คู่มือ การวางแผนพัฒนาการเกษตรเชิงพื้นที่ (ระดับตำบล)

ค่มู ือ
การวางแผนพัฒนาการเกษตรเชงิ พ้ืนท่ี

(ระดับตาบล)

“ระเบิดจากขา้ งใน”
โดย

“คนทาเปน็ คนคดิ ”
ใช้

เขม็ ทิศสรา้ งสขุ – นาทางการพฒั นา
Smart A4 – วางแผนบนฐานคิดการพง่ึ ตนเอง

ดร.ประทปี วรี ะพัฒนนิรนั ดร์
มลู นธิ พิ ลังนเิ วศและชมุ ชน

คู่มือ
การวางแผนพฒั นาการเกษตรเชงิ พน้ื ที่

(ระดบั ตาบล)

“ระเบดิ จากขา้ งใน”
โดย

“คนทาเปน็ คนคดิ ”
ใช้

เข็มทศิ สรา้ งสขุ – นาทางการพัฒนา
Smart A4 – วางแผนบนฐานคดิ การพง่ึ ตนเอง

ดร.ประทีป วีระพฒั นนริ ันดร์
มลู นิธิพลังนเิ วศและชุมชน

647 ซอยจรัญสนิทวงศ์ 57 แขวงบางบาหรุ เขตบางพลัด กทม.10700
โทรศพั ท์ 08-1306-5373 แฟกซ์ 02-886-5834
Email: [email protected]

www.facebook.com/PrateepVerapattananirund

คานา

ประชากรไทยส่วนใหญ่ยังชีพอยู่ด้วยการทาเกษตรกรรม การพัฒนาปัจจัยการผลิต เช่น
ดิน น้า ที่ทากิน ความรู้ด้านเกษตรกรรม การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดล้อม จึงเป็น
สิ่งจาเป็น แต่ต้องเรียบง่าย ไม่ยุ่งยากสลับซับซ้อน ท้ังหลักคิด หลักวิชาการ ปฏิบัติได้รวดเร็ว
แกป้ ัญหาไดจ้ รงิ และสร้างการพัฒนาอยา่ งย่งั ยืน

“ระเบดิ จากข้างใน” คือ หลักการทรงงานของในหลวง ร.9 หมายความว่า ต้องสร้างความ
เข้มแข็งให้คนในชุมชนท่ีเข้าไปพัฒนาให้พร้อมที่จะรับการพัฒนาเสียก่อน แล้วจึงค่อยออกมาสู่
สังคมภายนอก มใิ ชก่ ารนาเอาความเจริญ หรือบคุ คลจากสังคมภายนอก เข้าไปหาชุมชนท่ียังไม่ทัน
ได้มีโอกาสเตรียมตัวหรือตั้งตัว อย่าให้โดยท่ีผู้รับยังไม่พร้อมท่ีจะใช้ประโยชน์อย่างเต็มท่ี สาหรับ
เป้าหมายสุดท้ายของโครงการตามแนวพระราชดาริท้ังหมดท่ีดาเนินการอยู่ท่ัวประเทศล้วนอยู่ท่ี
“การพึ่งตนเองได้” ของราษฎร

คู่มือการวางแผนพัฒนาการเกษตรเชิงพ้ืนที่ (ระดับตาบล) ได้น้อมนาหลักการทรงงาน
“ระเบดิ จากขา้ งใน” และ “การพ่ึงตนเอง” ไปสกู่ ารปฏบิ ัติ ดว้ ยการให้ “คนทาเป็นคนคิด” และใช้
“เข็มทิศสร้างสุข” นาทางการพัฒนา และ Smart A4 จัดทาแผนปฏิบัติการ (Action plan) บน
ฐานคดิ การพ่ึงตนเอง เคร่อื งมือดงั กล่าวใชไ้ ด้ท้ังระดบั บุคคล ครอบครวั องคก์ รและชุมชน

สาหรับข้ันตอนการวางแผน ได้จากการต่อเช่ือมข้อมูล ความคิด องค์ความรู้ และ
ประสบการณ์ตั้งแต่ปี 2544 ที่จัดทาโครงการเสริมสร้างขีดความสามารถเกษตรกรในการวางแผน
พัฒนาการเกษตรระดับตาบล 43 ตาบลใน 7 จังหวัดภาคเหนือตอนล่าง สนับสนุนโดย UNDP
รวมทั้งได้ร่วมจัดเวทีเกษตรกรกับเจ้าหน้าที่กรมส่งเสริมการเกษตร กรมการข้าว กรมพัฒนาที่ดิน
ธกส. มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ และมหาวิทยาลัยมหิดล วิทยาเขตนครสวรรค์ ที่มุ่งเสริมพลัง
(Empowerment) เกษตรกรผู้นาในหลายจังหวัด เพ่ือให้สามารถเป็น “กลไกหลัก” ในการ
ขบั เคลือ่ นการพัฒนาภาคเกษตรกรรมในชุมชน ขอขอบพระคณุ ทกุ ทา่ นมา ณ โอกาสนี้

หวงั เป็นอยา่ งยิ่งวา่ คู่มอื เล่มนจ้ี ะเปน็ ประโยชน์ในการยกระดบั คุณภาพชีวิตของคนฐานราก
ให้อยู่ดีมีสุข โดยคนในชุมชน เพื่อชุมชน พร้อมกับสานพลังภาคีเครือข่ายในการพัฒนาชุมชน
ท้องถิน่ ไปด้วยกนั

