นิราศภูเขาทอง

ใบความร้เู รื่อง นิราศภเู ขาทอง (ซองนกั ปราชญ)์
หน่วยท่ี ๓ แผนการจดั การเรยี นรู้ ๒ เร่ือง นิราศภเู ขาทอง
รายวิชาภาษาไทย รหัส ท๒๑๑๐๑ ภาคเรยี นที่ ๑ ช้ันมธั ยมศึกษาปีที่ ๑

ทม่ี าและจดุ ประสงคใ์ นการแต่งนิราศภเู ขาทอง
สุนทรภู่แต่งเรื่องนิราศภูเขาทองเมื่อปี 2373 หลังจากที่พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเสด็จ

สวรรคตไปแล้ว 6 ปี (สวรรคตปี 2367) เพ่ือเล่าเร่ืองการเดินทางจากวัดราชบุรณะหรือวัดเลียบ
ไปนมสั การพระเจดยี ภ์ เู ขาทองทจ่ี ังหวัดพระนครศรีอยุธยาหลังจากออกพรรษาแลว้ (กระทรวงศึกษาธิการ, 2554: 13)

ประวัตสิ นุ ทรภโู่ ดยสงั เขป
สุนทรภู่เป็นกวีเอกแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ซ่ึงได้รับการยกย่องจากองค์การการศึกษาวิทยาศาสตร์และ

วัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) หรือ
ยูเนสโก (UNESCO) ให้เปน็ บุคคลที่มีผลงานดีเดน่ ดา้ นวรรณกรรม ประวัตขิ องทา่ นโดยสังเขป มดี ังน้ี
(ชลดา เรอื งรักษล์ ขิ ติ , 2551)

สุนทรภู่เป็นกวีที่มีช่วงชีวิตอยู่ในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นตั้งแต่รัชกาลที่ 1 ถึงรัชกาลที่ 4 ท่านเป็นสามัญ
ชน แต่มีชีวติ ทเี่ ขา้ ไปเกี่ยวข้องกับราชสานักตั้งแต่ปฐมวยั จนถึงปัจฉิมวยั ช่อื สุนทรภู่ เปน็ ชอื่ ท่คี นทั่วไปเรียกกวีท่าน
น้ี โดยนาคา สุนทร จากบรรดาศักด์ิ "ขุนสุนทรโวหาร" "หลวงสุนทรโวหาร" และ "พระสุนทรโวหาร"
ที่ท่านได้รับพระราชทานในรัชกาลที่ 2 และรัชกาลที่ 4 มารวมกับคาว่า ภู่ ซ่ึงเป็นชื่อเดิม และเรียกมาแต่ครั้งท่าน
ยังมีชวี ติ อยู่

สุนทรภู่เกิดเมื่อวันจันทร์ท่ี 26 มิถุนายน พ.ศ. 2329 ท่ีบ้านของบิดามารดาริมคลองบางกอกน้อย ธนบุรี
ใกล้บริเวณพระราชวังหลัง (ปัจจุบันสถานท่ีบริเวณพระราชวังหลัง คือ บริเวณที่เป็นสถานีรถไฟบางกอกน้อย
โรงพยาบาลศิริราช และบริเวณใกล้เคียง) ท่านมีใจรักด้านกาพย์กลอนมาตั้งแต่วัยเด็ก เม่ือเติบโตข้ึนก็ได้รับการ
ถา่ ยทอดวิชาวรรณคดีและการประพนั ธ์จากพระภิกษุทเ่ี ป็นอาจารย์ ทง้ั นท้ี ่านยงั ศึกษาและเพิ่มพูนประสบการณ์ใน
การประพันธ์ โดยการรับจ้างแต่งเพลงยาวและบทดอกสร้อยสักวา ดว้ ยลีลากลอนทมี่ ีลกั ษณะเฉพาะตัวและคารมท่ี
คมคาย จึงทาใหส้ ุนทรภเู่ ริ่มเป็นที่รูจ้ ักในวงกวี

