г. А Л Л А Н А ЗА Р О ВА ,
улыўма шуғылланбайды. Алымлардың гүзетиўине өлтирмекшлигин көрсетип, антропологларды Бердақ атындығы Қарақалпақ
қарағанда олар аңшылық ҳәм балықшылық атаўдан қуўа баслаған. Себеби, келген адамлар мәмлекетлик университети Қарақалпақ
пенен күн көреди. Отты қалай жағыўы да қызық атаўда жасап қалады деп гүман еткен, -деп филологиясы ҳәм журналистикасы “Баспа
илимпазлар шамалайды.
иси” 4в топары студенти

ЖӘМИЙЕТ ҲӘМ ШАХС «QARAQALPAQSTAN 5
EKOLOGIYASÍ»

8-9 (18-19)-сан
2022-жыл 30-декабрь

МӘМЛЕКЕТЛИК ПУҚАРАЛЫҚ ХЫЗМЕТТЕ

КОРРУПЦИЯҒА

ЖОЛ ЖОҚ

Сайлаўбай ДАНИЯРОВ, Коррупцияға қарсы гүресиў мәмлекетимиздиң
Өзбекстан Республикасы алдына қойған тийкарғы ўазыйпаларынан бири
Президенти жанындағы есапланады.
Мәмлекетлик хызметин Себеби, коррупция мәмлекеттиң сиясий,
раўажландырыў агентлиги экономикалық, мәдений, руўхый тараўларының
Қарақалпақстан Республикасы раўажланыўына тосқынлық ететуғын, пуқаралардың
филиалы баслығы ҳуқықлары шеклениўине алып келетуғын,
исенимсизликти пайда ететуғын иллет есапланады.

Кейинги жылларда мәмлекетлик үстинен мониторинг ҳәм қадағалаў хызметкерлерине өз хызмет сыйлықлаў нәтийжесинде алынған
уйымларының жумысларының өткерилиўин тәмийинлеў; ўәкилликлерин физикалық саўғалар буннан тысқары.
ашық-айдынлығын тәмийинлеў, ҳәм юридикалық шахслардың
мәмлекетлик хызметлерди мәмлекетлик пуқаралық мәплерин гөзлеп орынлаў ямаса Еслетип өтемиз, коррупцияға
көрсетиўди электронластырыў, хызметкериниң дәраматлары орынламаў есесине олардан байланыслы жынаятларды
бюроктратияның алдын алыў, ҳәм мал-мүлкин декларациялаў қандайда-бир сыйлық, пайда яки ислеўде суд тәрепинен
жәмийетлик қадағалаўды әмелге системасын енгизиў; саўғалар алыў қадаған етилген. айыплы деп табылған шахслар
асырыў бойынша қабыл етилген мәмлекетлик пуқаралық
ҳүжжетлер коррупцияға қарсы мәмлекетлик пуқаралық Нызамда саўға мәселесине хызметине қабыл етилмейди.
гүресиўде әҳмийетли қәдемлер хызметкери тәрепинен саўғалар байланыслы төмендеги нормалар
есапланады. алыў ҳәм бериў тәртибин белгиленген. Бул қағыйдалар, Министрлер
белгилеў; Кабинетиниң 2022-жыл
Сол қатарда, усы жылдың Мәмлекетлик пуқаралық 14-октябрдеги 595-санлы
8-август күни қабыл етилген мәмлекетлик пуқаралық хызметинде мәмлекетлик Қарары менен тастыйықланған
«Мәмлекетлик пуқаралық хызметкерлериниң социаллық пуқаралық хызметкерине (оның мәмлекетлик пуқаралық
хызмети ҳаққында»ғы Нызамның тәрептен қорғалыўын, шаңарақ ағзаларына) бийпул хызметкерлериниң әдеп-икрамлық
4-бабында мәмлекетлик материаллық тәмийнат берилген, материаллық қунға ийе қағыйдаларында да көрсетилген.
пуқаралық хызмети тараўында алыўын ҳәм хошаметлениўин болған мал-мүлк яки мәмлекетлик
коррупцияға қарсы гүресиў тәмийинлеўден ибарат. пуқаралық хызметкерине (оның Атап айтқанда, мәмлекетлик
бойынша тәртиплер белгиленген. шаңарақ ағзаларына) бийғәрез хызметкерлер ҳәр қандай
Мәмлекетлик пуқаралық көрсетилген хызмет саўға нызамбузыўшылыққа, әсиресе,
Мәмлекетлик пуқаралық хызметкерлери коррупцияға есапланады. коррупция ҳалатларына қарсы
хызмети тараўында коррупцияның қарсы қатаң мүнәсибетте болыўы қатаң тәризде гүресиўи, хызмет
алдын алыўға байланыслы ҳәм коррупцияға алып келиўи Мәмлекетлик пуқаралық сапарлары, қадағалаў илажлары
илажлар төмендегилерден мумкин болған ҳәрекетлердиң хызметкерлериниң хызмет даўамында мийнет искерлиги
ибарат: (ҳәрекетсизликтиң) алдын алыўы ўәкилликлерин физикалық менен байланыслы болған ҳәр
шәрт. ҳәм юридикалық шахслар өз қандай түрдеги қәрежетлерди
мәмлекетлик пуқаралық мәплерин гөзлеп орынлаў яки басқа шахслар есабынан
хызметкерлери тәрепинен Егер мәмлекетлик пуқаралық орынламаў есесине олардан әмелге асырмаўы, лаўазым
коррупцияға байланыслы хызметкери коррупция фактлери ҳәр қандай саўғалар алыў ўәкилликлеринен нызамсыз
ҳуқықбузарлықларға жол қоймаў; ҳаққындағы мағлыўматқа ийе қадаған етиледи. Мәмлекетлик пайдаланбаўы, жеке мәплер
болса, ол коррупцияның алдын пуқаралық хызметкерлери қарама-қарсылығына жол қоймаўы
мәмлекетлик пуқаралық алыў ушын зәрүр шаралар көриўи, тәрепинен айрықша хызметлери лазым.
хызметкерлериниң әдеп-икрамлық соның ишинде жоқары турыўшы ушын мәмлекетлик уйымның
қағыйдаларына әмел етилиўин мәмлекетлик уйымды (лаўазымлы тийисли қарары тийкарында Жуўмақ орнында
тәмийинлеў; шахсты) яки коррупцияға қарсы алынған саўғалар, сондай-ақ, айтқанымызда, коррупцияға
гүресиў бойынша арнаўлы жарыслар ҳәм таңлаўларда қарсы гүресиў тек ғана ҳуқық
мәмлекетлик пуқаралық ўәкилликли мәмлекетлик уйымына ерискен жеңислери, мәмлекетлик қорғаў уйымлары яки жуўапкер
хызметкериниң мәплериниң дәрҳал хабар қылыўы ямаса ҳуқық байрамлар, белгиленетуғын хызметкерлердиң емес, ал, ҳәр
қарама-қарсылықларының қорғаў уйымына мүрәжат етиўи сәнелер ҳәм де басқа рәсмий бир мәмлекетлик хызметкердиң
алдын алыў ҳәм шешиўди керек. илажлар мүнәсибети менен тийкарғы ўазыйпасы ҳәм миннети
шөлкемлестириў-ҳуқықый негизин есапланады.
жаратыў, оларға әмел етилиўи Нызамның 13-статьясында
мәмлекетлик пуқаралық

ЖАҒЫЛҒАН ЖАПЫРАҚ – САЛАМАТЛЫҚҚА ҚӘЎИП!

Гүз мәўсиминде салмалардағы мақсетинде қурыған жапырақларды саламатлығына зыянлы тәсирин болады. Тәжрийбели бағманлар
шығындылар, дөгерек әтираптағы топлап жағып жиберемиз. тийгизеди. Усы ҳуқықбузарлықлар гүз мәўсиминде арнаўлы шуқырлар
жапырақлар, жағылып атырған Нәтийжеде, жапырақлардан ушын нызамшылықта жаза шарасы қазып төгилген жапырақларды
жапырақлар итибарыңызды зиянлы газлер атмосфераға белгиленген болып, физикалық көмип үстинен топырақ пенен
тартады. Жапырақларды шығады. Көпшилик ўақытлары шахсларға 900 мың сумнан 1,5 көмип қойылады. Бәҳәр келгенде
жағыў қоршаған орталыққа, жапырақлар менен бирге пластик млн. сўмға шекем, юридикалық сол шуқырлар үсти ашылып, тайын
инсанлар саламатлығына, ыдыслар, полиэтилен пакетлер шахсларға 1,5 млн. сумнан 3,0 болған шириндиден тереклерге
өсимлик дуньясына зыян де қосып жағылады. Ақыбетте, млн. сўмға шекем ҳәкимшилик төгин сыпатында пайдаланылады.
жеткереди. Айырым ўақытларда өзине тән «зыянлы коктейл» пайда шара қолланылыўы мүмкин. Сондай-ақ, халқымыздан
жапырақларды жыйнап шығынды болады. Қурыған жапырақлар Усындай ҳуқықбузарлық бир жыл алтын гүз маўсиминде төгилген
таслаў қутыларына таслап жағылыўы себепли пайда даўамында тәкирар исленсе, жапырақларды жағылмаўын ҳәм
атырғанлығының, жапырақларды болатуғын түтиннен мыңлап оннанда жоқары жарийма шарасы бул арқалы Ана табиятымыздың
салмаға қарата сыпырылып адамлар дем алып саламатлығын қолланылыўы белгигенген. таза ҳаўасын сақлап қалыўға өз
атырғанлығының гуўасы қаўип астына қояды. Биринши Қурыған жапырақлар ҳәм өсимлик үлесин қосылыўын сорап қаламыз.
боламыз. Жапырақлардың наўбетте адамның өкпе системасы қалдықларын жағыў ақыбетинде
табийғый төгилиўи натийжесинде зыянланады. Зыянлы затлар топырақ қатламындағы пайдалы Мавлуда НАРБАЕВА,
жапырақлар жер жүзине түсип өкпеден қан арқалы пүткил денеге микроорганизмлер набыт болады. Қоңырат районы Экология ҳәм
инсан ҳәм тәбият ушын зыянсыз тарқап буйрек, баўыр, бас мий Гүзде тереклерден төгилген
ҳалатта болады. Бирақ, тилекке ҳәм нерв системасына үлкен зыян жапырақлар жерге көмилсе, қоршаған орталықты
қарсы бизлер тазалыққа ерисиў жеткереди. Әсиресе, жас балалар келеси бәҳәр ушын пайдалы төгин қорғаў бөлими 1-дәрежели

мәмлекетлик инспеткоры

6 «QARAQALPAQSTAN ЭКОӘЛЕМ
EKOLOGIYASÍ»
8-9 (18-19)-сан
2022-жыл 30-декабрь
БӨРИЛЕР
Дүньяда түрли ҳайўанлар бар, олардың жасаў Олар 5-6 ай ишинде салмағын әдеўир 20-30
орталығы да, күн көриси де ис-ҳәрекетлери де мәрте асыра алады. Әдетте олар олжасын шараятына масласқан болады. Көзден панада
ҳәр түрли. Биз оларды суўда жасайтуғынлар, тирилей услап жейди. Базы пайытлары өли болғанды мақул көрген бул ҳайўанлар,
сүт емизиўшилер, жер баўырлаўшылар деп ҳайўанларды жеўге де мәжбүр болады. Буған артықша ҳәрекетти келтирип шығармаў
үйренемиз. Сол сүт емизиўши ҳайўанлардың тийкарғы себеп: ушын, адамларды айланып өтип кетеди. Олар
арасында бир жыртқыш ҳайўан бар болып, - Бөрилер азық таба алмаўын мысал етип суўда жүзиўди жаман көреди, бирақ, суўда
олар ҳаққында ҳәр түрли аңыз, әпсаналар, келтирсек болады. Олар улыўма азық 15 км аралықты қыйналмастан жүзип өтеди.
қызықлы фактлер оғада көп. Және бир қызық жеместен 7-8 күн жасай алады. Сол ушын да Қурғақлықта саатына 60-65 км тезликте
тәрепи-бул ҳайўанды қолға үйрете алмайсыз. олардың дерлик өмири аң аўлаў менен өтеди. жуғыра алады. 4-5 метр бийикликке секиреди
Циркте қәлеген ҳайўанды ушыратыўыңыз Базы ўақытлары бөри топарлары дусласып екен. Бир сутка даўамында 70-80 км аралықты
мүмкин, бирақ, ҳасла бул ҳайўанды емес. қалады ҳәм олжа таласыў жүзеге келеди. топары менен қыйналмастан басып өте
Жақсылығыңызға-жақсылық қайтарыўы, Бундай жағдайда бул ақыллы ҳайўанлардың алады. Олардың териси жүдә қызық болып,
сыртыңыздан сизде қорыклап жүриўи мүмкин, тек ғана сәрдарлары ғана өз ара алысады тери қатламы еки қабаттан ибарат. Ишки
-деген менен ол биреўге бойсынбайды. ҳәм жеңилген тәреп олжаны таслап кетиўге қатлам ыссылықты услап турса, сыртқы
Өзгеше характерге ийе болған бул ҳайўан- мәжбүр болады. қатлам сыртқы тәсирди ишке өткермейди.
бөрилер еди. Бөрилер жүдә сезгир ҳайўан болып, 7-8 км Австралияның Тасмания атаўында
Бул ҳайўанды жыртқыш деп атаўға да тилим аралықтағы даўысты есите алады. Олардың «марсупиал» бөрилери бар болған. Бирақ,
бармайды. Егер бөрилер жыртқыш болғанын сезиў органлары жақсы раўажланған кейинги дәўирлерде олар қырылып кеткен.
да: болып, көзлери қаранғыда да жақсы көреди. Енди австралиялы алымлар ДНК жәрдеминде
- Тоғайға таслап кетилген жас нәрестелер Ийтлерге салыстырғанда бөрилердиң жоқ болып кеткен түрди клонлаў арқалы
болған Рим ҳәм Ромулды ана бөри мийи 25-30 % үлкен болып, олар ийтлерге қайта тиклеўге ҳәрекет етип атыр. Ал, қара
емизип, тәрбиялар, нәрестелердиң анасы душпанлық қараста болады. Буның тийкарғы бөрилер тек ғана Арқа Америкада жасайды.
көрсетпеген мийримди берер ме еди?, себеби буннан бирнеше мың жыл алдын Алымлардың айтыўына қарағанда бул
- Адасып қалған Мауглиди өз шаңарағына ийтлердиң қолға үйретилиўи себеп болыўы түрдиң пайда болыўына ийтлер менен болған
қосып, жасаў тәризин үйретип, «От ишинде керек, - деп шамаланады. Бөрилер ҳеш қашан мутация себеп болыўы итимал. Бөрилердиң
пахтадай» етип ғамхорлық етер ме еди?. қолға үйретилмейди. Азатлықты хош көриўши айырым түрлери жоқ болып баратырған түр
Дүньядағы ең ақыллы ҳайўанлардың бири бул ҳайўанлар адамлар қолына түсип қалса, сыпатында «Қызыл китап» қа киргизилген
болған бөрилер ҳаққында адамлар арасында өлимди абзал көриўи де таң қаларлы жағдай. болып, оларды тәбият бағларында,
көплеген аңыз-әпсаналар жүреди. Түркий Бөрилер ҳәр түрдеги ҳайўанларға, падаларға, қорықханаларда ушыратыўға болады.
халықларда бул ҳайўан батырлық тымсалы ҳәттеки үй-ҳайўанларына да топылыс
ретинде көриледи. Итибар берип қарайтуғын жасайды. Бирақ, бул исти кең даланлықларда, Сатбаева Гүлимхан,
болсақ не ушын бөрилер дықкатқа ылайық жайлаўларда әмелге асырады. Адамларға дус Кегейли районы 22-санлы мектептиң
ҳайўан болып, адамлар оларға батырлық келгенди мақул көрмейди, тек ғана қутырған
тымсалы ретинде қарайтуғын болған. бөрилер ғана адамларға топылыс жасаўы дөретиўши-мәдений
Алдынлары кең тарқалған бул ҳайўан түри мүмкин. мәселелер бойынша үгит-нәсиятшысы.
ҳәзирге келип сезилерли дәрежеде кемейип Европа, Азия ҳәм Арқа Америкада кең
кеткен. Бөрилер өзи қандай ҳайўан ҳәм ол қай тарқалған бул ҳайўанлар, Өзбекстанның
жерлерде тарқалған, олар ҳаққында қандай шөл, қыр, тоғай ҳәм таў етеклеринде
мағлыўматларға ийемиз?. Усындай сораўларға ушырасады. Базы аймақларда муз ҳәм
жуўап табыўға ҳәрекет етип бардық. қар менен қапланған бийик таўларда да
Демек, бөрилер ямаса қасқырлар ийт тәризли жасайды. Бөрилер тикжарлықлар арасына,
ҳайўанлар қатарына кириўши жабайы тоғай арасына ҳәм қурғақ қамыслықлар
жыртқыш ҳайўан болып, қайсы аймақта арасына ин қурады. Түлки инлеринен де
жасаўына қарап денесиндеги өзгерислер пайдаланады. Бөрилер инлеринде балалайды
бир-биринен парық қылады. Бөрилердиң ҳәм балаларын инлеринде сақлайды.
басы үлкен, тумсығы узын, көзлери жүдә Бөрилер кең диапазонлы даўыс арқалы бир-
өткир, жүни тоқ күлрең ҳәм қалың, қарын бири менен байланыс жасайды. Мысалы,
ҳәм аяқларының жүнлери бираз қызғыш. ырылдаўы- сәлемлесиўди, ақырыўы-ғазебин,
Базы аймақларда қара, базы аймақларда улыўы болса қәўипсингенин билдиреди екен.
ақ, базы аймақларда көк бөрилерди де Бизлерге ең таныс жағдай бул- улыўы болып
ушыратыўымызға болады. Бөрилер топар табылады. Жалғыз бола ма ямаса топары
болып жасайды. Топар ағзалары 7-20 бөриге менен бола ма, түнде ямас күндиз бөриниң
шекем болып, топарға ең күшли болған улыўы оның барлығынан дәрек береди. Топар
бөри басшылық етеди. Туўылған бөри сәрдары бийик төбеликке шығып ҳәйкелге
баласының салмағы бары-жоғы 500 грамм уқсап қатып турады, ал, топар ағзалары оған
болып, көзлери ашылмаған ҳәм қулақлары бойсынады. Жол басшы, әлбетте, сәрдар
еситпейтуғын болады. Арадан бираз ўақыт болып, топарды ҳәмийше алға баслайды.
өтип бөрилер тезлик пенен өсип барады. Бөрилердиң сыртқы көриниси жасаў