ประทปี วีระพฒั นนริ ันดร์
4 ตุลาคม 2565

2

สารบญั

คานา 2

บทนา 4

ทกุ คนมีคุณคา่ แตค่ ณุ ค่าไมเ่ ท่ากัน 4
ปัญหาของการพฒั นา 4
หลกั คดิ การพัฒนาอย่างยงั่ ยนื 4

การพฒั นาการเกษตรเชงิ พ้ืนที่ 5

กรอบความคิด 5
แนวทางการขบั เคล่ือน 6
ขนั้ ตอนการขับเคลอ่ื น 7

จาก“เขม็ ทศิ สร้างสุข”สู่“แผนปฎิบัตกิ าร” 9

การสร้าง “เขม็ ทิศสร้างสขุ ” นาทางการพฒั นา 9
การจัดทาแผนปฏบิ ัติการด้วย Smart A4 12

ตวั อย่าง“เขม็ ทศิ สรา้ งสุข”และ SmartA4ระดับประเทศ 17

แหลง่ ขอ้ มูล 18

3

บทนา

ทกุ คนมคี ณุ ค่า แตค่ ณุ ค่าไมเ่ ทา่ กัน

คนเปน็ ทรพั ยากรทส่ี าคญั เปน็ ต้นทนุ ทางสงั คมท่มี ีคุณค่า เพราะคุณภาพของคนกาหนด
อนาคตและความเปน็ ไปตงั้ แต่ระดับบคุ คล ครอบครัว องค์กร ชมุ ชน สังคมและประเทศชาติ

Mindset คือ “ความเชือ่ ท่มี ีผลต่อพฤตกิ รรม” คนท่ีมี Growth Mindset เชอื่ วา่ ความรู้
และทักษะพฒั นาไดผ้ ่านการเรียนรู้ และความมุ่งมั่นเพยี รพยายาม ทาให้กล้าคดิ กลา้ ทาส่งิ ที่ทา้
ทายใหส้ าเรจ็ ส่วนคนทม่ี ี Fixed Mindset เชอื่ วา่ ความสามารถเปน็ พรสวรรคท์ ่ีมีจากัด ไม่
สามารถพฒั นาต่อได้ Mindset จงึ เป็นปจั จัยสาคัญท่ีกาหนดคณุ ภาพของคน

ดังน้นั ควรให้ความสาคัญกบั การเรียนรูร้ ่วมกันที่ทาให้เกดิ การปรับเปล่ียน Mindset ตง้ั แต่
ขนั้ ตอนจัดทาแผน นาแผนไปปฏิบัติ ไปจนถงึ สรปุ บทเรียน

ปัญหาของการพัฒนา

1. “คนทาไม่ไดค้ ดิ คนคิดไม่ได้ทา” การพฒั นาจงึ ไม่ตอบปัญหาและความตอ้ งการของคน
ในชมุ ชน เนื่องจากภมู สิ ังคมมคี วามแตกตา่ งหลากหลาย รวมทง้ั บรบิ ทของชุมชนท่ี
นบั วนั ยง่ิ เปล่ียนแปลงรวดเร็วขึน้

2. “ขาดเปา้ หมายร่วม” การขับเคลอ่ื นการพัฒนาจงึ ไร้ทศิ ทางและไรพ้ ลัง
3. “คิดแบบแยกส่วน” ทาให้แก้ปญั หาแบบ “ตาบอดคลาชา้ ง” แก้ปัญหาไม่ตรงจุด
เพราะฉะน้นั ควรขจดั 3 ปญั หาเหล่านีต้ ้ังแต่ขั้นตอนการจัดทาแผน

หลกั คิดการพัฒนาอย่างยัง่ ยนื

1. ยดึ “คน” เป็นศูนยก์ ลางการพัฒนา โดยมีเป้าหมายสุดทา้ ยอยู่ที่ “ความสุข”
2. “พฒั นาเชิงพน้ื ทแ่ี บบองค์รวม” มหี ลักการ ดังน้ี

(1) ยึด “ภมู ิสังคม” (ภูม-ิ สังคม-อาชพี ) และพฒั นาจากฐาน “ทุนทางสงั คม” ศกั ยภาพ
ปญั หาและความตอ้ งการของคนในชมุ ชน
(2) สร้าง “การมีสว่ นรว่ มที่มีคุณภาพ” เปรียบเสมือน “ไขด่ าว” คนทาอยทู่ ่ี “ไข่แดง”
เปน็ ผตู้ ัดสนิ ใจ ส่วนภาคีเครือข่ายอยทู่ ่ี “ไข่ขาว” ทาหน้าที่เออ้ื คนทาให้ตัดสินใจได้

4

ถูกตอ้ งมากขึ้น โดยเสริมข้อมลู หลกั คดิ หลกั วิชา ฯลฯ แต่ “ไข่ขาว” จะไม่เอื้อ ถา้ ไม่
อาทร รรู้ อ้ นรหู้ นาวไปกบั ความทกุ ขย์ ากของ “ไข่แดง”
(3) ปรับปรุงอย่างตอ่ เน่อื ง (KAIZEN) “ทาวันพรุ่งนใี้ หด้ กี วา่ วนั นี้” ขจัดความสญู เปล่า
อย่างต่อเน่อื ง เพื่อทาให้สินคา้ /บริการมีตน้ ทนุ ต่า คุณภาพดี และมี “จุดเด่น”

การพฒั นาการเกษตรเชงิ พ้ืนท่ี (ระดบั ตาบล)