ช่วงชีวิตท่ีรุ่งเรืองของสุนทรภู่ คือ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภ าลัย
เมอื่ พระองคโ์ ปรดเกล้าฯ ใหเ้ ข้ารบั ราชการในกรมพระอาลักษณ์ สนุ ทรภู่ได้แสดงความสามารถในเชงิ กลอน จนเป็น
ที่พอพระราชหฤทัยหลายคร้ัง ด้วยความดีความชอบดังกล่าว สุนทรภู่จึงได้รับพระราชทานบรรดาศักด์ิเป็นขุน
สนุ ทรโวหาร มหี น้าท่เี ปน็ กวที ่ที รงปรกึ ษาในการทรงพระราชนิพนธบ์ ทกวเี รื่องต่าง ๆ และโปรดเกล้าฯ ใหต้ ามเสด็จ
อย่างใกล้ชิด แต่ด้วยนิสัยท่ีชอบดื่มสุราอยู่เป็นนิจจึงทาให้ชีวิตบางช่วงตกต่าและชีวิตครอบครัวไม่ราบรื่น
เช่น คร้ังหนึ่งสุนทรภู่เมาสุรา แล้วไปทาร้ายญาติผู้ใหญ่ของภรรยา จึงถูกนาตัวไปขังคุก แต่ไม่นานก็พ้นโทษ
และตอนปลายรชั กาลสุนทรภไู่ ดเ้ ล่อื นบรรดาศกั ดเิ์ ปน็ หลวงสนุ ทรโวหาร

ด้วยพระมหากรุณาธิคุณของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทาให้สุนทรภู่จงรักภักดี เทิดทูน
และราลึกถึงพระองค์อยู่เสมอ ดังปรากฏในงานนิพนธ์หลายเร่ืองของท่าน ทั้งโดยตรงและโดยอ้อม
เช่น ในนิราศพระประธม นิราศภูเขาทอง ตอนผ่านตาบลสามโคก และในเรื่องพระอภัยมณี โดยกาหนดให้
วนั สวรรคตของทา้ วสุทัศน์ และพระมเหสี ซ่ึงเปน็ พระบิดาและพระมารดา ของพระอภัยมณีและศรีสวุ รรณ ตรงกับ

วันสวรรคตของ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย อีกท้ังยังได้บรรยายความโศกสลดของพระอภัยมณี
ไว้อย่างสะเทือนใจ

เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเสด็จสวรรคต และพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว
เสด็จข้ึนครองราชย์ ชีวิตราชการของสุนทรภ่ใู นฐานะกวีท่ีทรงปรึกษาก็สิ้นสุดลง สุนทรภู่ออกจากราชการและออก
บวช ด้วยเห็นว่าตนไม่มีที่พึ่งและเกรง "ราชภัย" จากพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เนื่องจากสุนทรภู่เคย
ท้วงติงและแก้กลอนพระราชนิพนธ์ พระบาทสมเด็จพระน่ังเกล้าเจ้าอยู่หัว เม่ือคร้ังดารงพระราชอิสริยยศ
เป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอกรมหม่ืนเจษฎาบดินทร์ ในท่ีประชุมกวีราชสานัก จนทาให้ไม่พอพระราชหฤทัย
ในรัชกาลท่ี 3 เปน็ ช่วงท่ีสุนทรภูอ่ อกบวช และลาสิกขา แลว้ ออกบวชอกี คร้ังหนึง่ ซง่ึ ได้รบั การอุปการะจากเจ้านาย
หลายพระองค์จนกระทัง่ ถงึ แก่กรรมใน พ.ศ. 2398 ขณะมอี ายุ 69 ปี

ความเป็นนริ าศ
นิราศ ตามความหมายจากพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ หมายถึง ไปจากระเหระหน

ปราศจากและเร่ืองราวท่ีพรรณนาถงึ การจากกันหรือจากที่อยไู่ ปในที่ต่างๆ เป็นตน้ มกั แต่งเป็นกลอนหรอื โคลง เชน่
นิราศนรินทร์ นิราศเมอื งแกลง

นิราศเป็นวรรณกรรมท่ีนิยมแต่งมาตั้งแต่สมัยอยุธยา เดิมนิยมแต่งเป็นโคลง ต่อมาในสมัยรัตนโกสินทร์
นิยมแต่งเป็นกลอน ลักษณะเด่นของนิราศอยู่ท่ี “การพรากจากคนรัก” ซ่ึงอาจจะจากกันจริงหรือสมมุติข้ึนก็ได้
และมี “การครา่ ครวญ” รวมท้งั “การเดนิ ทาง”

การตั้งชื่อเร่ืองนิราศ มักตามผู้แต่ง เช่น นิราศนรินทร์ หรือตั้งตามสถานที่ที่เป็นจุดหมายปลายทาง เช่น
“นิราศลอนดอน” นิราศเมืองแกลง เป็นต้น หรือเรียกตามเนื้อหาท่ีพรรณนา เช่น นิราศอิเหนา นิราศเดือน
(พรรณนาตามเดอื นตา่ ง ๆ)เปน็ ต้น