“САЙГАЧИЙ“ МАЖМУА (ЛАНДШАФТ) БУЮРТМА ªЎРИªХОНАСИ ²УДУДИДА
ДАВЛАТ ИНСПЕКТОРЛАРИ ТОМОНИДАН МОНИТОРИНГ ИШЛАРИ ЎТКАЗИЛДИ

“Сайгачий” мажмуа (ланд- томонидан истеъмол қилинадиган ўсимликларнинг 30 турдан ортиғи 89 та Бургут, 5 та Оқ думли сув бургу-
шафт) буюртма қўриқхонаси ўсимликлар ҳисобланади. доривор ва озуқабоп ўсимликлар ти, 15 та Чўл бургути, 13 та Қиронқора,
ҳудудида ҳозирги вақтгача юксак ҳисобланади. 4563 та Саджа, 44 та Оқбовур, 1158
ўсимликларнинг 100 дан ортиқ Буюртма қўриқхона ҳудудида та Қорабовур, 51 та Йурға тувалоқ,
тури учраши аниқланган. Ушбу учраши аниқланган умуртқали Ҳайвонот дунёси мониторингининг 211 та Чўл миққийси, 33 та Оқбовур,
ўсимлик гуруҳлари 2 тур буталар, ҳайвонлардан сут эмизувчилар юритилишида саноқ ишлари муҳим 65 та Ўрта Осиё чўл тошбақаси, 47 та
7 тур ярим бута, 28 тур кўп йиллик синфи - 42 тур, қушлар синфи - 117 аҳамиятга эга. 2022 йил декабрь Йурға тувалоқ, 102 та Ўйноқи тошсир
ўсимликлар ва 19 тур бир йиллик тур, судралиб юрувчилар синфи -26 ойи биринчи декадасида “Сайга- чумчуқ, 153 та Бойуғли, 62 та Укки,
ўсимлик турларидан иборат. тур, сувда ва қуруқликда яшовчи чий“ мажмуа (ландшафт) буюртма 2300 та Каклик, 70 та Қоратамоқ, 96
ҳайвонлар синфи - 2 тури учрайди. қўриқхонаси ҳудудида давлат ин- та Оддий тўрғай, 52 та Шохли тўрғай,
Устюрт кенгликларида ўсадиган спекторлар томонидан мониторинг 15 та Бўри, 172 та Тулки, 190 та Ёв-
ўсимликлар қўриқхона ҳудудларида Буюртма қўриқхона ҳудудида ишлари ўтказилди. войи чўчқа, 4300 та Қуён, 85 та Чўл
яшовчи ҳайвонот дунёси вакил- қўнғир қумузум (Malococarpus мушуги аниқланди.
лари учун асосий озуқа манбаи crithmifolius), қадаҳсимон сутлама Саноқ натижаларига кўра буюртма
ҳисобланади. Айниқса, мазкур (Euphorbia sclerocyathium), устюрт- қўриқхонаси ҳудудида жами 13 минг Мусаев РИНАТДИН
ҳудудларда ўсадиган эфемер ва ский эндемиги ҳисобланган хива 942 та жониворлар, шундан, 84 та “Сайгачий“ мажмуа
ўтчил ўсимликлар қўриқхонада шўраги (Salsola chiwensis), қаноти тук- Сайғоқ, 10 та Жайрон, 7 та Туркман
муҳофаза қилинадиган Ўзбекистон ли балиқкўз (Climacoptera ptiloptera қорақулоғи, 25 та Қорсак, 17 та Тур- (ландшафт)
Республикаси “Қизил китоби”га U.P. Prato) каби ноёб ва эндемик кман қулони, 102 та Миққий, 90 та буюртма қўриқхонаси
киритилган сайғоқ ва жайронлар ўсимлик турлари учраши аниқланган. Сариқ сор, 6 та Итолғи, 8 та Илонхўр 1-даражали инспектори
Қўриқхона ҳудудида ўсадиган бургут, 55 та Қора калхат, 3 та Жўрчи,

DOLZARB MAVZU «QARAQALPAQSTAN 7
EKOLOGIYASÍ»

8-9 (18-19)-сан
2022-жыл 30-декабрь

ЇОРАЇАЛСМПТВОАТЎНИБЦСЎИЛТЯГОСАНИНДҚШАУАРУМИМОЛУЛАМДЭИИЛЙЕКЇТУРВВАТИ2022йил23декабрькуниТошкент
шаҳрида Саудия Арабистонининг
«ACWA Power» компанияси би-
лан Қорақалпоғистонда умумий

1500 қуввати 1500 МВт бўлган ша-
Бу муҳим шартномани ўз навбати-
да, Ўзбекистон Республикаси Пре-
зидентининг 2022 йил 2 декабрдаги
“2030 йилгача Ўзбекистон Респу-
бликасининг «яшил» иқтисодиётга
мол электр станциясини қуриш ўтишига қаратилган ислоҳотлар са-
бўйича шартнома имзоланди. марадорлигини ошириш бўйича чо-
Мазк ур йирик қ увватли шамол ра-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-436-
электр станцияси 2026 йилда ишга сон Қарори билан тасдиқланган
т уширилиши, йилига 5,2 млрд “2030 йилгача Ўзбекистон Респу-
кВт-соат электр энергияси ишлаб бликасида «яшил» иқтисодиётга
чиқариши ва бунинг натижасида ўтиш ва «яшил» ўсишни таъмин-
йилига 1,5 млрд куб метр табиий лаш ДАСТ УРИ”да белгиланган
газ тежалиши режалаштирилган. чора-та дбирларнинг бири деб
Басы 1-бетте А ҳ а м и я тл и с и, с т а н ц и я д а 3 0 0 ҳисобласак бўлади.

МВт/550 МВт-соат электр сақлаш
кимёвий батареялари (аккумуля- Қуаўанышбай РЕЙМОВ,
торлар) ўрнатилади. Ушбу бата- Нукус шаҳри Экология ва
реялар шамол турбиналаридан атроф-муҳитни
чиқувчи ўзгарувчан электр энерги- муҳофаза қилиш бўлими бош
ясини ростлаб беради. мутахассиси

OROL MINTAQASI KO‘LLARI,
SUV-BOTQOQ HUDUDLARINI SAQLASH VA BARQAROR
BOSHQARISH BO‘YICHA YANGI LOYIHA ISH BOSHLADI

Oʻzbekistonda Birlashgan makonlariga aylandi. Qolaversa, havzasining qirgʻoqboʻyi maydonlari 3. Orol dengizi havzasining global
Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot suv-botqoq hududlari suv, oziq-ovqat joylashgan. Bundan tashqari, bu ahamiyatga ega bioxilma-xilligini
Dasturi (BMTTD), Oʻzbekiston bilan ta’minlab, aholi turmushining hududlarda degradatsiyaga eng koʻp saqlab qolish;
Respublikasi Ekologiya va atrof- farovonligini ta’minlashda katta uchragan yaylovlar va sugʻoriladigan
muhitni muhofaza qilish Davlat ahamiyatga ega bo‘lib, butun maydonlar mavjud boʻlib, ularning 4. Xalqaro hamkorlik va bilimlarni
Ekologiya davlat qoʻmitasining mamlakatning barqaror rivojlanishiga aksariyati shoʻrlanishga moyil. boshqarish.
Global ekologik jamgʻarma (GEJ) xizmat qiladi. Loyiha faoliyati ushbu qurgʻoqchil
tomonidan moliyalashtiriladigan landshaftdagi koʻllar, botqoq yerlar va Loyiha doirasida koʻplab manfaatdor
“Orol dengizi xavzasi Loyihaning maqsadi – muhofaza qirgʻoq bioxilma-xilligining qisqarishi tomonlar, jumladan, vazirlik va idoralar
landshaftining tanazzul yerlarida etiladigan tabiiy hududlarni (MTH), va yoʻqolishi bilan bevosita bogʻliq vakillari, soha boʻyicha mutaxassislar,
barqaror hayotni ta’minlashni asosiy biologik xilma-xillik hududlari, boʻlgan yerlarning degradatsiyasi, suv olimlar, jamoatchilik vakillari, mahalliy
qo‘llab-quvvatlaydigan asos asosiy ornitologik hududlar (AOH) tanqisligi va biologik xilma-xillikning tuzilmalar, xalqaro tashkilotlar,
sifatida ko‘llar, suv-botqoq va atrofidagi mahsuldor landshaftlarni yoʻqolishiga olib keluvchi omillarni qishloq xoʻjaligi ishlab chiqaruvchilari,
qirg‘oqbo‘yi hududlarini saqlash yer va suv resurslarini komplex bartaraf etishga qaratilgan. Loyiha ommaviy axborot vositalari vakillari
hamda boshqarish” qoʻshma boshqarish bilan birgalikda tuproq doirasida umumiy maydoni 3 million va boshqalar bilan yaqin hamkorlik
loyihasi oʻz ishini boshlamoqda. degradatsiyasining oldini olish gektardan ortiq boʻlgan beshta yangi taʼminlanadi.
orqali Quyi Amudaryo va Orol muhofaza etiladigan quyidagi tabiiy
Suv-botqoq hududlari jahondagi dengizi havzasi (QAODH) hududida hududlarni rivojlantirish kutilmoqda: Loyiha oʻz faoliyatida manfaatdor
biologik xilma-xillik va eng qimmatli ekotizimlar barqarorligini va hayot Janubiy Ustyurt, Beltau, Sudochye tomonlarning loyiha faoliyatida ishtirok
ekotizimlardan biridir. Orol dengizi faoliyatini oshirishdan iboratdir. koʻllari tizimi, Oqdaryo-Qozogʻdaryo etishi uchun teng imkoniyatlarni
qurib ketganiga qaramay, uning oraligʻi va Akpetki qoʻriqxonalari. ta’minlash, gender tengligi va ayollar,
havzasida beqaror gidrologik rejim Loyihaning maqsadli hududi Bu hududlarning barchasi ushbu shuningdek, yoshlar va ijtimoiy
ta’siriga zaif boʻlsa-da, hanuzgacha Oʻzbekistonning janubiy va janubi- mintaqada joylashgan asosiy qushlar himoyaga muhtoj guruhlarning
oʻta muhim koʻllar, botqoq hududlar va gʻarbiy qismlarida Amudaryoning hududlarini toʻliq yoki qisman qamrab huquqlarini kengaytirish yondashuviga
qirgʻoq ekotizimlari saqlanib kelmoqda. quyi oqimi va Orol dengizi havzasi oladi. amal qiladi.
Oʻzbekiston koʻchmanchi qushlarning hisoblanadi. Bu hudud maʼmuriy
koʻp turlari uchun Shimoliy Yevropa va jihatdan Buxoro viloyatining Olot Loyiha maqsadlariga erishish uchun Loyihani rasmiy taqdim etish
ularning Afrika va Osiyodagi qishlash va Qorakoʻl tumanlari hamda uning quyidagi toʻrtta asosiy faoliyat va ishga tushirish, shuningdek,
joylari oʻrtasida juda muhim uchish Qoraqalpogʻiston Respublikasining yoʻnalishlari belgilandi: asosiy manfaatdor tomonlar bilan
yoʻlida joylashgan. Yirik irrigatsiya va Amudaryo va Moʻynoq tumanlarini oʻz loyihaning strategiyasi, maqsadlari va
oqava koʻllari (masalan, Sudochye ichiga oladi. 1. Tuproq degradatsiyasining rejalashtirilgan natijalarini muhokama
va Dengizkoʻl) va Aydar-Arnasoy oldini olish uchun suv resurslarini qilish uchun kirish seminari tashkil
koʻllar tizimi qishlovchi-koʻchmanchi Loyihaning maqsadli hududlarida muvofiqlashtirilgan tarzda boshqarish; etiladi.
qush turlarining asosiy uyalash hayotni qoʻllab-quvvatlovchi tabiiy
ekotizimlarning koʻpchiligi, ya’ni – 2. Maqsadli landshaftda yer Xalilulla SHERIMBETOV,
botqoq hududlar, koʻllar va Amudaryo resurslarini barqaror boshqarish; Muhofaza etiladigan tabiiy
hududlar boshqarmasi boshlig'i

8 «QARAQALPAQSTAN ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
EKOLOGIYASÍ» РЕФОРМА
8-9 (18-19)-сан
2022-жыл 30-декабрь Даўамы. Басы 1-бетте.