กรอบความคดิ

การพัฒนาการเกษตรเชงิ พน้ื ที่มี “เป้าหมายสุดท้าย” อย่ทู ่ี “ความสุขของเกษตรกร” ใช้
พน้ื ท่ีตาบลเปน็ ตัวตงั้ และสง่ เสริมตอ่ ยอดเกษตรแปลงใหญ่ วิสาหกิจชมุ ชน กลุ่มเกษตรกร ฯลฯ
โดยพัฒนาจากฐาน “ทุนทางสงั คม” ศักยภาพ ปัญหาและความตอ้ งการของเกษตรกร ยดึ ปรัชญา
เศรษฐกจิ พอเพียง ใชห้ ลักการทรงงานของในหลวง ร.9 และสานพลงั ภาคเี ครอื ขา่ ย “ปฏิรปู การ
เรียนรู้” สูก่ ารพงึ่ ตนเอง ทางานเป็นทมี และพอเพียง

“ทนุ ทางสังคม” คือ ส่งิ ท่ีมีอยู่ในพน้ื ท่ี (ตาบล) เชน่ วถิ ชี วี ิต ประเพณี วัฒนธรรม ภมู ิ
ปญั ญาท้องถ่นิ ผู้รู้ ผนู้ าชมุ ชน กลุ่มและเครอื ข่ายเกษตรกร ทรพั ยากรธรรมชาติ ส่งิ แวดล้อม ฯลฯ

กจิ กรรมการเรียนรู้รว่ มกันที่สรา้ งความยง่ั ยนื ต้อง “ระเบดิ จากขา้ งใน” ให้ “คนทาเป็นคน
คิด” และ “ผ้วู จิ ัยเปน็ ผู้ใช้ผลการวิจัย” เรม่ิ จากสร้าง “เข็มทศิ สร้างสขุ ” นาทางการพฒั นา และใช้
Smart A4 จัดทาแผนปฏิบัติการบนฐานคิดการพึง่ ตนเอง

คิดใหญ่ ทาเลก็ ทาให้งา่ ย วัดผลได้ ปรับปรุงอยา่ งต่อเนือ่ ง ซอ่ มอาชีพหลกั สร้างอาชีพใหม่
ท่ีมี “จดุ เด่น” มงุ่ สู่ BCG Economy เพื่อการพัฒนาอยา่ งยง่ั ยนื

5

BCG Economy หมายถงึ เศรษฐกจิ ชวี ภาพ เศรษฐกิจหมุนเวียน และเศรษฐกิจสีเขียว (Bio
– Circular - Green Economy) เปน็ โมเดลเศรษฐกจิ สู่การพัฒนาอย่างยง่ั ยนื โดยใชว้ ิทยาศาสตร์
เทคโนโลยี การจัดการ และนวตั กรรม เพ่ือยกระดับความสามารถในการแขง่ ขนั (Competitive
Advantage) 4 อุตสาหกรรมเป้าหมาย (S-curves) ดงั นี้

1. เกษตรและอาหาร
2. พลังงานและวัสดุ
3. สุขภาพและการแพทย์
4. การท่องเที่ยวและบรกิ าร
เพอ่ื ให้สามารถแข่งขนั ไดใ้ นระดบั โลก กระจายรายไดล้ งสู่ชุมชน ลดความเหล่ือมลา้ สร้าง
ชุมชนเข้มแขง็ และมคี วามเปน็ มิตรกบั สิ่งแวดลอ้ ม

แนวทางการขับเคลื่อน

การขบั เคล่ือนการพฒั นามุ่งเสรมิ พลงั เกษตรกรผนู้ า ผา่ นกิจกรรมการเรียนรู้ร่วมกันในการ
ปฏิบัติ จงึ ควรใหค้ วามสาคญั กบั “แปลงเรยี นรู้” ในชุมชน มี 3 ประเภท ได้แก่ แปลงสาธติ แปลง
ทดสอบ และแปลงวิจัย

แผนปฏิบตั กิ ารต้องมีเป้าหมายทชี่ ดั เจน มคี วามท้าทาย วดั ผลได้ บรรลุเป้าหมายภายใน 1
ปี และสอดคลอ้ งกบั “เข็มทิศสร้างสขุ ” ทใ่ี ชน้ าทางการพัฒนา รวมท้งั ใหค้ วามสาคัญกับการ
ปรบั ปรงุ และขยายผลอยา่ งต่อเน่ือง

นอกจากนี้ ระบบการบริหารจดั การควรมีความยืดหยุ่น เพื่อปรบั สมดลุ ใหส้ อดคล้องกบั การ
เปล่ยี นแปลงของสภาพแวดลอ้ มและบริบทของพน้ื ที่

6

ขัน้ ตอนการขบั เคลื่อน

ขั้นท่ี 1 สร้าง “เขม็ ทิศสร้างสขุ ” นาทางการพฒั นา เป็นข้ันตอนกาหนด

“เป้าหมายหลัก/มติ ิ” ท่ีให้ความสาคัญในช่วง 3 ปี ซ่ึงไม่ควรเกิน 5 มิติ โดยยดึ “ความสขุ ของ
เกษตรกร” เปน็ เป้าหมายสุดท้าย รวมทัง้ การพัฒนาอย่างยงั่ ยืนดว้ ย จากน้นั ประเมินมติ ติ ่างๆ ของ
“เขม็ ทิศสรา้ งสขุ ” เพ่ือให้เขา้ ใจสภาพปัจจบุ ัน และความจาเปน็ เร่งดว่ น (“เร็ว ช้า หนกั เบา”)
แลว้ จงึ จัดทาแผนปฏบิ ัติการ

ขน้ั ที่ 2 ใช้ Smart A4 จัดทาแผนปฏบิ ัติการ Smart A4 เปน็ “เครือ่ งมือ” ใช้จดั ทา