ลักษณะคาประพันธ์
ลักษณะคาประพันธ์ในนิราศภูเขาทองคือ กลอนนิราศ ซึ่งก็คือกลอนสุภาพ หากแต่ต่างกัน

ที่กลอนนิราศจะข้ึนต้นด้วยวรรคที่สอง แล้วแต่งไปเรื่อยๆ จนจบบท วรรคสุดท้ายจะลงท้ายด้วยคาว่า
“เอย” มักบรรยายและพรรณนาถึงสถานท่ี อารมณ์รัก และคร่าครวญถึงสตรีอันเป็นท่ีรัก โดยเอาไปผูกพั น
กับธรรมชาตหิ รือสถานทีท่ ี่พบเห็น

เรอื่ งย่อ
นิราศภูเขาทองมีความยาว 176 คากลอน เปน็ นิราศเร่อื งที่สน้ั ทีส่ ดุ ของสุนทรภู่ เร่มิ เรอ่ื งดว้ ยการปรารภถึง

สาเหตุท่ีต้องออกจากวัดราชบุรณะและการเดินทางโดยเรือพร้อมหนูพัดซึ่งเป็นบุตรชาย ล่องไปตามลาน้า
เจ้าพระยาผ่านพระบรมมหาราชวัง จนมาถึงวัดประโคนปัก ผ่านโรงเหล้า บางจาก บางพลู บางพลัด บางโพ
บ้านญวน วัดเขมา ตลาดแก้ว ตลาดขวัญ บางธรณี เกาะเกร็ด บางพูด บางเด่ือ บางหลวงเชิงราก สามโคก บ้านงิ้ว
เกาะราชคราม จนถึงกรุงเก่าเม่ือเวลาเย็น โดยจอดเรือพักทีท่าน้าวัดพระเมรุ คร้ันรุ่งเช้าจึงไปนมัสการเจดีย์ภูเขา
ทอง ส่วนขากลับสุนทรภู่กล่าวแต่เพียงว่า เม่ือถึงกรุงเทพได้จอดเรือเทียบที่ท่าน้าหน้าวัดอรุณราชวรรามราช
วรมหาวหิ าร (ฟองจันทร์ สขุ ย่ิง และคณะ, 2554: 6)

คุณค่าท่ปี รากฏ
1) คุณคา่ ด้านเนื้อหา
เ นื้ อ ห า ที่ ป ร า ก ฏ ใ น นิ ร า ศ ภู เ ข า ท อ ง แ ส ด ง ใ ห้ เ ห็ น ถึ ง ค ว า ม ร อ บ รู้ แ ล ะ ค ว า ม ช่ า ง สั ง เ ก ต

ของสุนทรภู่ได้เป็นอย่างดี เน่ืองจากสุนทรภู่ได้บันทึกเรื่องราวและเหตุการณ์ต่างๆ ที่ตนได้พบเห็นตลอดเส้นทาง
ตั้งแต่ออกจากวัดราชบุรณะจนถึงจังหวัด ซึ่งสะท้อนสภาพบ้านเมืองและสังคมของวิถีชีวิตผู้คนริมฝั่งแม่น้า
เจ้าพระยาในชว่ งสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น อาทิ การตดิ ตอ่ คา้ ขาย การต้งั บ้านเรอื น ชมุ ชนชาวตา่ งชาติ การละเล่น
และงานมหรสพเปน็ ต้นทั้งยังแทรกตานานสถานที่ ความเช่ือของคนไทย และแง่คดิ เกีย่ วกับความจรงิ ของชีวิต

2) คณุ คา่ ด้านวรรณศลิ ป์
นิราศภูเขาทองมีความดีเด่นทางวรรณศิลป์อย่างงดงาม แม้สุนทรภู่จะใช้ถ้อยคาธรรมดาสามัญในการ
ประพนั ธ์ แตท่ วา่ กม็ คี วามลึกซึ้ง สะเทอื นอารมณ์ และสรา้ งจินตภาพได้อยา่ งชัดเจน ท้งั การเล่นเสยี งสัมผสั การใช้
ความเปรยี บกนิ ใจ การใช้คาเพ่อื สรา้ งจนิ ตภาพ

แผนทก่ี ารเดนิ ทางเร่อื งนริ าศภูเขาทอง