«ТАРА¯¯ИЁТГА – QARAQALPAQSTAN
ФАҚАТ МАШАҚҚАТЛИ ВА ЖАСОРАТЛИ EKOTURIZMI
МЕҲНАТ ОРҚАЛИ ЭРИШИЛАДИ»
Zamanagóy turizmnıń biri —
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат ózgeshe tábiyǵıy mákanlar esaplanadı.
Мирзиёевнинг Олий Мажлис ва Ўзбекистон халқига Ózbekstan Oraylıq Aziyada ekoturizm
Мурожаатномаси мамлакат тараққиётини белгиловчи, eń rawajlanǵan jetekshi mámleket
давлат ҳамда жамият ҳаётидаги муҳим сиёсий ва bolıp tabıladı. Jurtımız ózinıń bay
тарихий воқеа бўлди. Таъкидланганидек, якунига haywanat hám ósimlik dúnyası,
етаётган 2022 йил ғоят мураккаб ва синовли йил ayrıqsha landshaft tábiyat kórinisi,
бўлди. Президентимиз томонидан алоҳида эътибор milliy baǵları menen sayaxatshılar
қаратилган жиҳати: “Тараққиётга – фақат машаққатли itibarın tartıp keledi. Qaraqalpaqstan
ва жасоратли меҳнат орқали эришилади”. aymaǵında ózinıń haywanat hám
ósimlik dúnyası menen kózge túsetuǵın
Мурожаатномада эришилган тизимли ислоҳотларни амалиётга тубдан ислоҳ қилишга хизмат «Qubla Ústirt» milliy tábiyat baǵında
ютуқлар эътироф этилиши билан кенг жорий этишни тақозо этмоқда. қилади. da turizmdi rawajlandırıw máseleleri
бирга, келгуси йил учун ривожла- sheńberinde salmaqlı jumıslar ámelge
нишнинг 6 та устувор йўналиши Бу борада мавжуд вазиятни Фармонга мувофиқ Экология ва asırılıp atır.
белгилаб берилди. Давлатимиз ижобий томонга ўзгартириш учун атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
раҳбарининг таклифи билан экология ва атроф-муҳитни асраш давлат қўмитаси негизида Табиат «Qubla Ústirt» milliy tábiyat baǵında
мамлакатимизда 2023 йил — “Ин- бўйича саъй-ҳаракатларимизни, ресурслари вазирлиги ташкил házirgi kúnde turizmdi rawajlandırıw
сонга эътибор ва сифатли таълим хусусан, “Яшил макон” умуммил- этилмоқда. Ўрмон хўжалиги дав- hám ekoturistik infrasistemalardı
йили” деб номланди. лий лойиҳаси доирасидаги ишла- лат қўмитаси – Ўрмон хўжалиги qáliplestiriw boyınsha 2021-jıl
римизни кучайтирамиз. агентлиги, Вазирлар Маҳкамаси dawamında hám 2022- jıldıń búgingi
Биринчи устувор йўналиш ҳузуридаги Гидрометеорология kúnine shekem tómendegi jumıslar
сифатида ихчам ва самарали Шу ўринда Ўзбекистон Ре- хизмати маркази - Гидрометеоро- ámelge asırıldı:
давлат бошқарув тизимига ўтиш, спубликаси Президенти томо- логия хизмати агентлиги шаклида
республикада вазирликларни нидан 2022 йил 21 декабрда қ айта ташк ил этилиб, Табиат Tábiyǵıy kompleksler
ислоҳ қилиш, иш услубларини “Янги Ўзбекистон маъмурий ресурслари вазирлиги ҳузурига hám оbyektlerdiń ekoturistik
тубдан ўзгартириш - янги маъ- ислоҳотларини амалга ошириш ўтказилмоқда. múmkinshiliklerinen aqılǵa say
мурий ислоҳотларнинг асосини чора-тадбирлари тўғрисида”ги paydalanıw, ekologiyalıq turizm
ташкил этади. фармон имзоланди. Унга кўра Табиат ресурслари вазирлиги túrlerin shólkemlestiriw ushın bul
Янги Ўзбекистон шароитида за- ташкил этилиши, ҳеч шубҳасиз, aymaqlarda ekoturistik marshrutlar
Давлатимиз Раҳбари устувор монавий талабларга жавоб бе- мамлакатимизда мазкур соҳадаги hám keliwshilerdiń aymaqta bolıw
йўналишлар қаторида экология радиган ихчам давлат бошқаруви бошқарув тизими самарадорли- tártipleri islep shıǵıldı, ekoturistlik
масалалари глобал муаммога тизимини шакллантириш, қарор гини оширишга, табиий ресурс- infrasistemanı qurıw jumısları ámelge
айланиб бораётгани билан боғлиқ қабул қилиш ва масалани кўриб лардан оқилона фойдаланиш, asırılıp atır. Sonıń menen birge
жиҳатларга алоҳида тўхталиб, чиқиш жараёнларини соддалаш- экологик барқарорликни таъ- tómendegi jumıslar rejelestirilmekte:
табиатимизни асраб-авайлаш, тириш орқали давлат органлари минлаш, иқлим ўзгаришларининг
сув, ҳаво ва атроф-муҳитни тоза раҳбарларининг масъулиятини олдини олиш, ўрмон хўжалиги Mámleket ekologiya komitetiniń
тутиш келгуси йилда ҳар бир ошириш ҳамда улар фаолияти- ва гидрометеорологик фаолият byudjetten tısqarı qarjıları esabınan
маҳалла аҳолисининг маданияти ни натижадорликка йўналтириш йўналишида муҳим ислоҳотларни "Qaraqalpaqstan ekologiyası"
ва амалий ҳаракатига айланиши юзасидан аниқ мақсад ва вази- амалга оширишга институционал gazetası tárepinen Qaraqalpaqstan
кераклигини таъкидлаб ўтди. фалар белгилаб берилди. асос бўлиб хизмат қилади. Respublikası aymaǵındaǵı
qorǵalatuǵın tábiyǵıy aymaqlarda
Дарҳақиқат, бугун минтақада, Шуни таъкидлаш керакки, Дав-  Нарзулло ОБЛОМУРОДОВ, ekoturistik marshrutlar islep shıǵıw
қолаверса, бутун дунёда латимиз раҳбарининг ташаббуси Ўзбекистон Республикаси hám ekoturizmni rawajlandırıw
чўлланиш, сув етишмаслиги, билан амалга оширилаётган маъ- joybarına 500,0 mln. swm ajıratıldı hám
қурғоқчилик, аҳолини тоза ичим- мурий ислоҳотлар ихчам ва сама- Экология ва атроф-муҳитни de joybar bıyılǵı jılda ámelge asırılıwı
лик суви билан таъминлаш каби рали давлат бошқарув тизимига муҳофаза rejelestirilmekte. Joybar sheńberinde
жиддий экологик муаммолар пай- ўтишга, Ҳукумат, вазирлик лар regiondaǵı qorǵalatuǵın tábiyǵıy
до бўлаётгани бу борада изчил ва ҳокимликлар иш фаолиятини қилиш давлат қўмитаси aymaqlarda ekoturistik marshrutlar
раиси hám xızmetleri islep shıǵıladı hám de
kelisiwge usınıs etiledi.
ХЄЖАЙЛИ ТУМАНИДА ЧИЇИНДИЛАРНИ ЇАЙТА ИШЛАЙДИГАН
ЯНГИ КОРХОНА ИШГА ТУШДИ “Qubla Ústirt” milliy tábiyat baǵı
tárepinen islep shıǵılǵan kólemi
Ўзбекистон Республикаси Юқоридаги топшириқларга мос равишда Қорақалпоғистон 3,0 mlrd. swm bolǵan milliy tábiyat
Президентининг 2021 йил 29 Республикаси Хўжайли тумани «Бунёдкор» МФЙ ҳудудида 2022 baǵı aymaǵında jabayı haywanlar
июлдаги ПҚ-5202-сон қарорининг йил ноябрь ойидан бошлаб, “Farmergy FE LLC” Корея Республи- populyaciyasın qayta tiklew hám
1-иловаси билан тасдиқланган каси билан ҳамкорликдаги лойиҳа қиймати 12,6 млрд. сўмга тенг ekologiyalıq turizmdi rawajlandırıw
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Қизилмия илдизини қайта ишлаб чиқаришда ҳосил бўладиган maqsetinde pitomnik shólkemlestiriw
Бош Ассамблеясининг 2021 чиқиндиларни қайта ишлайдиган янги корхона ишга тушди. joybarı islep shıǵıldı hám ilimiy-izertlew
йил 18 майдаги 75-сессиясида jumıslarına mámleket buyırtpası
«Оролбўйи минтақасини Лойиҳа бўйича корхона йилига 15000 тонна Брикет ёқилғисини talaplarına muwapıq ámeliy hám
экологик инновациялар ва ишлаб чиқариш қувватига эга. innovaciyalıq joybarlar tańlawında
технологиялар ҳудуди деб эълон qabıllandı hám de 2022-2023-jıllarda
қилиш тўғрисида»ги махсус Шунингдек, корхона томонидан 2022 йил 24 декабрь куни ту- qarjlastırılıwı kózde tutılǵan. Usı joybar
резолюциясида белгиланган маннинг кам таъминланган оилаларига 5 тонна Брикет гранула sheńberinde ústirt qoyı, sayǵaq,
вазифаларни амалга ошириш ёқилгиси (кўмир ўрнига фойдаланадиган) ҳайрия қилиш ишлари jayran sıyaqlı kem ushıraytuǵın
«Йўл харитаси»нинг Оролбўйи ташкиллаштирилди. haywanlar kóbeytiletuǵın pitomnik
минтақасида экологик payda etiledi. Pitomnik negizinde
барқарорликни таъминлаш, Медет НУРЖАНОВ, ekoturistik infrasistema júzege
табиий ресурслардан оқилона Хўжайли тумани Экология ва атроф муҳитни муҳофаза keltiriledi. Sonıń menen birge ilimiy
фойдаланишни рақамлаштириш turizm rawajlandırıladı.
ва инновацион ёндашувларини қилиш бўлими инспектори
амалга ошириш йўналишидаги Elmira XALIMMETOVA
чора-тадбирларида чиқиндиларни “Qubla Ústirt” milliy tábiyat
қайта ишлаш (маиший чиқиндилар, baǵı Ekoturizm boyınsha qánigesi
қизилмия илдизи чиқиндилари)
ва экологик тоза энергия ишлаб
чиқариш корхонасини ташкил этиш
белгиланган.

ЯНГИ ЎЗИБСЕКЛИОСҲТООТНЛАМРАИЪМУРИЙ «QARAQALPAQSTAN 9
EKOLOGIYASÍ»