แผนปฏิบตั ิการบนฐานคิดการพง่ึ ตนเอง มี 4 ขนั้ ตอน ดงั นี้
1. กาหนดเปา้ ชัด “ตอ้ งการอะไร เทา่ ไร เมอ่ื ไร” และมคี วามท้าทาย
2. วเิ คราะห์ปัญหารอบด้าน (360 องศา) แต่คัดเลอื ก “ไมเ่ กิน 7 ปญั หา”
3. คดั เลอื กปญั หาที่ “แก้ได้ แก้ทนั ”
4. จัดลาดับความสาคญั “ไมเ่ กิน 3 ปญั หา”

7

ขน้ั ที่ 3 จดั ทา “แปลงเรยี นร”ู้ เนือ่ งจากการบรรยายไดผ้ ลเพียง 5% “แปลงเรียนรู้”

เปรยี บเสมอื น “ห้องเรียน” ในชวี ติ จรงิ ของเกษตรกร โดยคัดเลอื ก “เกษตรภมู ปิ ัญญา” ท่ีมนั่ ใจว่า
ไดผ้ ลดี แลว้ จัดทา “แปลงสาธิต” เพื่อชยายผลในชุมชน จากน้ันต่อยอดดว้ ยความรู้ เทคโนโลยี
การจัดการ และนวัตกรรม โดยคดั เลือก “เกษตรกรผู้นา” ใหจ้ ดั ทา “แปลงทดสอบ” นัน่ ก็คอื
“ผูว้ จิ ัยเปน็ ผ้ใู ชผ้ ลการวจิ ยั ” เมอ่ื ม่นั ใจว่าได้ผลดี จงึ จดั ทา “แปลงสาธิต” สาหรับ “แปลงวิจัย”
นักวิจยั ลงพน้ื ทไี่ ปคัดเลอื ก “ปญั หา” โดยการมสี ว่ นร่วมของเกษตรกรผนู้ า เพ่ือจดั ทา “แปลงวจิ ยั ”
แลว้ นาผลวจิ ยั ไปต่อยอดใหเ้ กษตรกรผนู้ าจัดทา “แปลงทดสอบ” ทาใหง้ านวิจยั ข้นึ หิ้งลดลง

ขน้ั ตอนการขบั เคล่ือนในแนวทางดังกล่าวจะสรา้ งโอกาสใหเ้ กษตรกร นักสง่ เสริมฯ นกั วจิ ัย
ตลอดจนภาคเี ครือขา่ ย ไดเ้ รยี นรู้ร่วมกนั ในการปฏบิ ตั ิ เปน็ การเสรมิ พลังซ่ึงกนั และกนั เกดิ การ
ปรับปรงุ และขยายผลอยา่ งตอ่ เนอ่ื ง เกษตรกรจะจัดการไร่นาสวนของตนเองได้ดีขน้ึ พึ่งตนเองได้
มากข้นึ ส่วนภาคเี ครอื ขา่ ยทาหน้าที่ต่อยอดหนุนเสริมในส่วนที่เกินขีดความสามารถของเกษตรกร
ตามโอกาสและหลกั เกณฑ์ทเ่ี หมาะสม ซงึ่ แตกต่างจากแนวทางส่งเสริมการเกษตรท่ีนาคาแนะนา
จากผูเ้ ช่ียวชาญภายนอกชุมชนไปถ่ายทอดให้เกษตรกร

8

จาก “เข็มทศิ สร้างสขุ ” สู่ “แผนปฎิบตั ิการ”

การวางแผน คือ การนางานในอนาคตมาทาในกระดาษอย่างเปน็ ระบบ เพอ่ื “ทาส่ิงที่
จาเปน็ เทา่ ท่จี าเป็น เม่อื จาเปน็ ” แผนปฏบิ ตั กิ ารทีด่ ตี อ้ งมีมรี ายละเอียดครบถ้วน เป้าหมายคอื
อะไร จะทาอะไร อยา่ งไร ที่ไหน เมือ่ ไร และใครทา

การวางแผนการพัฒนาการเกษตรเชงิ พืน้ ที่ (ระดบั ตาบล) เร่มิ จากการสร้าง “เข็มทศิ สรา้ ง
สขุ ” นาทางการพัฒนา แล้วใช้ Smart A4 จัดทาแผนปฏิบัติการบนฐานคดิ การพ่ึงตนเอง

การสรา้ ง “เขม็ ทศิ สรา้ งสุข” นาทางการพัฒนา

การชี้แจงเปา้ หมายของการจัดเวทีให้ชดั เจนมคี วามสาคัญ โดยเฉพาะอยา่ งยิ่ง ต้องมุ่ง
ปรบั เปล่ยี น Mindset โดยเสริมหลักคดิ หลักวชิ า ฯลฯ และกระต้นุ ใหเ้ กิดการมสี ว่ นร่วม ซ่งึ จะ
ส่งผลตอ่ เนื่องตั้งแต่สรา้ ง “เข็มทศิ สร้างสขุ ” ไปจนถงึ การจดั ทาแผนปฏบิ ัติการดว้ ย Smart A4

ตัวอยา่ งวลีทใี่ ช้ “เคล่อื นใจ เคล่ือนความคิด” มีดังนี้
- เหตุทป่ี ระเทศของเราพฒั นากนั ไปไม่ถึงไหน เหมือนพายเรือในอ่าง ก็เพราะคนทาไมไ่ ด้