8-9 (18-19)-сан
2022-жыл 30-декабрь

ПРЕЗИДЕНТ ФАРМОНИ: Давоми. Бошланиши 1-бетда

ЇАНДАЙ ЄЗГАРИШЛАР КИРИТИЛМОЇДА

Шунингдек, мавжуд 25 та вазирлик қисқартириш ва бандлик вазирлиги ўтказилмоқда; зирлиги ҳузурига ўтказилмоқда;
ўрнига 21 та вазирлик ташкил этила- ташкил этилмоқда; -Мудофаа саноати давлат -Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
ди. Булар:
-Олий ва ўрта махсус таълим қўмитаси – Мудофаа саноати агент- Космик тадқиқотлар ва техноло-
- Инвестициялар, саноат ва савдо вазирлиги – негизида Олий таълим, лиги шаклида қайта ташкил эти- гиялар агентлиги – Рақамли тех-
вазирлиги; фан ва инновациялар вазирлиги либ, Мудофаа вазирлиги ҳузурига нологиялар вазирлиги ҳузурига
ташкил этилмоқда; ўтказилмоқда; ўтказилмоқда;
- Иқтисодиёт ва молия вазирлиги;
- Тоғ-кон ва геология вазирлиги; - Ахборот технологиялари ва - Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги - Туризм ва маданий мерос ва-
- Қурилиш ва уй-жой коммунал коммуникацияларини ривожланти- Миллатлараро муносабатлар зирлиги ҳузуридаги Маданий мерос
хўжалиги вазирлиги; риш вазирлиги – негизида Рақамли ва хорижий мамлакатлар билан агентлиги – Вазирлар Маҳкамаси
- Камбағалликни қисқартириш ва технологиялар вазирлиги ташкил дўстлик алоқалари қўмитаси – Ма- ҳузуридаги Маданият ва санъат-
бандлик вазирлиги; этилмоқда; даният ва туризм вазирлиги ҳузурига ни ривожлантириш жамғармаси
- Олий таълим, фан ва инноваци- ўтказилмоқда; ҳузурига ўтказилмоқда;
ялар вазирлиги; - Туризм ва маданий мерос вазир-
- Мактабгача ва мактаб таълими лиги ва Маданият вазирлиги – неги- - Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги -Маҳаллабай ишлаш ва тадбир-
вазирлиги; зида Маданият ва туризм вазирлиги Давлат захираларини бошқариш корликни ривожлантириш агентли-
- Табиат ресурслари вазирлиги; ташкил этилмоқда; қўмитаси – Иқтисодиёт ва молия ги – Камбағалликни қисқартириш
- Ёшлар сиёсати ва спорт вазир- вазирлиги ҳузурига ўтказилмоқда; ва бандлик вазирлиги ҳузурига
лиги; - Мактабгача таълим вазирлиги ўтказилмоқда;
- Қишлоқ хўжалиги вазирлиги; – негизида Мактабгача ва мактаб -Ўрмон хўжалиги давлат қўмитаси
- Сув хўжалиги вазирлиги; таълими вазирлиги ҳузурида Мак- – Ўрмон хўжалиги агентлиги ша- -Фармацевтика тармоғини ривож-
- Рақамли технологиялар вазир- табгача таълим агентлиги ташкил клида қайта ташкил этилиб, Табиат лантириш агентлиги – Дори-дармон
лиги; этилмоқда; ресурслари вазирлиги ҳузурига ва тиббий буюмларни рўйхатдан
- Адлия вазирлиги; ўтказилмоқда; ўтказиш билан боғлиқ вазифа ва
- Транспорт вазирлиги; - Инновацион ривожланиш вазир- функциялари Соғлиқни сақлаш
- Маданият ва туризм вазирлиги; лиги – негизида Олий таълим, фан - Давлат солиқ қўмитаси – Солиқ вазирлигига ўтказилган ҳолда, Ин-
- Мудофаа вазирлиги; ва инновациялар вазирлиги ҳузурида қўмитаси шаклида қайта ташкил эти- вестициялар, саноат ва савдо вазир-
- Энергетика вазирлиги; Инновацион ривожланиш агентлиги либ, Иқтисодиёт ва молия вазирлиги лиги ҳузурига ўтказилмоқда;
- Соғлиқни сақлаш вазирлиги; ташкил этилмоқда; ҳузурига ўтказилмоқда;
- Ташқи ишлар вазирлиги; -Ўсимликлар карантини ва ҳимояси
- Ички ишлар вазирлиги; - Спортни ривожлантириш вазир- - Давлат божхона қўмитаси – Бож- агентлиги – Қишлоқ хўжалиги вазир-
- Фавқулодда вазиятлар вазир- лиги – негизида Ёшлар сиёсати ва хона қўмитаси шаклида қайта ташкил лиги ҳузурига ўтказилмоқда;
лиги. спорт вазирлиги ташкил этилмоқда; этилиб, Иқтисодиёт ва молия вазир-
Президент фармонига кўра, 2023 лиги ҳузурига ўтказилмоқда; Инспекциялар:
йил 1 январдан республика давлат Қўмиталар: -Ахборотлаштириш ва телекомму-
бошқаруви органлари қуйидагича -Экология ва атроф-муҳитни -Оила ва хотин-қизлар давлат никациялар соҳасида назорат бўйича
қайта ташкил этилади: муҳофаза қилиш давлат қўмитаси қўмитаси – Оила ва хотин-қизлар давлат инспекцияси – Рақамли
Вазирликлар: – негизида Табиат ресурслари вазир- қўмитаси шаклида қайта ташкил технологиялар вазирлиги ҳузурига
-Халқ таълими вазирлиги – неги- лиги ташкил этилмоқда; этилиб, Камбағалликни қисқартириш ўтказилмоқда;
зида Мактабгача ва мактаб таълими - Монополияга қарши курашиш ва бандлик вазирлиги ҳузурига -Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
вазирлиги ташкил этилмоқда; қўмитаси – негизида Рақобатни ўтказилмоқда; Сув хўжалиги объектлари хавфсиз-
-Инвестициялар ва ташқи савдо ривожлантириш ва истеъмолчилар лигини назорат қилиш давлат ин-
вазирлиги – негизида Инвестици- ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитаси - Ветеринария ва чорвачиликни ри- спекцияси – Сув хўжалиги вазирлиги
ялар, саноат ва савдо вазирлиги ташкил этилмоқда; вожлантириш давлат қўмитаси – Ве- ҳузурига ўтказилмоқда;
ташкил этилмоқда; - Геология ва минерал ресурслар теринария ва чорвачиликни ривож- -Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
-Иқтисодий тараққиёт ва давлат қўмитаси – негизида Тоғ- лантириш қўмитаси шаклида қайта Агросаноат мажмуи устидан назо-
камбағалликни қисқартириш вазир- кон ва геология вазирлиги ташкил ташкил этилиб, Қишлоқ хўжалиги рат қилиш инспекцияси – Қишлоқ
лиги – негизида Иқтисодиёт ва молия этилмоқда; вазирлиги ҳузурига ўтказилмоқда; хўжалиги вазирлиги ҳузурига
вазирлиги ҳамда Камбағалликни Агентликлар: ўтказилмоқда;
қисқартириш ва бандлик вазирлиги -Қишлоқ хўжалиги вазирлиги -Ипакчилик ва жун саноатини Бошқа органлар:
ташкил этилмоқда; ҳузуридаги Боғдорчилик ва иссиқхона ривожлантириш қўмитаси – Қишлоқ -Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
-Молия вазирлиги – негизида хўжалигини ривожлантириш агентли- хўжалиги вазирлиги ҳузурига Олий аттестация комиссияси – Олий
Иқтисодиёт ва молия вазирлиги таш- ги – негизида Қишлоқ хўжалиги вазир- ўтказилмоқда; таълим, фан ва инновациялар вазир-
кил этилмоқда; лиги ҳузуридаги Қишлоқ хўжалигида лиги ҳузурига ўтказилмоқда.
-Қурилиш вазирлиги ва Уй-жой хизматлар кўрсатиш агентлиги таш- Агентликлар; Шуни таъкидлаш керакки, Дав-
коммунал хизмат кўрсатиш вазир- кил этилмоқда. - Ёшлар ишлари агентлиги – Ёшлар латимиз раҳбарининг ташаббуси
лиги – негизида Қурилиш ва уй-жой сиёсати ва спорт вазирлиги ҳузурига билан амалга оширилаётган маъ-
коммунал хўжалиги вазирлиги таш- 24 ТА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ўтказилмоқда; мурий ислоҳотлар ихчам ва сама-
кил этилмоқда; ОРГАНИНИНГ ТАШКИЛИЙ -Президент таълим муассасалари рали давлат бошқарув тизимига
-Бандлик ва меҳнат муносабат- агентлиги – Ихтисослаштирилган ўтишга, Ҳукумат, вазирликлар ва
лари вазирлиги ва Маҳалла ва БЎЙСУНУВИ ЎЗГАРАДИ таълим муассасалари агентлиги ша- ҳокимликлар иш фаолиятини тубдан
нуронийларни қўллаб-қувватлаш Фармонга кўра, 2023 йил 1 январ- клида қайта ташкил этилиб, Мактаб- ислоҳ қилишга хизмат қилади.
вазирлиги – негизида Камбағалликни дан қуйидаги республика давлат гача ва мактаб таълими вазирлиги
бошқаруви органларининг ташкилий ҳузурига ўтказилмоқда; Абдурашид СОДИҚОВ,
бўйсунуви ўзгаради: -Кинематография агентлиги – Ма- Давлат Экология қўмитасининг
Қўмиталар: даният ва туризм вазирлиги ҳузурига
-Давлат статистика қўмитаси ўтказилмоқда; Биохилма-хилликни асраш
– Статистика агентлиги шаклида -Давлат солиқ қўмитаси ҳузуридаги бошқармаси бошлиғи
қайта ташкил этилиб, Ўзбекистон Кадастр агентлиги – Иқтисодиёт
Республикаси Президенти ҳузурига ва молия вазирлиги ҳузурига
ўтказилмоқда;
-“Ўзархив” агентлиги – Адлия ва-

SUV QANCHALIK FOYDALI?

Suvning inson umri davomida qanchalik dunyodagi eng toza suv Finlandiyada ekanligini qisqarsa, aqliy imkoniyatimiz 20 foizga qisqarib
kerak ekanligi hech kimga sir emas. ta'kidlagan. Chindan ham toza suv inson ketar ekan.
Negaki, inson ovqatsiz olti hafta yashashi organizmi,uning uzoq umr ko'rishi uchun
mumkin. Ammo, suvsiz bir haftadan ortiq ,albatta, foydali. 7. Mutaxasislarning ta'kidlashicha
umr ko'ra olmaydi. Bizning suvga bo'lgan dipressiyadan xolos bo'lish, asabni
ehtiyojimiz juda katta. Sababi, kundalik 2. Tabiatda suvning 1330 ta turi mavjud tinchlantirish uchun 1 stakan suv ichich kifoya
ishlarimizda suvning o'rni beqiyos. Hozirgi ekan. Bu o'z navbatida insonni juda qilarkan.
paytda deyarli ko'pchilik xonadonlarda hayratlandiradi.
o'z uyida vodoprovod suvlarini iste'mol Mana, azizlar, hayot manbai hisoblangan
qiladi. Lekin, eng ko'p foydali moddalarni 3. Agar kuniga besh stakandan ortiq suv suvni asrash,albatta, bizning eng oliy
o'zida jamlagan suv -- quduq suvidir. Inson ichsangiz yurak xuruji xavfi chekina borarkan. vazifamizdir. Foydali maslahattan esa
esa o'zi qo'li bilan bunday aralashmani o'zingizga kerakli maslahatni oldingiz deb
tayyorlay opmas ekan. Endi suv haqida 4. Inson hayoti davomida taxminan 35 tonna o'ylayman.
bir-biridan qiziqarli bo'lgan foydali suv ichadi.
maslahatlarimizga o'tsak. Tursinay QURBANIYAZOVA
5. Ayrim insonlar yaxshi ko'rib yeydigan Qong’ırot tumani 23-sonli maktabning
1. YUNESKO tashkiloti mutaxasislari tarvuzning 93 foiz qismi suvdan iborat ekan.
Demak, tarvuz inson organizmi uchun xavfsiz ijodiy-madaniy masalar bo’yicha
va foydalidir. targ’ibotchisi

6. Inson tanasidagi suv miqdori atigi 2 foizga

10 «QARAQALPAQSTAN АНА ТӘБИЯТ
EKOLOGIYASÍ»
8-9 (18-19)-сан
2022-жыл 30-декабрь

Социал тармақларда “дүньядағы ең батыр сүт емизиўши ҳайўан” қайсы?,
- деп өткерилип атырған сораўнамаға көзим түсип қалды. Жолбарыс,

арыслан ямаса бөри болса керек, - деп менде көп қатары ойландым. Ақыры
қызығыўшылық басым келип, менде излене басладым. Ал, билгенимнен
соң ҳайран қалғаным да сыр емес. Себеби, “дүньядағы ең батыр сүт
емизиўши ҳайўан” бул-пал порсық ҳайўаны екен.
(Ҳинд) пал порсық ямаса кәл порсық (Мелливора цапенсис) - Африка

ҳәм Азияда туўылған мустелидлер шаңарағына тийисли түр. Ол жүдә киши
өлшемдеги ҳайўан болып, жаўызлығы ҳәм қорқыў нелигин билмеслиги

менен басқа ҳайўанлардан ажыралып турады. Гиннестиӊ рекордлар китабы
1998-2003-жыллардағы баспаларында пал порсықты “дүньядағы ең батыр
сүтемизиўши” деп жәриялады.

ПАЛ ПОРСЫҚ ЯМАСА ЕҢ
БАТЫР СҮТЕМИЗИЎШИ
Пал порсықлар жүни қара ҳәм райы шараятында оларды күндиз алмайды. Узын тырнақлы күшли қурғақ өсимликлер менен оралған
ақ реңге ийе. Тәбиятта жараты- де көриў мүмкин. Уйқылаў ушын алдыңғы аяқлары ҳәм пал жейтуғын уяда бир неше ҳәпте жасайды. Жас
лысы бойынша оның денеси ба- олар жумсақ орынларды өзине тислери нәтийжели қорғаныў қуралы пал порсықлар анасы менен узақ
сынан қуйрығына шекем жүнлери қолайластырып бир метрден үш болып табылады. Буннан тысқары, ўақыт, көби менен бир жылдан ас-
ақ-күлрең. Денесиниң қаптал ҳәм метрге шекем тереңликтеги уялар- олар скункс сыяқлы өзлеринен лам ўақыт жасаўы мүмкин. Жабайы
төменги бөлимлери, сондай-ақ дан пайдаланады. Пал порсықлар сасық ийис шығарыўы мүмкин. Егер тәбиятда пал порсықлар неше жыл
тумсығы ҳәм аяқ-қолы қара реңде. өз аймақларында бир неше бундай олар қандайда қәўипти сезсе, дене- жасаўы белгисиз, ал, тутқынлықта
Африканың бирқанша тоғай реги- тесиклерге ийе ҳәм олар бир күнде си өзлеринен әдеўир үлкен болған олар 26 жылға шекем жасайды екен.
онларында, атап айтқанда Конго узақ жол жүриўи себепли, олар дер- жыртқыш ҳайўанларға қорықпастан
Демократиялық Республикасының лик ҳеш қашан избе-из еки түнде бир ҳүжим ете алады. Сыртқы көриниси, Пал порсықлардыӊ кобра сыяқлы
арқа тәреплеринде, қара реңдеги орында уйқыламайды. Азық излеп, дене дүзилиси, батырлығы, айрықша жылан зәҳәрине өзгеше тәриздеги ре-
үлгилер де бар. Пал порсықлардың олар жер бетинде ҳәрекет қылады, басқыншылық ҳәрекети менен пал акциясы еле илимпазлар тәрепинен
физикалық жағдайы күшли, аяқ- бирақ, гейде тереклерге де өрмелеп порсық басқа ўәкили-Ўолверинеге үйренилмеген. Жылан тислегеннен
қолы ҳәм қуйрығы салыстырмалы турады. Әсиресе пал ҳәррелери жүдә уқсайды. кейинги сыртқы реакция конвульси-
келте, алдыңғы аяқларында жүдә жыйнап қойған палды излеп таўып ялары ҳәм өлимге уқсайды, бирақ,
өткир тырнақлары бар. Басы келте, жегенлиги себепли де, олар усындай Пал порсықлар жыртқыш ҳайўан кейинирек (2 саат өткен соң) ҳайўан
өткир мурны кең, көзлери кишкене, атқа ийе болған. болып табылады. Олардың олжасы- нормал өмирге қайтады.
қулақларның көринетуғын бөлимлери на ҳәр қыйлы кемириўшилер, соның
жоқ. Пал порсықлардың үлкенлиги Мартен шаңарағының басқа менен бирге, түлки ямаса антилопа Кең географиялық тарқалыўына
77 см ден 1метрге жетеди, қуйрығы түрлери сыяқлы, пал порсықлар да сыяқлы ири түрлердиң ер жетпеген қарамай, пал порсықлар кем ушы-
шама менен 25 см, салмағы 7 ден жалғыз жасайды ҳәм тек ўақыты балалары киреди. Оларға қосымша райды, себеби, ҳәр бир ҳайўан күтә
13 кг ге шекем, еркек пал порсықлар - ўақыты менен оларды киши груп- түрде, пал порсықлардың азығына үлкен көлемдеги өз участкасында
урғашысына қарағанда бираз паларда -әдетде жас шаңарақларда қус ҳәм олардың мәйеклери, жер жасайды. Адамлар оларды көбирек
салмақлы келеди. Қарақалпақстан ямаса бакалавр топарларында баўырлаўшылар, сондай-ақ, майда зыянкеслер деп биледи, себеби,
Республикасының Қубла Үстирт, бақлаў мүмкин. Олар бир неше ква- крокодиллер ҳәм жыланлар (уўлы пал излеўде олар пал ҳәррелериниң
Сарықамыс көли әтирапларында драт километрди өз ишине алған, жыланларда), соның менен бирге уяларын жоқ етеди, соның менен бир-
ушырасады. 2012-2014-жылла- салыстырып қарағанда үлкен ин- амфибиялар, каррион, шыбын- ге, ўақыты-ўақыты менен қус урлаў
ры өткерилген илимий экспеди- дивидуаль аймақларға ийе. Олар ширкейлердиң лишинкалары, ша- ушын таўық уяларына кирип бара-
ция даўамында Сарықамыс көли өзлериниң бар екенлиги ҳаққында янлар ҳәм басқа омыртқасызлар ды. Пал порсықларды зәҳәрленген
жағаларында ушыратқан илим- жақынларына арнаўлы анал бези киреди. Пал порсықлар басқа азықлық затлар ҳәм дузақлар ре-
пазлар оларды сүўретке түсирип тәрепинен шығарылған секреция мустелидлерге салыстырғанда гионларда, сондай-ақ, Қубла Афри-
алған. Кем ушырасқан бул ҳайўанды жәрдеминде хабар береди. өсимликлерден азықлық сыпатында када популяцсиясының сезилерли
Қарақалпақстанда 1962-1981-жыл- кем пайдаланады. дәрежеде азайыўына алып келди.
лары 10, 1997-2016-жыллары 13 пал Пал порсықлары дерлик тәбийғый Усының менен бирге, пал порсық
порсық, -деп дизимге алынған. душпанлары болмаған жүдә батыр Пал порсықлардың көбейиў бүгинги күнде жоғалып кетиў қәўипи
ҳәм басқыншы ҳайўан есаплана- дәўири ҳаққында ҳәр қыйлы астында болған ҳайўанларға тийисли
Пал порсықлары тийкарынан ды. Олардың жүдә қалың терисин мағлыўматлар бар. Жуплық ҳәм емес.
геўгим ўақты ямаса түнде актив, (қарын бослығындағы қатламнан туўылыў ортасында бес ямаса алты
бирақ адамлар жасамайтуғын тысқары ) базы жағдайларда ҳәтте ай бар, бирақ, ҳәмледарлық дәўири Серик АХМЕТАЛИЕВ,
аймақларда ямаса салқын ҳаўа жыртқыш үлкен пышық ҳәм зәҳәрли қысқалаў болыўы да мүмкин. Пал Қубла Үстирт миллий тәбият
жыланлардың тислери де тесип өте порсықлар 2-4 бала туўады, олар
бағы инспекторы

ЯШИЛ ЇОПЛАМ МАЙДОНИ ЇАНДАЙ АНИЇЛАНАДИ?

Давлат экология қўмитасида Тадбирда Давлат экология экиладиган кўчатларнинг жой- қоплам майдони аниқланди.
“Яшил макон” электрон қўмитаси, Қўмита ҳузуридаги лашув локацияси, дарахт- Маълумот учун: NDVI — бу
платформасини Атроф-муҳит ва табиатни ларнинг сони, фотофактла-
такомиллаштириш борасида муҳофаза қилиш техноло- ри ҳамда экилган ҳудудда Normalized Difference Vegetation
олиб борилаётган ишларга гиялари илмий тадқиқот ин- суғориш тизимининг ҳолати Index нинг қисқартмаси бўлиб,
бағишланган давра суҳбати ститути, ҳудудий Экология тўғрисидаги маълумотлар “меъёрлаштирилган вегетация
бўлиб ўтди. бошқармалар ҳамда вилоят, жойлаштирилиб борилади. индекси” деб таржима қилинади.
туман (шаҳар) ҳокимликлари, Бошқача айтганда, бу маълум
Ўрмон хўжалиги қўмитаси, Эндиликда ушбу электрон майдондаги жонли экинлар
Қишлоқ хўжалиги вазирлиги, платформага Республика миқдорининг кўрсаткичи. Ушбу
Ўзбекистон Фанлар акаде- ҳудудларининг яшиллик да- усул ёрдамида шаҳарда яшил
мияси, Кадастр агентлиги, ражасини аниқлаш ва киритиш дарахтлар, буталар ва табиий
«Тошкент ирригация ва қишлоқ режалаштирилган. Бу борада, ўтлар майдонини аниқлаш
хўжалигини механизациялаш ҳудудларнинг яшиллик индек- мумкин. Индекс аэросъёмка
муҳандислари институти» сини аниқлашда геоахборот пайтида яшил ўсимликларни
Миллий тадқиқот университе- технологиялари бўйича мута- бошқа жисмлардан ажратиш
ти масъуллари иштирок этди. хассислар билан ҳамкорликда имконини беради.
ишлар олиб борилди.
Таъкидланганидек, респу- Тадбирда ушбу усул орқали
бликада кўкаламзорлаштириш Ҳудуднинг яшил қопламини олинган натижаларни амали-
ишларини жадаллаштириш, аниқлашда барча дарахтлар, ётга тадбиқ этиш борасида
дарахтлар муҳофазасини яна- буталар ва ўт-ўланларнинг мутахассис фикри тингланиб,
да самарали ташкил этиш майдонини сунъий йўлдошлар ўзаро тажриба алмашилди.
мақсадида “Яшил макон” фотосуратлари USGS Earth
платформаси ташкил этил- Explorer базасидан олиниб, Ғайрат ИСКАНДАРОВ,
ган бўлиб, платформада эки- сўнгра геоахборот тизими Биохилмахиллик ва
ладиган дарахт кўчатлари орқали ишлов берилди. Маз-
тўғрисидаги маълумотлар, кур фотосуратлар NDVI ин- муҳофаза этиладиган
декси алгоритми орқали яшил табиий ҳудудлар бўйича

давлат инспектори

ДӘЎИР ТАЛАБЫ 11«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASÍ»
АТМОСФЕРА ҲАЎАСЫН 8-9 (18-19)-сан
ТАЗА САҚЛАЙЫҚ
2022-жыл 30-декабрь
Республикамыз аймағында, ҳалқымыз арасында
пуқаралардыӊ жайларын тазалаў ўақтында өз басымшалық Биологиялық
етип ҳәр қыйлы өсимлик қалдықларын, турмыслық көптүрлилик дегенде
шығындыларды ҳәм район аймағында көпшилик фермер жер жүзинде әмелдеги
хожалығында ғалледен босаған майданда сабанларды болыўы мүмкин
өртеп-жағып жибериў жағдайлары көплеп ушырасып тура- болған ҳәр қыйлы тур-
ды. Бундай унамсыз жағдайлар пуқараларымыз арасында мыс формалары, атап
дем алыў органларыныӊ кеселлениўине, жүрек қан тамырла- айтқанда өсимликлер,
ры кеселликлериниӊ көбейип кетиўине баслы себеп болып, ҳайўанлар ҳәм
қала ҳәм район аймағыныӊ экологиялық жағдайыныӊ кескин микроорганизмлар
төменлеўине алып келеди. Бундай жағдайлардыӊ алдын алыў түсиниледи. Бүгинги
мақсетинде, қала ҳәм районларда бизди қоршап турған атмос- күнде антропо-
фера ҳаўасыныӊ тазалығын сақлаў ушын тереклерден түскен ген ҳәм тәбийғый
жапырақларды, шақаларын ҳәм турмыс шығындыларын жағып факторлардыӊ
жиберместен, тийисли шығынды таслаў орынларына алып тәсиринде
шығыў илажларын көриў мақсетке муўапық. биологиялық
көптүрлилик ке-
Қарақалпақстан Республикасы экология ҳәм қоршаған скин өзгерислерге,
орталықты қорғаў комитети қала ҳәм район аймағындағы түрлер санының
Абаданластырыў басқармасы, үй-жай ширкетлери, азайыўына дус ке-
билимлендириў министрлиги, Қарақалпақстан Республикасы лип атыр. Сол себеп-
Мәмлекетлик санитариялық-эпидемиологиялық қадағалаў ли де биологиялық
басқармасы ҳәм басқа да кәрхана, мекеме басшылары көптүрлиликти
өндирислик ҳәм турмыс шығындыларын таслаў орынларын сақлап қалыў бүгинги
өз ўақтында тазалап ҳәм оларды компост ислеў иләжларын күн ушын актуал
ислеп шығыўлары мақсетке муўапық деп есаплаймыз. мәселелерге айланып
баратыр.
Республикамыз аймағында рейдлик бақлаў ўақтында
ҳәр бир лаўазымдағы шахс ҳәм пуқараларға Өзбекстан “ҚУБЛАҮСТИРТ”МИЛЛИЙ ТӘБИЯТ БАҒЫ АЙМАҒЫНДА
Республикасыныӊ «Ҳәкимшилик жуўапкершилик ҳаққында» БИОЛОГИЯЛЫҚ КӨПТҮРЛИЛИКТИ САҚЛАЎ ИЛАЖЛАРЫ
ғы Кодексиниӊ 88-статьясыныӊ 3-бөлимине тийкарла- Өзбекстан Республикасы ғы 2019-жыл 20-мартдағы ПҚ-
нып, қуўраған жапырақ, шақалардыӊ, сондай-ақ, атызларда Президентиниң “2017-2021-жыл- 4247-санлы қарарына муўапық
қалған сабан, от-шөплерди, турмыс шығындыларын жағыў ларда Өзбекстан Республикасын 2019-2022-жыллар дәўиринде
нәтийжесинде атмосфера ҳаўасына зыянлы тәсирин тийгиз- раўажландырыўдың бес жоқары Қарақалпақстан Республикасында
гени ушын ҳәкимшилик жуўапкершилик белгиленген. туратуғын бағдары бойынша бес жаңа қорықланатуғын тәбийғый
Ҳәрекетлер стратегиясын “Жедел ин- аймақлар дүзилиўи айтылған. Булар :
Усындай нызам бузыўшылық фактлери ушырасқанда вестициялар және социал раўажланыў
комитетимиздиң исеним телефонына мурәжат етиўиңизди жылы”нда әмелге асырыўға тийисли Қубла Үстирт мәмлекетлик
сораймыз. Ҳүрметли пуқаралар қоршап турған орталықты мәмлекет программасы ҳаққында” қорықханасы;
асыраўға белсене қатнасайық. 2019 -жыл 17-январьдағы ПФ-5635-
санлы Пәрманын ҳәм Өзбекстан “Белтаў”, “Ақтөбе” ҳәм “Ақдәрья-
К.ЖОЛДАСОВ, Республикасы Олий Мажлисиниң Қазақдәрья” аралығы мәмлекетлик
Атмосфера ҳаўасын корғаў “1992-жылда Рио-де-Жанейрода қол буйыртпа қорықханалары;
қойылған Биологиялық көптүрлилик
бойынша Нѳкис қалалық ҳаққындағы конвенцияга Өзбекстан “Судочье” мәмлекетлик буйыртпа
мәмлекетлик инспекторы Республикасының қосылыўы қорықханасы негизинде “Судочье
ҳаққында” ғы 1995-жыл 6-майдағы көллер системасы” мәмлекетлик буй-
НОРУДА МАТЕРИАЛЛАРНИ НО¯ОНУНИЙ 82-I-санлы Қарарыныӊ атқарылыўы, ыртпа қорықханасы.
¯АЗИБ ОЛИШГА ЙªЛ ¯ªЙИЛМАЙДИ соның менен бирге, биологиялық
көптүрлиликти сақлаў ҳәм оннан Усы қарарға муўапық Өзбекстан
Қорақалпоғистон Республикаси Экология қўмитасида турақлы пайдаланыўды тәмийинлеў, Республикасы Министрлер
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2022 йил 23 қорықланатуғын тәбийғый Кабинетиниң 2020-жыл 11-ноябрь-
ноябрь куни қабул қилинган "Норуда материалларни ноқонуний аймақларды раўажландырыў ҳәм деги қарары тийкарында “Қубла
қазиб олишда табиий объектларга етказилган зарарни ҳисоблаш кеңейтиў, тәбийғый экологиялық Үстирт” миллий тәбият бағы
тартиби тўғрисида"ги қарорининг мазмун-моҳиятини мавзусида системалардың пәсеңлеўге дус шөлкемлестирилди. Бул тәбият бағы
семинар бўлиб ўтди. келиўи пәтлерин төменлетиў, аймағында тикжарлар, қырғақ зона-
ҳайўанлар ҳәм өсимликлердиң лар бар болып, Чинклардыӊ Қубла
Семинарда Экология қўмитаси мутахассислари, Кон-геология сийрек ушырасатуғын ҳәм жоғалып бөлеги Әмиўдәрья дәрьясының
фаолиятини назорат қилиш инспекцияси масъул ходимла- баратырған түрлерин қайта төменги бөлиминдеги мәдений
ри ҳамда норуда фойдали қазилмаларни қазиб олиш билан тиклеў, биокөптүрлиликти сақлап аймақларға жалғанған. Миллий
шуғулланувчи тадбиркорлар иштирок этишди. қалыў саласындағы халықаралық тәбият бағы Сарықамыс көли,
мунәсибетлерди раўажландырыўға Қулантақыр, Қурғақ көл, Ассеке-
Мазкур семинар доирасида қарор талаблари ва норуда фой- қаратылған комплекс илажларды аўдан, Қапланқыр аймақларын өз
дали қазилмаларни ноқонуний қазиб олиниши ҳолатларида әмелге асырыў мақсетинде Минис- ишине алады.
табиий объектларга етказилган зарарни ҳисоблаш тартиби трлер Кабинетиниң 2019-жыл 11-июнь-
тушунтирилди ва иштирокчилар ўзларининг қизиқтирган савол- да 484-санлы қарары қабылланды, ҳәм “Қубла Үстирт” миллий тәбият
ларга жавоб олдилар. сол қарарға муўапық 2019-2028-жыл- бағы аймағында биологиялық
лар дәўиринде Өзбекстан Республи- көптүрлиликти сақлаў жумысларын
Қуўат ТАЖИМУРАТОВ, касында биологиялық көптүрлиликти әмелге асырыў ҳәм оларды монито-
Қораўзак туман Экология ва атроф-муҳитни сақлаў стратегиясы ислеп шығылды. ринг қылыў мақсетинде Мәмлекетлик
Стратегия еки басқышта әмелге Экология комитети ықтыярындағы
муҳофаза қилиш бўлими бошлиғи асырылыўы нәзерде тутылған. “Қубла Үстирт” миллий тәбият
бағы хызметкерлери тәрепинен
Биринши басқыш рейд-мониторинг даўамында
(2019—2023-жыллар ) - нызамшылық фотоқапқанларды орнатыў жумысла-
базасын жетилистириў ҳәм ры әмелге асырылды.
Қарақалпақстан Республи-
касы аймағында бес орында Биологиялық көптүрлилик
қорықланатуғын аймақ қурыў; тәбийғый орталықтың искерлигин-
де зәрүр рол ойнайды, ол жағдайда
екинши басқыш (2024 — жүз беретуғын биохимиялық
2028-жыллар ) — мақсетли искерлигиниң қатнасыўшысы болып,
көрсеткишлерге ҳәм күтилген суў айланыўы, азықлық элементлери,
нәтийжелерге ерисиў. топырақ қәлиплесиўи, зыянкеслер-
ге қарсы гүрес, ықлымды тәртипке
Бул стратегияда Қарақалпақстанда салыў ҳәм басқалар киреди. Сол
әмелге асырылыўы гөзленген себепли, өсимлик ҳәм ҳайўанат
бир қатар ис- илажлар да өз дүньясы көптүрлилиги, қоршаған-
саўлелениўин тапқан. орталықты қорғаў ушын жүдә зәрүр
болып табылады. Сондай екен,
Өзбекстан Республикасы биологиялық көптүрлиликти сақлап
Президентиниң “Қорықланатуғын қалыў ҳәр биримиздиң муқаддес
тәбийғый аймақлар саласында ўазыйпамыз болыўы тийис.
мәмлекет басқарыўы системасын
жетилистириў илажлары ҳаққында” Мақсад САМАРҚАНОВ,
Қубла Үстирт миллий тәбият