คิด คนคิดไม่ได้ทา ขาดเป้าหมายร่วมกนั การพฒั นาจงึ ไรท้ ศิ ทาง ไร้พลงั และคดิ แบบ
แยกส่วน ทาให้แกป้ ญั หาแบบ “ตาบอดคลาชา้ ง” แก้ปญั หาไมต่ รงจุด
- การพฒั นาท่ียงั่ ยนื ตอ้ ง “ระเบิดจากข้างใน” ใหค้ นทาเป็นคนคดิ เป็นคนวางแผน เปน็
คนนาแผนไปสูก่ ารปฏบิ ตั ิ การพัฒนาจงึ จะสร้างการเรียนรู้ท่ตี รงกบั ปญั หาและความ
ต้องการของคนในชมุ ชน และสอดคลอ้ งกบั บริบทของพน้ื ที่
- สว่ นนักวชิ าการ นักวจิ ยั และภาคเี ครือข่าย มหี น้าทีห่ นุนเสริมคนทาใหต้ ัดสินใจได้
ถูกต้องมากข้นึ แลว้ จงึ ต่อยอดดว้ ยความรู้ เทคโนโลยี การจดั การและนวัตกรรม
- เป้าหมายของวนั น้ี คือ ฝึกสร้าง “เขม็ ทศิ สร้างสุข” และใช้ Smart A4 จดั ทา
แผนปฏิบัตกิ าร เป็นการพัฒนาการเกษตร โดยเกษตรกร เพ่อื เกษตรกร
- “เขม็ ทศิ สร้างสุข” นาทางการพัฒนาไปสู่ความสขุ หรือความสาเรจ็ ของสมาชิก แสดง
ใหเ้ ห็นวัตถุประสงค์หลกั /มติ ิท่ใี ชเ้ ป็นตวั ชวี้ ดั ความสาเรจ็ ในชว่ ง 3 ปี ในฐานะทท่ี า่ น
เป็นตวั แทนสมาชกิ ขอให้มองภาพรวมของกลุ่ม มองสถานภาพของสมาชิกอย่าง
ตรงไปตรงมา แลว้ จึงเขียนคาตอบด้วยคาสั้นๆ ชดั ๆ ทจ่ี ัดการได้ วัดผลได้

9

- “ความสุข” เกิดจาการทางานสาเร็จ ความสาเรจ็ ของเกษตรกรดูได้จากรายได้ดี ไม่มี
หน้ีสิน และสุขภาพดี ใช่หรือไม่

- แต่รายได้ดเี กดิ จากหลายเหตปุ ัจจัย เชน่ ตน้ ทุนการผลติ ตา่ ผลผลติ ไรส่ ูง คณุ ภาพ
ผลผลิตดี ถา้ คณุ ภาพดินดี ตน้ จะทุนตา่ การใช้ท่ดี ินทาการเกษตรไดอ้ ย่างยัง่ ยนื การ
แปรรูปผลผลติ (เพิ่มมูลค่า) และการมแี หลง่ นา้ พอเพยี งผลติ สนิ ค้าได้อยา่ งต่อเนอ่ื ง ก็
ทาใหม้ ีรายไดด้ ี แต่ปญั หา คอื เกษตรกรส่วนใหญก่ าหนดราคาขายผลผลิตไม่ได้ ดงั นน้ั
จงึ ไมค่ วรนา “รายได้ดี” มาเปน็ “มติ ”ิ ของ “เขม็ ทศิ สรา้ งสขุ ” หรอื แมแ้ ต่ “มีความรู้”
เพราะองคค์ วามรู้เปน็ ส่งิ จาเปน็ สาหรบั การปรับปรงุ พัฒนาทกุ มติ ิ

ขนั้ ท่ี 1 กาหนด “เป้าหมายใหญ/่ มติ ิ” ทีต่ อ้ งการบรรลุใน 3 ปี โดยตั้ง “คาถาม” สมาชิก

กลมุ่ (ของเรา) ประสบความสาเรจ็ ดูทีไ่ หน

แจกกระดาษ A4 ที่มี Post-it สแี ดง – สีเหลอื ง – สีเขยี ว
(ไฟแดง – ไฟเหลอื ง – ไฟเขียว) ติดอยู่ด้านซา้ ย เพ่อื ใหแ้ จกและ
เก็บ Post-it ได้งา่ ย โดยให้เขยี น “คาตอบ” สาคัญท่สี ุดบน
Post-it สแี ดง สาคัญรองลงมาบน Post-it สเี หลือง และสเี ขียว
ตามลาดบั (5 นาท)ี

10

Post-it สตี ่างกันชว่ ยให้รู้ว่า เกษตรกรใหค้ วามสาคัญกบั มิตใิ ดมากกวา่ กัน จาเป็นตอ้ งปรบั
หลกั คดิ อะไรบา้ งหรือไม่ เพราะจะสง่ ผลไปยงั ข้นั ตอนต่อๆ ไป

“คาตอบ” คือ “เป้าหมายใหญ่/มติ ิ” ทต่ี อ้ งการบรรลุใน 3 ปี บนฐานคิด “การพึง่ ตนเอง”
ตอ้ งเปน็ สง่ิ ทจ่ี ดั การได้ และวัดผลได้ ไมใ่ ช้คาโตๆ เชน่ มั่งคง มั่งค่ัง ย่งั ยนื สามัคคี หรอื “รายได้ดี”
“มีความร”ู้ ตวั อยา่ ง “คาตอบ” มดี ังนี้

แนะนาให้คัดเลอื ก 5-6 มิติจากตวั อย่าง “คาตอบ” 22 มิติในตาราง ทีส่ อดคล้องกับปัญหา
และความต้องการของเกษตรกร เน่อื งจากกลมุ่ เกษตรกร เช่น แปลงใหญ่ ศดปช. ศจช. ศขช.
สหกรณ์ ฯลฯ มีระดบั ความสาเรจ็ ของการพฒั นาแตกตา่ งกัน เพือ่ ใชเ้ ป็นตวั อย่างสร้างความเขา้ ใจ
ก่อนตอบคาถาม และกระต้นุ ใหเ้ กษตรกรเสนอมิติทแี่ ตกต่างไดค้ นละไมเ่ กิน 3 มติ ิ บางคนอาจ
เสนอมติ เิ ดยี ว หรอื ไมเ่ สนอก็ได้ จากน้นั สรุปมิติที่
เกษตรกรนาเสนอ แลว้ รวมกับมิติทีค่ ดั เลือกไว้

ข้ันที่ 2 สรุปคาตอบ Top 5 มติ ิ โดยให้

ยกมือโหวตไดค้ นละ 3 ครงั้ หากเกษตรกรมีจานวน
มาก การโหวตอาจต้องใช้เวลา แนะนาให้จดั ทา
ตารางที่สะดวกในการเลือกกากบาท 3 มิติ

ในกรณมี มี ติ ิทคี่ ะแนนเท่ากัน ใหย้ กมือ
โหวตเฉพาะมติ ทิ ีค่ ะแนนเท่ากัน เพอื่ จัดลาดบั
Top 5 มติ ิ (มติ ิ 1 – มติ ิ 5)

11

ขั้นที่ 3 ประเมนิ แต่ละมติ ิ เพ่ือให้

เขา้ ใจสภาพปัจจบุ นั คะแนนเต็ม 5 มี 5
ระดบั ไดแ้ ก่ 1=แยม่ าก 2=แย่ 3=พอใช้
4=ดี และ 5=ดีมาก ใชแ้ บบฟอร์มให้
กากบาท ถา้ เกษตรกรมจี านวนน้อย อาจ
ใชว้ ธิ ถี าม แลว้ ให้ยกมือตอบ

จากนน้ั คานวณคะแนนเฉลยี่ (แบบถว่ งน้าหนัก) ของแต่ละมติ ิ และคานวณคะแนนเฉลีย่
ของภาพรวม (%) แล้วจัดทาแผนภมู เิ รดาร์ (รูปใยแมงมุม)

ผลการประเมินมติ ิตา่ งๆ ทาให้เห็นมติ ิ (คะแนนตา่ ) ทค่ี วรเรง่ พฒั นา “เร็ว – ช้า – หนกั –
เบา” แลว้ จดั ทาแผนปฏิบตั กิ าร ซ่ึงทาพร้อมกันไดห้ ลายมิติ แต่ละมติ ิมไี ด้หลายโครงการ แนะนาให้
ประเมนิ “เขม็ ทศิ สร้างสุข” ทกุ ๆ ปี จากน้ันมองอนาคตไปขา้ งหน้า 3 ปี และปรบั เปล่ยี นมติ ิให้
สอดคลอ้ งกับบรบิ ททเี่ ปล่ียนแปลง

การจัดทาแผนปฏบิ ตั ิการดว้ ย Smart A4

12

Smart A4 เปน็ “เครือ่ งมอื ” ให้ “คนทาเป็นคนคิด” ใช้จัดทาแผนปฏบิ ตั ิการบนฐานคิด
การพง่ึ ตนเอง เพือ่ กาหนด “ทาส่งิ ทจ่ี าเปน็ เท่าท่ีจาเปน็ เมอ่ื จาเปน็ ” เรมิ่ จากการต้ังเป้าทช่ี ัด
จดั การได้ วัดผลได้ มคี วามทา้ ทาย บรรลไุ ดใ้ น 1 ปี หรือ 1 ฤดูปลูก วิเคราะห์ปัญหารอบด้าน (360
องศา) แต่ “แกท้ ี่จุดเล็ก” ไมเ่ กนิ 3 ปัญหา ที่แก้ได้ แก้ทัน แกง้ ่าย สง่ ผลมาก

จากนัน้ จดั ทาหลักสตู รถา่ ยทอด (Reskill) “เกษตรภมู ิปญั ญา” ไปสมู่ วลสมาชิก แลว้ จึงต่อ
ยอด (Upskill) ดว้ ยความรู้ เทคโนโลยี การจดั การ และนวัตกรรม นอกจากน้ี กระบวนการจัดทา
แผนด้วย Smart A4 ยงั ช่วยปรับ Mindset ได้เปน็ อยา่ งดีอกี ด้วย

ขน้ั ท่ี 1 ต้งั เปา้ ชดั และท้าทาย

- แจกแบบฟอรม์ Smart A4 หรอื กระดาษ A4 1 แผ่น แลว้ ใหพ้ บั ครง่ึ ๆๆ จะได้ 8 ชอ่ ง
- ตง้ั เป้าชัด จัดการได้ วดั ผลได้ เป้าต้องตอบคาถาม “ตอ้ งการอะไร เทา่ ไร เม่ือไร” และ

มคี วามท้าทาย เปา้ จึงต้องมีตัวเลขและเวลาทตี่ ้องการบรรลุ สาหรบั ความท้าทายจะ
สรา้ งแรงผลักดัน ทาใหเ้ กิดความคิดสรา้ งสรรค์ ตวั อยา่ งเป้าท่ีชัดและทา้ ทาย “ตน้ ทุน
การผลิตขา้ วลดลง 500 บาท/ไร่ในฤดหู น้า” เปน็ ต้น

13

ข้นั ท่ี 2 วิเคราะห์ปัญหารอบด้าน

- หลกั คิด “ปัญหาแก้ไมย่ าก สิ่งที่ยากไมร่ ู้ปัญหาอยูท่ ่ไี หน” ตอ้ งคิดแบบองคร์ วม
วิเคราะห์ปัญหาอย่างรอบด้าน (360 องศา)