бағы инспекторы

12 «QARAQALPAQSTAN КҮН ТЕМАСЫ
EKOLOGIYASÍ»
8-9 (18-19)-сан
2022-жыл 30-декабрь

ӘҲМИЙЕТЛИ ЧИМБОЙ ТУМАНИДА

40КҮН 144 ЁШЛИ
АКЦИЯСЫ
Күн сайын қоршаған орталығымыз, биз жасап атырған ДАРАХТЛАР ДАВЛАТ
планетамыз түрли өзгерислерге ушырамақта. Базы МУІОФАЗАСИГА
мәмлекетлерде жаўынгершилик көп муғдарда гүзетилип, ОЛИНДИ
суў тасқынлары жүзеге келип атырған болса, ал, базы
мәмлекетлерде неше мың гектарлап жер майданлары, Шу йили ноябрь ойида
тоғайлар жанып күлге айланбақта. Бул негизинен алып Давлат экология қўмитаси
қарағанымызда тәбийғый апатлар болып көрингени менен, томонидан Ўзбекистон
жасалма тәризде исленип атырғандай шамамызда. Экологик партияси билан
ҳамкорликда ўтказилган
Не ушын?, -деген сораў әтирапында изленгенди қолай терек нәллерин жетистириў, нәл егиў Республика илмий-амалий
мақул көрдик. Себеби, экологиямыздың тез агротехникасын дурыс шөлкемлестириў, шөлге ва кўргазмали семинари
пәтлерде өзгериске ушырап атырғаны, бул шыдамлы терек нәллерин ҳәм түрлерин көбейтиу, доирасида Қорақалпоғистон
инсанияттың мийримсизлигинен, бийпәрўалығынан, нәллерге зыян келтиретуғын ҳалатларды болдырмаў, Республикаси Чимбой
бийғамлығынан келип шықпақта. Әпиуайы ғана терек нәллерин асыраў ис-илажлары ҳаққында туманидаги "Гужимли"
бир мысал, Өзбекстан Республикасы аймағындағы айтылып өтилди ҳәм нәл егиў бойынша мастер класс ОФЙда жойлашган асрлар
тоғайлар кейинги 150 жыл ишинде 90% ға қысқарып өткерилип әмелий тәжирийбелер алмасты. давомида келаётган 8 та
қалған, ҳайўанатлар дүньясында көплеген ҳайўанлар Республикамыз аймағында «Жасыл мәкан» улыўма қайроғоч дарахтлари ёнида
жоқ болып кеткен ямаса жоқ болып кетиў қәўипи миллий жойбары шеңберинде гүзги айларда илмий-амалий семинар
астында тур. Адамлар тәрепинен тоғайлардың көп «Әҳмийетли 40 күнлик» акциясы даўамында әмелге ўтказилди.
муғдарда кесилиўи, ҳайуанлардың нызамсыз түрде, асырылған акция илажларында Тоғай хожалығы
тек ғана мабаға қырып тасланыўы ақыбетинде ҳәзирги комитети тәрепинен 925 мың 500, нәлшилик фермер Семинар давомида Чимбой
жағдайға келип қалғанымыз әйне ҳақыйқат. Арал хожалықлары тәрепинен 1 миллион 951 мың 500, туманида яшовчи кекса
теңизине исленген бийпәрўалығымыз, кеширилмес халықтың қыйтақ жерлери ҳәм басқалар тәрепинен 2 ёшдаги Отебай Баўетдинов
қәтелигимиз, ҳәр қанша ақланыўға урынсақ та, миллион 373 мың 400 түп саяманлы, мийўели терек билан суҳбат чоғида
себебин түсиндирип бере алмаймыз. Бул үлкен ҳәм путақ нәллери жеткерип берилди. асрлар давомида келаётган
апатшылық болып, қурыған теңиз ултанын көтерилген – «Жасыл мәкан» улыўма миллий жойбары 8 та гужим (қайроғоч)
шаң-тозаң ҳәм де дузлар, усы әтирапта жасаўшы шеңбериндеги «Әҳмийетли 40 күнлик» илажлары дарахтларининг тарихи
халықларға өзиниң унамсыз тәсирин тийгизип Мойнақ районындағы Қызыл жар аўыл пуқаралар билан яқиндан таништирди.
келмекте. жыйынында республикамыз басшылары, тийисли
Бул жағдайларды есапқа алған ҳалда, Ҳүрметли қәнигелер, депутатлар, нураныйлар, жаслар ҳәм Хусусан, ушбу дарахтлар
Президентимиздиң басламасы тийкарында усы ғалаба хабар қураллары ўәкиллериниң қатнасыўында 1878-йили "Асқарбай боғи"да
күнге шекем қурып қалған теңиз ултанында жәми 1,6 үлкен көтериңкилик пенен баслап берилген еди. Хожамурат Матмуратов
миллион гектарға шамалас жерге шөлге шыдамлы Усы илажлар даўамында, бир қатар арнаўлы томонидан экилган.
болған өсимликлер егилген болса, бул ислер еле де семинарлар өткерилип, онда терек нәллерин егиў, Овул аҳолиси томонидан
даўам етип атыр. Бул бойынша тийисли ис-режелер суўғарыў системаларын шөлкемлестириў ҳәм боболаримиздан қолган
ислеп шығылған. тәрбиялаў мәселелери додаланып, пикир-усыныслар мерос ва ёрқин хотира
Усы жылдың 11-октябрь күни Ҳүрметли билдирилди. Илимпазлар ҳәм қәнигелер тәрепинен сифатида кўз қорачиғидек
Президентимиз басшылығында тийисли тараў республикамыздың климат шараятына сәйкес асраб авайлаб парвариш
ўәкиллери менен биргеликте видеоселектор тереклердиң жаңа сортларын жаратыў, тәрбиялаў, қилиб келинмоқда.
жыйналысы өткерилди. Жыйналыс барысында нәл егиў агротехникасын дурыс шөлкемлестириў, Анъаналаримизга биноан
Ҳүрметли Президентимиз бир қанша тараўларда нәллердиң шорға шыдамлы түрлерин көбейтиў, гужим ёки сада қайроғоч
жыл бойы исленген ҳәм де ислениўи тийис болған егилген нәллерди кеселликлер ҳәм зыянкеслерден дарахти ёши улуғ авлод
жумыслар ҳаққында тоқталып өтти. Елимизде усы қорғаў сыяқлы бир қатар темаларда баянатлар вакиллари томонидан
жылдың 20-октябрь сәнесинен 1-декабрь сәнесине жасалып, нәл егиў бойынша мастер-класслар экилади, шу орқали ёшларга
шекем әҳмийетли 40 күн илажи жәрияланды. өткерилди ҳәм тәжирийбе алмасылды. ўрнак кўрсатади.
Жыйналыс барысында “Жасыл мәкан” улыума Мәмлекетлик Экология комитети тәрепинен «Жасыл
миллий бағдарламасы тийкарында жыл жуўмағына мәкан» улыўма миллий жойбары шеңбериндеги үлги Мазкур дарахт турининг
шекем 75 миллион ҳәм 2023-жыл бәҳәр айларында баслама сыпатында аймақтың климатына сәйкес биологик хусусиятларига
125 миллион дана мийуели ҳәм декоратив терек тереклерден ибарат «Жасыл бағ» пайда етиў ушын тўхталадиган бўлсак,
нәллерин егиў ўазыйпасы белгиленип алынды. “Нәл Нөкис қаласындағы Жийдели байсын МПЖда 4 гектар қайроғоч барг ёзишдан олдин
ҳәўес пенен егилиўи, халқымыз, мәхәллеримиз жер таңланып, жергиликли ҳәкимият, тоғай хожалығы гуллайди, шамол ёрдамида
мәдениятына айланыўы тийис”, -деди. Президентимиз комитети ҳәм тийисли мәкемелер менен оның чангланади. Гуллари ўтган
өз сөзинде: Және де, ўәлаят ҳәкимлерине усы жыл гүз жойбары таярланды. йилги новдаларидаги ён
мәўсиминде кем тәмийнленген 500 мың шаңарақтың Усы экология бағына мийўели ҳәм саяманлы терек куртакларидан чангланади.
ҳәр бирине 10 түптен мийуе нәллерин жеткерип нәллерин егиў ушын арнаўлы техникалар тартылып, Гуллари икки жинсли. Меваси
бериў ўазыйпасы қойылды. Жыйналыс даўамында, жерлерди таярлаў ҳәм тегислеў жумыслары алып май ёки июнь ойининг
уй алды қыйтақ жерлери ҳәм де егислик майданы барылды. Соң усы «Экология бағы» аймағына бошларида етилади. У ясси
әтирапларына мийуе ағаш нәллери егилиўи мақсетке республикамыздың климатлық шараятына сәйкес ёнғоқча бўлиб, пардасимон
муўапық екенлиги айтып өтилди. 1680 түптен аслам катальпа, айлант, терек, шығыс қанотчаси бор, эндоспермасиз,
Әҳмийетли 40 күн акциясы тийкарында түйеси, сумтал ҳәм клён сыяқлы терек нәллери униб чиқиш хусусиятини тез
Қарақалпақстан Республикасында “Жасыл мәкан” егилди. Сондай-ақ, жаратылып атырған бул бағда йўқотади. Илдиз ўқ илдиз
улыўма миллий бағдарламасы шеңберинде ҳәр бир жергиликли турғынлар тәбийғый шараятта мәдений бўлиб, дастлабки йилларда
аймақтың ықлым шараятына қарап гүз мәўсиминде дем алыўын тәмийинлеў мақсетинде орынлықлар, яхши ривожланмайди,
жәми 5 миллион 250 мың түп декоратив ҳәм мийуе түнги жақтыландырыў қурылмалары ҳәм шығынды сўнг тез ривожланиб ерга
нәллери егиў режелестирилген еди. Усы жылдың таслаў қутыларын да орнатыў режелестирилген. чуқур киради ва бақувват
22-октябрь күни Хожели районы “Саманкөл” АПЖ Республикамыздың қала ҳәм район ҳәкимликлери илдиз системасини
аймағында жайласқан мәмлекетлик тоғай хожалығы тәрепинен кем тәмийинленген шаңарақларға 10 ҳосил қилади. Қайроғоч
тәжирийбе майданшасында Қарақалпақстан түптен мийўели терек нәллерин бийпул тарқатыў тўнкасидан яхши кўкаради.
Республикасы Жоқарғы Кеңеси баслығы А.Орынбаев, жумыслары әмелге асырылды. «Әҳмийетли 40 Айрим турлари илдизидан
Қарақалпақстан Республикасы Министрлер күнлик» акциясы даўамында 25295 кем тәмийинленген бачкилайди. Ёғочи ўзакли,
Кеңеси баслығы Қ.Сариев, Мәмлекетлик экология шаңараққа 263441 түп нәл бийпул тарқатылды. қаттиқ пишиқ, эгилувчан
комитети баслығы Н.Обломуродов, тийисли тараў «Әҳмийетли 40 күнлик» акциясы даўамында жәми бўлиб, чиримайди ва яхши
ўәкиллери, район ҳәкимлери, депутатлар, нуранийлер 5 миллион 368 мың түп (102,3%) декоратив ҳәм ёрилмайди. У дурадгорликда,
қатнасыўында терек нәллерин егиў, суўғарыў мийуе нәллери егилди. Бундай илажлар ҳәр жылы машинасозликда кўп
системасын шөлкемлестириў ҳәм терек нәллерин республикамыз аймағында өткерилип, биз жасап ишлатилади.
өсириў мәселелерине бағышланған илимий-әмелий атырған жеримизди «Жасыл мәкан»ға айландырамыз.
семинар болып өтти. Бу дарахтлар табиат
Семинарда алымлар, қәнигелер тәрепинен Алишер ЯКУБОВ, музейининг ноёб
Қарақалпақстан Республикасы тәбийғый-ықлым Биокөптүрлиликти асыраў, тәртиплестириў ҳәм дурдоналари сифатида
шараятынан келип шығып, ықлым шараятымызға давлат экологик
кадастрди жүритиў бөлими бас қәнигеси муҳофазасига олинди.

Қалмурат
БЕРДИМУРАТОВ,
Биохилма-хиллик ва
муҳофаза этиладиган
табиий ҳудудлар бўйича
давлат инспектори

ЯНГИЛИКЛАР 13«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASÍ»
«БОРСАКЕЛМАС» 8-9 (18-19)-сан

2022-жыл 30-декабрь

ДАВЛАТ БУЮРТМА ҚЎРИҚХОНАСИ
ТАШКИЛ ЭТИЛДИ

Ўзбекистон Республикаси ишларни амалга ошириш Ҳудудда 300 турга яқин вулзорлар табиий йўл билан та қумсичқон, юмронқозиқ,
Вазирлар Маҳкамасининг жамғармаси маблағлари ва юксак ўсимликлар учраши шаклланган ўрмонзорлар кўрсичқон, толай товушқони,
“Қорақалпоғистон Республи- қонунчилик ҳужжатларида аниқланган. Шундан, 7 тур ҳисобланади. Ўзбекистон хўжасавдогар, турғай,
касида “Борсакелмас” дав- тақиқланмаган бошқа ман- ўсимлик Ўзбекистон Респу- Республикаси Қизил китоби- оқбовур ва бошқа ҳайвонлар
лат буюртма қўриқхонасини балар ҳисобига, 2023 йилдан бликаси Қизил Китобига ки- га киритилган 7 тур ўсимлик кенг тарқалган.
ташкил қилиш тўғрисида”ги бошлаб Қорақалпоғистон ритилган. Дарахт ва бутазор- учраши қайд этилган.
(27.09.2022 й.) 530-сон қарори Республикаси бюджети лар (саксовулзорлар, юлғин) Ҳозирги кунда мазкур бу-
тасдиқланди. маблағлари, Давлат экология ҳудуднинг қарийб 10 фоиз Мазкур ҳудудда юртма қўриқхонани шакллан-
қўмитаси Экология, атроф- қисмида сақланиб қолган. Ўзбекистон Респрубликаси тириш ишлари олиб борилиб,
Мазкур қарор билан та- муҳитни муҳофаза қилиш Ўсимлик қоплами чорва мол- “Қизил Китоби”га киритил- Давлат Экология қўмитаси
биатни муҳофаза қилиш ва чиқиндилар билан боғлиқ ларининг боқилиши ва сак- ган сайғоқ, жайрон, ҳинд раисининг 31.10.2022 йилдаги
давлат муассасаси шакли- ишларни амалга ошириш совулзорларнинг ўтин учун асалхўри, олакўзон, кор- 507-сон буйруғи билан “Бор-
да Қўнғирот туманида уму- жамғармаси ҳамда қонунчилик кесилиши натижасида де- сак тулки, Ўрта Осиё чўл сакелмас” давлат буюртма
мий майдони 280 000 гектар ҳужжатларида тақиқланмаган градацияга учраган. Ҳудудда тошбақаси, узун игнали ти- қўриқхонаси тўғрисида Ни-
бўлган “Борсакелмас” давлат бошқа манбалар ҳисобидан мажмуавий галогипсофил пратикан, тўрт йўлли чи- зом, “Борсакелмас” давлат
буюртма қўриқхонасини таш- амалга оширилади. чалабута ўсимликлар кенг пор илон, бургут, қорақулоқ, буюртма қўриқхонасининг
кил этиш белгиланди. тарқалган. Асосий ўсимлик йўрға тувалоқ, бизқалдоқ қўриқланма зонаси тўғрисида
Ҳужжат билан буюртма қопламларини оқ ер шувоқ- каби 23 тур ҳайвонларнинг Низом, муҳри ва штампи
Шунингдек, қўриқхонага қўриқхонаси ҳудудида та- боялишли, буюрғунли, шувоқ- учраши аниқланган. Сони тасдиқланди. Шунингдек,
ажратиладиган ер участка- биий мажмуалар ва ланд- кейровуқли, буюрғунли- аниқланмаган. Улардан 11.11.2022 йилда давлат хиз-
лари ва қўриқланма зонала- шафтлар, шу жумладан, ноёб тошбуюрғунли, қирқбўғимли 10 дан ортиқ тур Табиатни матлари Марказидан юри-
рининг майдони, ижро этувчи ва йўқолиб кетиш хавфи ўсимлик жамоалари ҳосил муҳофаза қилиш Халқаро дик шахс сифатида дав-
аппаратининг тузилмаси остида бўлган ўсимлик ва қилган. Иттифоқининг Қизил лат рўйҳатидан ўтказилиб,
тасдиқланди. ҳайвон турлари муҳофазага рўйхатига киритилган. 270 099 - с он Гувоҳномас и
олинадиган асосий объект- Ҳудудда оқ саксовул, олинди.
Қарорга кўра, “Борса- лар ҳисобланиши, буюртма қир саксовули, қора сак- “Борсакелмас” дав-
келмас” давлат буюртма қўриқхонаси қўриқланма совул, юлғун, илоқ, сохта лат буюртма қўриқхонаси Алишер
қўриқхонаси Давлат экология зонасидаги ерлар ушбу янтоқ, сассиқковрак, исириқ, ҳудудларида 20 турдан ортиқ А Б Д У РА Х М А НО В,
қўмитаси тузилмасига киради. ҳудудларда жойлашган ер икки уяли қичитқиўт, ковул, сут эмизувчи, 120 турдан “Сайгачий“ мажмуа
эгалари, ердан фойдаланув- жузғун каби ўсимликлар кенг ортиқ қушлар, 30 га яқин
Буюртма қўриқхонаси фа- чилар ва ижарачилар ихтиё- тарқалган. судралиб юрувчилар син- (ландшафт)
олиятини молиялаштириш рида қолиши белгиланди. фларига мансуб ҳайвонлар буюртма қўриқхонаси
2022 йилда Экология, атроф- Мазкур ҳудуддаги саксо- учрайди. Бўри, тулки, кат-
муҳитни муҳофаза қилиш ва директори
чиқиндилар билан боғлиқ