- “คาถาม” เพอื่ บรรลเุ ป้าท่ีกาหนดไว้ ต้องแก้ปัญหาอะไรบ้าง ปญั หามี 108 แก้ทั้งหมด
คงไม่ได้ ให้คัดเลอื กปญั หาที่ “ทาน้อย ได้มาก” ไม่เกนิ 7 ปญั หา เกษตรกรส่วนใหญ่มี
ความรู้ มีประสบการณ์ แต่ขาดทักษะการคดิ วเิ คราะห์ จึงตอ้ งย้าหลกั คิดบอ่ ยๆ

- แบบฟอรม์ Smart A4 มี 8 ชอ่ ง ใชต้ ั้งเปา้ ไปแลว้ 1 ชอ่ ง เหลอื 7 ช่อง แตล่ ะชอ่ ง ให้
เขยี น 1 ปญั หา จึงไม่มีคาว่า “และ”

- เขยี นปัญหาเป็นประเดน็ สั้นๆ มีความ
เฉพาะเจาะจง เช่น “เพลย้ี กระโดด
สีน้าตาล” ไม่ใช้คาวา่ “แมลงศัตรขู ้าว”
ถ้ากาหนดปญั หาชดั จะแก้ได้ตรงจุด

- กระต้นุ เกษตรกรแต่ละคนให้ถอดบทเรยี นของตนเอง เขยี นปัญหาเท่าที่คดิ ได้ ไม่เดา
ไม่ปรึกษาใคร และไม่จาเป็นต้องเขียนครบทง้ั 7 ปัญหา

- ให้เวลาตอบคาถาม 10 นาที

ขน้ั ที่ 3 คัดเลอื กปญั หาทแ่ี ก้ไดแ้ กท้ นั

- หลกั คดิ “ปัญหา” มี 4 ประเภท ได้แก่
(1) ปญั หาโลกแตก
(2) ปัญหาท่เี รียกร้องให้คนอ่ืนแก้
(3) ปัญหาท่ีแก้ได้ แตไ่ มท่ นั
(4) ปัญหาทแ่ี ก้ได้ แกท้ ัน

- “คาถาม” ปัญหาประเภทที่ 4 หรอื ปัญหาที่ “แกไ้ ด้ แกท้ นั ” มอี ะไรบา้ ง ใส่ √ ใน /
ในชอ่ งปญั หาท่ี “แก้ได้ แก้ทัน” ถา้ ไม่มเี คร่ืองหมาย √ หรอื มีเพียง 1 ชอ่ ง แสดงวา่

เกษตรกรคนไม่คดิ พง่ึ ตนเอง (2 นาที)

14

ข้ันที่ 4 จัดลาดับความสาคญั ของปญั หา

- หลกั คิดการจัดลาดบั ความสาคัญของ
ปัญหาท่ี “แกไ้ ด้ แกท้ นั ” คือ ปญั หาท่ี
แก้ง่าย ส่งผลมากทส่ี ุด ใหเ้ ป็นอนั ดบั 1
และปญั หาทส่ี ง่ ผลรองลงมา เป็นอนั ดับ
2 และ 3 ส่วนปัญหาท่ี “แกไ้ ด้ แก้ทัน”
ทย่ี ังเหลอื อยู่ ให้ตดั ทง้ิ (2 นาท)ี

- ถ้าแกเ้ พียง 1 ปญั หาแลว้ บรรลุเป้า แสดงว่าเป้าไม่ท้าทาย ตอ้ งปรับเปา้ ให้สูงข้ึน แตถ่ ้า
แก้ 3 ปัญหาแลว้ ไม่บรรลเุ ป้า แสดงว่าเป้าสูงเกินไป ตอ้ งปรับเป้าให้ต่าลง หรือย่อย
เปา้ ให้เลก็ ลง

- หลักคิด “หน่ึงปญั หามีหลายทางออก” เลอื กวิธีแก้ปัญหาที่ “ประหยดั สุด ประโยชน์
สงู ” วัดผลที่ “เร็วกว่า ถกู กว่า ดีกวา่ ”

- เม่ือถงึ ขัน้ ตอนนี้ เกษตรกรจะไดแ้ ผนปฏิบตั กิ ารของตนเอง (Individual Production
Plan, IFPP)

- กิจกรรมการเรยี นรู้รว่ มกันทาให้เกษตรกรพัฒนาตนเองไดร้ วดเรว็ ขนึ้ และมสี ว่ นร่วมใน
การพฒั นาหลกั สูตรฝกึ อบรมด้วย สว่ นการถ่ายทอด “เกษตรภมู ปิ ญั ญา” ช่วยให้ผู้เขา้
รบั การฝึกอบรมม่นั ใจว่านาไปปฏิบตั ไิ ดจ้ ริง

- สาหรบั “แผนปฏิบัติการของกล่มุ ”
เร่ิมจากการกาหนด “เปา้ ร่วม” และ
“3 ปญั หารว่ ม” โดยนาขอ้ มลู ของ
แต่ละคนมาสรปุ เปน็ “เปา้ รว่ ม” และ
เขยี นปัญหาที่ “แกไ้ ด้ แกท้ ัน” ลงใน
Post-it ปัญหาที่ 1 Post-it สีแดง
2 Post-it สีเหลือง และ 3 Post-it
สเี ขียว แลว้ สรปุ ประเดน็ ปัญหา
โดยติด Post-it ท่ฟี ลปิ ชาร์ท ปญั หาทเี่ หมอื น/คล้ายๆ กันตดิ ไว้ในแถวเดียวกนั จากนน้ั
ใหเ้ กษตรกรยกมอื โหวตคนละ 3 ครงั้ แล้วสรปุ 3 ปัญหารว่ ม

15

- ตัวอย่างเวทชี าวนาคลองหลวงแพร่ง (43 คน) เมอ่ื วันท่ี 6 กนั ยายน 2565 ได้รว่ มกัน
สร้าง “เข็มทิศสร้างสขุ ” และจัดทาแผนปฏบิ ตั กิ ารของกลุม่ ด้วย Smart A4 “เป้า
ร่วม” คือ “ตน้ ทุนการผลิตขา้ วลดลง 500 บาท/ไร่ในฤดหู นา้ ” ส่วน “3 ปัญหารว่ ม”
ไดแ้ ก่ ปยุ๋ เคมี โรคแมลง และเมลด็ พนั ธุ์ ดงั นน้ั เมอ่ื วันที่ 29 กันยายน 2565 จึงจัดเวที
ฝกึ ตรวจดนิ เสริมความรู้ดินปยุ๋ และแนะนาชวี ภัณฑใ์ ชแ้ ทนสารเคมปี อ้ งกันโรคแมลง

16

- แบบฟอร์มสาหรบั เขยี นแผนปฏบิ ัตกิ าร

มติ ิ .................................

โครงการ .......................................................................................................
เป้ า ................................................................................................................

เมอ่ื ไร? (2566 - เดอื น - สัปดาห)์

ปัญหา? แกอ้ ยา่ งไร? (กจิ กรรม) ม.ค. ก.พ. ม.ี ค. เม.ย.

1234123412341234

11
2
3

21
2
3

31
2
3

ตวั อยา่ ง“เขม็ ทศิ สรา้ งสขุ ”และSmartA4 ระดบั ประเทศ

ปี 2565 กรมส่งเสริมการเกษตรไดน้ า “เขม็ ทศิ สร้างสขุ ” และ Smart A4 ไปใช้พัฒนาศูนย์
จัดการดนิ ปยุ๋ ชมุ ชน (ศดปช.) 882 แห่งทว่ั ประเทศ

เวทีแรก Online & Onsite ระดบั ประเทศ วนั ที่ 21-23 กุมภาพันธ์ 2565 ฝึกสรา้ ง “เขม็
ทิศสร้างสขุ ” และใช้ Smart A4 จดั ทาแผนปฏบิ ตั กิ าร ทีมเกษตรกร ศดปช.ละ 5 คน ตอบคาถาม
“ศดปช.ของเราประสบความสาเรจ็ ดูที่ไหน” สรุป แลว้ โหวต เพอ่ื คัดเลอื ก Top 5 มิติของ “เขม็
ทศิ ศดปช.” (Fb: ประทีป วรี ะพฒั นนิรันดร์ 23 ก.พ. 2022)

เวที 2 Online ระดบั ประเทศ วันท่ี 2-3 พฤษภาคม 2565 เจ้าหนา้ ท่ีรายงาน
ความกา้ วหน้าการประเมิน “เขม็ ทิศ ศดปช.” โดยเกษตรกร และใช้ Smart A4 วางแผนพัฒนา
ศดปช. จากน้นั เรยี นรกู้ ารจดั ทา “แปลงทดสอบ” (Fb: ประทีป วีระพัฒนนิรนั ดร์ 3 พ.ค. 2022)

เวที 3 Online ระดบั ประเทศ วนั ท่ี 16-17 สิงหาคม 2565 เจ้าหน้าทร่ี ายงาน
ความกา้ วหน้าการจัดทา “แปลงทดสอบ” จากนั้นแลกเปลี่ยนแนวทางการพฒั นา ศดปช.
ปงี บประมาณ 2566 (Fb: ประทปี วีระพัฒนนิรนั ดร์ 17 ส.ค. 2022)

เวที Online ระดบั ประเทศ 3 ครง้ั สร้างโอกาสให้เกษตรกรผูน้ าและเจา้ หน้าท่ีรวม
ประมาณ 5 พันคน ได้เรียนรู้การใช้ “เข็มทิศสร้างสุข” และ Smart A4 วางแผนพัฒนา ศดปช.

17

แหลง่ ข้อมูล

1. ประทีป วีระพัฒนนริ ันดร์ (2562) Smart A4 การวางแผนบนฐานคดิ การพ่ึงตนเอง
https://www.youtube.com/watch?v=dDVGJaSfZDI

2. ประทีป วีระพฒั นนิรันดร์ (2564) การพฒั นาการเกษตรเชงิ พื้นท่ีแบบองค์รวมระดบั
ตาบล (นาที 17-58)
https://www.facebook.com/kehakaset/videos/3055556274691634

3. ชยั ยทุ ธ พุทธิจนุ และคณะ (2564) การขับเคลื่อนงานสง่ เสรมิ การเกษตรแบบส่งั ตดั
ดว้ ย "เข็มทศิ สรา้ งสุข" และ "Smart A4"
https://www.youtube.com/watch?v=nZ8vTO19s_A

4. อนุวัชร โพธนิ าม และคณะ (2565) คูม่ อื โครงการวถิ ีใหม่การพัฒนาท่ดี ินอย่างย่งั ยนื :
“ระเบดิ จากข้างใน” เขม็ ทศิ สร้างสขุ และ Smart A4 การวางแผนพฒั นาการเกษตรเชงิ พืน้ ทแี่ บบ
องคร์ วม สานักงานพัฒนาทดี่ ินเขต 10 กรมพฒั นาที่ดนิ

18