«JANUBIY USTYURT» MILLIY TABIAT BOG‘IDA JORIY YIL 26-29-NOYABR
KUNLARI KUZGI O‘SIMLIK VA HAYVONOT DUNYOSI SANOG‘I O‘TKAZILDI

Davlat ekologiya tasarrufidagi qo‘riqxonasidan N.Bekmuratov, Xorazm qilingach barcha ma’lumotlar joriy yilning Qushlardan: 2 ta Burgut, 33 ta Qizil
"Janubiy Ust yur t " milliy tabiat milliy tabiat bog‘idan bosh mutaxassis 1-2 dekabr kunlari jarayonda ishtirok bosh o‘rdak, 21 ta So‘fitorg‘ay, 28 ta
bog‘ining hududida joylashgan M.Matyakupov, Quyi Amudaryo etgan xodimlar bilan birgalikda tahlil Vishildoq Oqqush, 2 ta Oddiy miqqiy, 256
Sariqamish ko‘lida O‘zbekiston biosfera rezervatidan bosh mutaxassis qilindi. ta Оlma bosh o‘rdak, 4 ta Сho‘l burguti, 8 ta
Respublikasining Qizil kitobiga B.Kamalov, Sudoshe-Aqpetki buyurtma Oq dumli suv burgut, 41 ta Ko‘l baliqchisi,
kiritilgan ko‘plab qushlarning noyob qo‘riqxonasidan bosh mutaxassis Tahlil natijasiga ko‘ra tabiat bog‘ida 4 ta Qora qarg‘a, 954 ta Qashqaldoq, 48
turlarini uchratish mumkin. Q.Aymuratov, Qoraqalpog‘iston hayvonlardan: 504 ta Jayron, 48 ta ta Yovvoyi o‘rdak aniqlandi.
Respublikasi Ekologiya va atrof- Ustyurt qo‘yi, 53 ta Turkman quloni, 1
Shu kunlarda ko‘lga qishlovchi qushlar muhitni muhofaza qilish qo‘mitasi bosh ta Hind asalxo‘ri, 1 ta Qoraquloq, 6 ta D.JANABAEV.
uchib kelgani bois turli xildagi qushlarni mutaxassisi K.Kojamuratovlar, olib Qorsak, 7 ta Bo‘ri, 13 ta Qum quyon, 9 “Janubiy Ustyurt” milliy tabiat
ko‘rish mumkin. Milliy tabiat bog‘i borilgan kuzatish jarayonlarida jami 14 ta Tulki, 7 ta Yovvoyi cho‘chqa aniqlandi.
xodimlari tomonidan ko‘l hududi doimiy nafar sanoq o‘tkazuvchilari qatnashdi. bog’i I - toifali inspektori
nazoratga olinib, reyd va monitoring
tadbirlari o‘tkazildi. Ushbu o‘tkazilgan kuzgi o‘simlik va
hayvonot dunyosi sanog‘i belgilangan
Jumladan, Milliy tabiat bog‘i marshrut bo‘yicha ikki guruhga bo‘lingan
direktorining joriy yil 25-noyabr kunidagi holda 5 ta avtomobilda amalga oshirildi.
milliy tabiat bog‘ida 2022-yilgi kuzgi Bundan tashqari tabiat bog‘ida sanoq
hayvonot dunyosi sanog‘ini o‘tkazish uсhun belgilangan Sariqamish ko‘li
to‘g‘risidagi 97-b-sonli buyrug‘iga atrofi, Quruqko‘l, Qoplonqir va Asseke-
asosan, milliy tabiat bog‘ining audan nuqtalarini piyoda va avtomobil
Sariqamish ko‘li atrofi, Quruqko‘l, orqali hayvonlarning izlaridan aniqlash
Qulontaqir, Qoplonqir, Asseke-audan va uslublaridan foydalanildi. Sanoq
Shaxpaxta marshrutlari belgilab olinib, davomida “Canon” fotoapparat, “Nikon”
26-29 noyabr kunlari kuzgi o‘simlik va rusumdagi durbinlar va kuzatish trubasi
hayvonot dunyosi sanog‘i o‘tkazildi. Har optik asboblaridan foydalanildi.
bir marshrut bo‘yicha sanoq o‘tkazishda
ilmiy yondashishlik masʼul shaxslar Sanoq ishlari belgilangan hududlarda
zimmasiga olinib, sanoq ishlariga kunduzi va kechasi yorug‘lik asbobi
Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog‘iston orqali amalga oshirildi.
bo‘limidan S.Mambetulayeva,
G.Utemuratova, D.Baltabayeva, Sanoq davomida qayd qilingan
Q.Tanirbergenov, va “ Saygachiy ” o‘simlik va hayvonlar turlari va izi soni
kompleks (landshaft) buyurtma bo‘yicha natijalar tegishli qaydnomalarga
tushirib borildi. Sanoq natijalari qayd

14 «QARAQALPAQSTAN ЁНҒИН ХАВСИЗЛИГИ ОЙЛИГИ
EKOLOGIYASÍ»
8-9 (18-19)-сан ЭКОЛОГИК
2022-жыл 30-декабрь ЭКСПЕРТИЗА
СОІАСИДА ХОРИЖИЙ
«ТИЛСИЗ ЁВ»ДАН ТАЖРИБАЛАР
ОГОҲ БЎЛИНГ! АМАЛИЁТГА ТАДБИЇ
ЭТИЛАДИ

Ўзбекистон Республикаси Вазир- бўлиши билан бир қаторда арзон, қарши деворлар қурилмаслиги са- Женева шаҳрида Атроф-
лар Маҳкамасининг тегишли баёни камчиқим бўлиши давр талабидир. баб бўлмоқда. муҳитга таъсирни трансчегара-
билан 15 ноябрдан – 15 декабргача Ҳозирда барпо этилаётган иморат- вий нуқтаи назардан баҳолаш
республика ҳудудида "Ёнғин хавф- лар бундан 10-15 йил олдин қурилган Хонадонларда ёнғинларни тўғрисидаги Эспо конвенцияси
сизлиги ойлиги"ни ўтказиш эълон биноларга асло ўхшамайди. Ҳозирда олдини олиш мақсадида янги ва Стратегик экологик баҳолаш
қилинган. фуқароларимиз илғор қурилиш қурилаётган ёки таъмирланаёт- бўйича ишчи гуруҳининг
тажрибалари, фан ва техника ган уй-жой ҳовлиларида ёзги ош- 11-йиғилиши ўз ишини бошлади.
Ойлик доирасида ўта муҳим дав- ютуқларидан фойдаланган ҳолда, хона ва тандирхона, молхона ва
лат аҳамиятига молик, йирик ижти- хориждан келтирилган ёки қўшма ем-ҳашакхоналарнинг ҳамда ҳар Унда Давлат экология
моий-маданий объектларда ёнғин- корхоналарда ишлаб чиқарилаётган жуфт хоналар орасида 6 метр­ қўмитаси ҳузуридаги Давлат
техник комиссияси тузилиши ҳамда юқори сифатли қурилиш мате- дан кам бўлмаган ёнғинга қарши экологик экспертизаси маркази
объектнинг ёнғин хавфсизлиги па- риалларидан ҳам баҳраманд оралиқларни сақлаш, икки қушни Бош директори Ғ.Мухамедов ҳам
спорти ишлаб чиқилиши керак. бўлмоқдалар. хонадон оралиғида томни кесиб иштирок этмоқда.
ўтувчи 60 сантиметр баландликдаги
Бино ва иншоотларнинг ёнғинга Олов тилсиз ёвдир, бу иморат- ва қалинлиги 12 сантиметрдан кам Мазкур йиғилишда Эспо кон-
қарши оралиқларида турли буюм- ларни ёнғин офатидан асраб қолиш бўлмаган ёнғинга қарши девор- венцияси ва Стратегик экологик
лар, асбоб-ускуналар, қадоқларни ҳам долзарб масалалар жумласига лар билан ажратиш, уй томининг баҳолаш ҳақидаги протоколни
ва транспорт воситаларини сақлаш киради. ёғоч панжараларининг оловга бар- амалга оширишни таъминлаш
ҳамда бино иншоотларни қуриш дошлигини оширувчи суюқликлар бўйича янги механизмлар кўриб
(ўрнатиш) тақиқланади. Содир бўлаётган ёнғинларнинг билан ишлов бериш, хоналарда чиқилади.
асосий сабабларидан: иситиш печкаларини тўғри қоидага
1000 нафар ва ундан ортиқ одам мувофиқ ўрнатиш, ертўла ёки цоколь Бугунги кунда атроф-муҳитга
сиғимига эга бўлган муассасаларда - электр ускуналарининг носоз- қаватларда гараж, ошхона, ҳаммом таъсирни баҳолаш юзасидан
энг яқин ёнғин-қутқарув бўлинмаси лиги, яъни электр ҳисоблагичларда ва иситиш тизими қозонхонасини давлат экологик экспертиза-
билан тўғридан-тўғри телефон қўлбола сақлагичларни (предохра- жойлаштиришда, табиий газ сини ўтказиш, атроф-муҳитни
алоқаси ўрнатилиши керак. нитель) қўлланилиши, вақтинчалик қувурларини ўтказишда ёнғинга муҳофаза қилиш ва табиий ре-
симларни бир-бирига боғлаб ула- қарши тўсиқлар, қаватлар аро ёп- сурслардан оқилона фойдала-
Ушбу қоидалар қуйидагиларда ниши; малар, оловга бардошли мўрилар нишга доир муҳим қарорларни
ёнғин хавфсизлигини таъминлаш ўтказиш, электр таъминотини тра- қабул қилишда шаффофликни
бўйича талабларни белгиламайди: - болаларнинг олов билан верслар орқали ўтказиш, бинонинг таъминлаш учун жамоатчиликни
ўйнашиши; ёғоч конструкцияларидан электр кенг жалб қилиш ишларини олиб
• ўрмон хўжалиги ҳудудларида; симларини ҳимоя қобиқларидан боришда халқаро тажрибани
• кон қазилма ва шахта иншоот- - электр ва газ пайвандлаш вақтида олиб ўтиш ҳамда қурилиш ишларини қўллаш бўйича Эспо конвенция-
ларида; ёнғин хавфсизлиги қоидаларига олиб бориш ва бинодан фойдала- си котибияти билан ҳамкорликда
• портловчи материаллар ишлаб риоя қилмаслик; ниш даврида оддий ёнғин хавфсиз- ишлар олиб борилмоқда.
чиқарилаётганда, ташилаётганда, лиги қоидаларига риоя этиш каби
сақланаётганда, улардан фойда- - ностандарт электр иситиш мос- тадбирлар орқали иморатларимизни Жумладан, Ўзбекистон Рес­
ланилаётганда ва улар утилизация ламаларидан фойдаланмаслик; ёнғиндан сақлаган бўламиз. публикасининг “Экологик экс-
қилинаётганда; пертиза тўғрисида”ги Қонунининг
• саноат учун мўлжалланган порт- - спиртли ичимлик ичган холда Данияр ШАРАПОВ, янги таҳрирдаги лойиҳаси Эспо
ловчи материаллардан фойдала- чекиш вақтидаги эҳтиётсизлик ва Uz-kor Gas Chemical МЧЖ конвенцияси ва Стратегик эколо-
нилган ҳолда портлатиш ишларини ҳоказо. КК ва унинг тасаруфидаги гик баҳолаш талаблари асосида
олиб борувчи ташкилотларда; объектлари биноларида ЁХТТЭБ ишлаб чиқилган бўлиб, унда бир
• ҳаво, сув, темир йўл, автомобиль Содир бўлаётган ёнғинларнинг қатор илғор ҳалқаро ва хорижий
транспорти ҳамда электр транс- катта майдонга тарқалиб кетиши- инспектори лейтенант. тажрибалар амалиётга тадбиқ
портида. га хусусий уйларни қурилишида этилиши кўзда тутилмоқда.
Фуқароларимиз барпо этаётган ёнғинга қарши оралиқ масофа-
иморатлар ихчам, қулай ва кўркам ларни сақламаслик, томлардаги Исламбек ЕСЕМУРАТОВ,
ёғоч панжараларни ёнғинга қарши Давлат экологик
махсус суюқлик билан ишлов бер-
маслиги, уйлар орасидаги ёнғинга экспертизаси маркази
Қорақалпоғистон бўлими

етакчи мутахассиси

ЧЄЛ МУШУГИ ФОТОЇОПЇОНДА

Давлат экология тасарруфидаги 2- 5 та (кўпинча 3 та) мушукчалар
“Жанубий Устюрт” миллий туғади. Мушукчалар онаси билан 5 - 6
табиат боғи ҳудудида жойлашган ойгача бирга яшайди.
Сариқамиш кўли атрофига ўрнатилган Чўл мушуги уй мушугидан анча
фотоқопқон чўл мушугини тасвирга катталиги ва рангининг турғунлиги
олди билан фарқ қилади. Танасининг
Чўл мушуги кўллар яқинидаги узунлиги (думсиз) 50 - 60 смгача
қамишзорларда, чўлларда, тоғ етади, думи 28 - 35 см бўлади. Сарғиш
этакларида, камдан -кам ҳолда - қўнғир тусда, орқа томони юмалоқ
тоғларда тарқалган. Адирларда, қорамтир доғлар билан қопланган,
ўтли ва тошли ёнбағирларда, қояли думида 6 - 8 та қорамтир ҳалқа бор.
дараларда учрайди. Чўл мушуги Давлат экология қўмитаси
Кемирувчилар, қушлар, томонидан муҳофазага олинган.
калтакесаклар, ҳашоратлар билан
озиқланади. Темирбек ИЗИМБЕТОВ
Чўл мушуги февраль - март ойларида “Жанубий Устюрт” миллий табиат
жуфтлашади. Апрель - май ойларида
боғи инспектори

ОНА ТАБИАТ 15«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASÍ»
УСТЮРТ ТАБИАТИ 8-9 (18-19)-сан

2022-жыл 30-декабрь

Устюрт платоси – Турон паст- иқтисодий ҳамкорлиги (ЦАРЭС) нинг мавжудлиги билан фарқланади. тиш мумкин. Ўт ўсимликлар буталар
текислиги марказида жойлашган, томонидан амалга оширилаётган Улар кичик тангачаларни эслатади, орасида тарқалиб, улар (мортук)
деярли барча томонидан қиялик Қорақалпоғистон йўл қурилиши – тангачаларнинг юқори қисми узун ва қимматбаҳо ем-ҳашак ҳисобланади.
ва жарликлар билан ўралган тепа- Қўнғирот – Даут-Ата А380 йўлининг ўткирлашган бўлади. Бу тангачалар Бу ўсимликлар қушлар, ҳатто йиртқич
лик ҳисобланади. Устюрт шарқий бутун давомийлиги бўйлаб шувоқ, новдаларда жуфт бўлиб ва юқориги қушлар учун бошпана вазифасини
томонда собиқ Орол денгизи тасбиюргун, исириқ, мортук, айрим томонида тиғизроқ жойлашади. ўтар экан.
қирғоқларига бориб туташади, жойларда саксовул, Леман ковраги
жанубда эса Кўнадарё эски аллю- каби ўсимликлар учрайди. Йўлдан Саксовулларнинг яна битта фарқи Сўнгги ўн йилликлар давомида
виаль текислиги ва Узбой воҳасига ичкарироқда эса платога кулранг тус борки, қора саксовул новдалари шўр Орол денгизининг қуриб бориши
бориб қ ўшила ди. Ғарб томон- бериб турувчи – Устюртнинг ўзига хос ёки нордон-шўр бўлади, оқ саксовул ва йўл қурилиши ҳамда нефть-газ
да – Қаринжариқ тушарлиги ва ўсимликларидан бири – тасбиюргун новдаси таъми эса аччиқ бўлади. қидирув ишларининг жадаллашувига
шимолий-Каспий бўйи Қорақум ҳудудни деярли қоплаб олган. боғлиқ Устюрт платосидаги эколо-
қумлари ҳамда шимолдан – Каспий Қора саксовул (Haloxylon aphyllum) гик шароит ва ўсимликлар қоплами
бўйи пастликлари билан чегара- Қўнғирот – Даут-Ата А380 йўлининг тик шох-шаббани ҳосил қилади, ил- таркиби салбий томонга ўзгариб
лашади. Рельефининг текислиги, 1059 километрида йўлнинг ўнг томо- диз системаси эса яхши ривожланган бормоқда. Кўп сондаги қидирув иш-
сув оқимларининг ва очиқ чучук нида жойлашган саксовулзор (Саксо- бўлади. Кучли ривожланган илдиз ларининг натижасида ва қудуқларни
сув манбаининг йўқлиги сабабли вул Форест) ўзида жамланган биоло- системаси орқали қора саксовул бирлаштирувчи йулларнинг туташуви
Устюрт Қорақалпоғистоннинг энг гик хилма-хилликнинг асосий табиий ер юзасига яқинроқ жойлашган ер сабабли тўрсимон йўллар миқдори
арид (қурғоқчил) ва экстремаль яшаш муҳити ҳисобланади. Унча ости сувларидан яхши фойдалана- кўпайиб кетди (Бахиев, 1992). Бу
ҳудудларидан ҳисобланади (Шо- катта бўлмаган ҳудудда тарқалган ди. Шу сабабли, бу турнинг жойла- ҳол ноёб ўсимликлар қопламига ва
муродов, Сарибаева, Ахмедов, саксовулзор ўзининг жойлашуви, шувига қараб ерости сувларининг у ердаги бошқа жониворлар ҳаётига
2015). тарқалган ўсимлик ва ҳайвонот тур- яқинлигини ва қудуқ қазиш мумкин- хавф туғдирмоқда.
лари билан бирга ноёб ва такрорлан- лигини тахмин қилиш мумкин (еро-
Йиллик ёғин-сочин миқдори 100- мас табиат объектидир. сти сув мавжудлигини кўрсатувчи Шундай экан, бу ҳудуд кўпгина
150 мм, қор Устюртнинг шимолий индикатор). биологик турларнинг яшаш мако-
қисмида бироз барқарор бўлади Е.П.Коровин ва И.И.Гранитов (1949) ни сифатида аҳамиятли экологик
(Рачковская, 2003). Тупроқ қоплами маълумотларига кўра, Устюртда қора Мана шу хусусиятига кўра, қора сак- муҳит бўлиб, уни барча ўсимлик
кулранг-қўнғир ва турли даражада саксовуллар пастқам ва ерости сув- совул (Haloxylon aphyllum) тупроқнинг ва ҳайвонот дунёси билан бирга
шўрланган шўрхоклар мажмуасидан лари сатҳи юқори ҳамда кучсиз ми- шўрланишига чидамлироқ бўлади. муҳофаза қилиш муҳим вазифамиз-
иборат. нерализацияга эга бўлган жойларда Оқ саксовул (Haloxylon persicum) эса дир. Бу тўқайзорни нафақат сақлаб
яхши ривожланади. кўпроқ қумли ва енгил тупроқларда қолиш, балки ўсимликсиз ерларини
Устюртнинг геоморфологик омил- тарқалган бўлади. янги ниҳоллар билан тўлдириш ҳам
лари таъсирида грунт сувлари- Саксовул тўқайга хос бўлган на- зарурдир.
нинг турли чуқурликларда ётиши, мсевар турлар (юлғун – Tamarix, Саксовулзорда бир неча ярус-
уларнинг минераллашуви, тупроқ сарсазан –Halocnemum) билан бирга ларни пайдо этувчи турлар мавжуд Х.Қ.М АТ Ж А НО ВА ,
қатламларининг шўрланиш типи ва ўсади (Алланиязов ва бошқ., 1984). бўлиб, саксовул илдизида паразитлик биология фанлари номзоди,
хусусиятларини келтириб чиқаради. қилувчи шўрхок цистанхе (Cistanche
Буларнинг барчаси ҳудуднинг Устюрт ҳудудида саксовулнинг 3 salsa) доривор ўсимлигини ҳам учра- доцент
ўсимликлар қопламида ўз ифодаси- турини учратиш мумкин. Қора саксо-
ни топади. Шўрхоклар тузга чидам- вул билан бир қаторда оқ ва зайсан
ли ўсимликлар билан қопланади, саксовули ҳам ўсади (Бондаренко,
айрим текисликлар эса гипсофил 1964; Коровина ва бошқ., 1982).
ўсимликларга макон бўлади. Устюрт
ўсимликлари биюргун, шувоқ, боялич Зайсан саксовули (Haloxylon
ва қора саксовул жамоалари ком- ammodendron) қора саксовулга
плексидан тузилган (Кабулов, 1990). (Haloxylon aphyllum) ва оқ саксовул
(Haloxylon persicum) га қараганда
Бу йил баҳорда ёғингарч­ иликнинг камроқ тарқалган. Унинг пояси
кўп бўлгани Устюрт платосини ҳудуд қийшиқ бўлиб, бу турнинг алоҳида
учун хос бўлмаган яшил ўтлоққа ай- хусусияти шундаки, у ўзига хос мах-
лантирди. сус ҳидга эга.

Устюртдаги Ўрта Осиё ҳудудлари Оқ саксовул (Haloxylon persicum)
қора саксовулдан (Haloxylon aphyllum)
жуда кучсиз ривожланган барглари-

ТУРКМАН ЇУЛОНЛАРИ ТАБИАТ ЇЄЙНИГА ЇАЙТАРИЛДИ

Бухоро ихтисослаштирилган “Жайрон” питомнигидан
“Судочье-Акпетки” давлат буюртма қўриқхонасига 18 бош
туркман қулонлари қўйиб юбориш учун жўнатилди.

Давлат экология қўмитаси томонидан олиб борилаётган
муҳофаза ишлари натижасида ҳозирда “Жайрон” питомнигида
туркман қулонларининг кўпайиб бораётгани кузатилмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг тавсияси
билан ана шу жиҳатлар эътиборга олинган ҳолда 175 бош
туркман қулонларини Қорақалпоғистон Республикасида жой-
лашган муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларга кўчириш
ва бу орқали ушбу ноёб ҳайвонларнинг тарихий ареаллари
бўлган ҳудудларда уларнинг сонини кўпайтириш ишлари олиб
борилмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2021
йил 11 июндаги 317-F сонли фармойишига асосан 2022 йилнинг
26 декабрь куни яна 18 бош қулонлар “Судочье-Акпетки” давлат
буюртма қўриқхонаси ҳудудига қўйиб юбориш учун жўнатилди.
Қолган 109 бош туркман қулонларини кўчириш ишлари 2023
йилнинг биринчи ва тўртинчи чоракларида амалга оширилиши
режалаштирилган.

Эслатиб ўтамиз, бундан аввал ҳам туркман қулонларини
“Судочье-Акпетки” давлат буюртма қўриқхонаси ҳудудига
кўчириш ишлари амалга оширилган ва уларнинг ҳозирда
ҳудудга мослашиб, кўпайиб бораётгани кузатилмоқда.

Баўыржан ҚУРБАНАЛИЕВ,
“Судочье-Акпетки” давлат буюртма

қўриқхонаси директор ўринбосари

«QARAQALPAQSTAN
EKOLOGIYASÍ»

16 СО Ң Ғ Ы Б Е Т8-9 (18-19)-сан
2022-жыл 30-декабрь
БОШ БУХОРО БУЎУЛАРИ БОРЛИГИ АНИЇЛАНДИҚуйиАмударёдавлатбиосферарезерва-

ти ҳудудида режага мувофиқ 2022 йилнинг
10-13 ноябр кунлари оралиғида “Бадай-
тўқай”, “Жумуртов” ва “Назархон” бўлимлари
ҳудудида кузги ҳайвонот саноғи ишлари
олиб борилди. Саноқ жараёнларини очиқ
ва аниқ олиб бориш мақсадида, Қорақалпоқ

1775 қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар
бўлимлари ҳудудида Бухоро буғуларининг
яшайдиган майдони 4100 гектарни ташкил
қилади. Ушбу иккита бўлимда саноқ даво-
мида 1390 га майдон кўздан кечирилди,
натижада 602 (олти юз икки) бош Бухоро
буғуси ҳисобга олинди.

Услубий қўлланмада кўрсатилган экстро-
поляция натижасида Қуйи Амударё давлат
институти, Ажиниёз номидаги Нукус давлат биосфера резервати ҳудудида 1775 бош
педагогика институти, Самарқанд давлат Бухоро буғулари борлиги аниқланди.
ветеринария медицинаси, чорвачилик ва Саноқ давомида аниқ ланган бошқа
биотехнологиялар университети нукус фи- ҳайвон ва қуш турларидан Чия бўри 86
лиали Қорақалпоқ давлат университети, бош, Ёввойи чўчқа 12 бош, Тўқай мушуги 17
Ўзбекистон Республикаси Фанлар акаде- бош, Бўрсиқ 9 бош, Катта қум сичқон 39 та,
мияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ Оқ думли бургут 22 та, Қора тўрғай 93 та,
табиий фанлар илмий тадқиқот институти Оқ қанотли қизил иштон 45 та, Бўз шақшақ
мутахассислари таклиф этилди. 39 та, Сўфитўрғай 110 та, Укки 3 та, Қора
Қорақалпоғистон Республикаси Эколо- қарға 77 та, Зағизғон 61 та, Ола қарға 143
гия ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш та, Бойўғли 18 та, Хива қирғовули 316 та, Оқ
қўмитаси ходимлари PHANTOM 4-PRO қутон 18 та, Кичик оқ қарқара 9 та, Кулранг
дрони билан бирга саноқ жараёнларида қарқара 21 та, Оддий 53 та чағалайлар
ҳайвонларни юқоридан видео лавҳаларга саноқ давомида биосфера резерватининг
олишда амалий ёрдам кўрсатди. қўриқхона ҳудудида борлиги аниқланди.
Жорий йилнинг 10-13 ноябр кунлари
оралиғида ўтказилган ҳайвонот саноғи ҳар Ақылбек ТУРЕЕВ,
йилгидан фарқли равишда дрон ва пиёда Қуйи Амударё давлат биосфера ре-
юриш орқали амалга оширилди. зервати
Қуйи Амударё давлат биосфера ре- директорининг илмий ишлар бўйича
зерватининг “Бадай-тўқай” ва “Жумуртов” ўринбосари

“Сайгачий” мажмуа (ландшафт) буюрма ХАБАРЛАНДЫРЫЎ!
қўриқхонаси биотехник тадбирлар ўтказилди.
“Сайгачий” мажмуа (ландшафт) буюрма Ҳүрметли пуқаралар.
қўриқхонаси Устюрт текислигидаги ноёб Ѳзбекстан
табиий мажмуа ва объектларини, шу билан Республикасы
бирга йўқолиб кетиш ҳавфи остида бўлган Президентиниң 2022
ноёб ҳайвонлар ва қушларни ҳамда ўсимлик жыл 11-августдағы
турларини, у ерлардаги ландшафтларни «Шығындылар
муҳофазага олади. менен байланыслы
Қишки мавсумда ҳавонинг кескин совиб жумысларды алып
кетиши сабабли, табиатдаги ёввойи ҳайвон барыў системасын
ва қушларни қишги мавсумдан беталофат реформалаў бойынша
олиб чиқиш мақсадида Давлат экология биринши нәўбетдеги ис-
қўмитаси тасарруфидаги “Сайгачий” мажмуа иләжлар ҳаққында»ғы
(ландшафт) буюртма қўриқхонаси ходимлари ПП-189-санлы пәрманы
томонидан ҳайвонларнинг озуқа излаб 5-бәнти талабына
келадиган жойларни ўрганиб, ем-хашак муўапық 2023 жылдың
захираларни етказиб бериш биотехник 1-январь сәнесинен
тадбирлари олиб борилди. баслап турмыслық
Дурысберген АМЕТОВ, шығындыларын
Сайгачий мажмуа (ландшафт) буюртма алып шығып кетиў
кўриқхонасининг давлат инспектори хызметлери бойынша
пуқаралардың
“ЯШИЛ ІАФТАЛИК” ТАДБИРЛАРИ ЄТКАЗИЛДИ жеке есап бети сол
пуқараның электр
“Яшил макон” умуммиллий лойиҳаси амалга оши- (ландшафт) буюртма қўриқхонаси ходимлари фаол ишти- энергиясы бойынша
риш бўйича “Сайгачий” мажмуа (ландшафт) буюртма рок этиб, тажриба майдончасида иқлим шароитидан келиб ашылған жеке есап
қўриқхонасида жорий йил 20-октябрдан 1 декабргача чиқиб, 200 туп дарахт кўчатларини экиш ишлари олиб бо- бетине (интеграция)
кузги “Долзарб 40 кунлик” тадбирлари доирасида Дуана рилди ва кўчатларни парваришлаш ишлари олиб борилди. бириктирилетуғынын
ҳудудидаги 21-релейка контейнер базасига яқин жойлаш- мәлимлеймиз.
ган тажриба майдончасида “яшил ҳафталик” тадбирлари Уралов Арман
ўтказилди. Сайгачий мажмуа (ландшафт) буюртма Қарақалпақстан
Республикасы
“Яшил ҳафталик” тадбирларига “Сайгачий” мажмуа кўриқхонасининг давлат инспектори
Экология комитетиниң
мәлимлеме хызмети

«QARAQALPAQSTAN EKOLOGIYASI» Редакция мәнзили: НӘЎБЕТШИ: Газета «ШАРҚ» НМАК
230100, Қарақалпақстан Республикасы, баспаханасында басылды.
Нөкис қаласы, Мойнақ көшеси, 16-жай. Әбдирахман Койлыбаев Кәрхана мәнзили: Ташкент

Шөлкемлестириўши: Газета Өзбекстан Тел.: +99891 390-88-08 Таралымы: 1000 дана қаласы, Буюк Турон көшеси,
«Tabiyat elshisi» ЖШЖ Республикасы Президенти Сатыўда келисилген 41-жай.
Газетаға келген мақалалар редакция баҳада Баспаханаға тапсырыў ўақты
БАС РЕДАКТОР Администрациясы көзқарасы менен сәйкес келмеўи мүмкин. Қағаз форматы А-3, – 21:00
УЛБОСЫН жанындағы Мәлимлеме ҳәм Газетада жергиликли ҳәм сырт ел интернет Көлеми 4 баспа табақ Тапсырылды: 11:00

МЫРЗАНАЗАРОВА ғалаба коммуникациялар материалларынан пайдаланылды. t-коммерциялық материал Газета бир айда бир
агентлиги тәрепинен 2021- Авторлар пикири редакция Буйыртпа – Г 1256 мәрте басылады
жыл 12 мартта №01-100 сан
көзқарасына сәйкес келмеўи мүмкин Газетадан көширип басыў редакция рухсаты менен әмелге асырылады
менен дизимге алынған.