การสนองงานพระราชดำ ริ ส่งเสริมงานด้านหม่อน ไหมในศิลปาชีพ กรมหม่อนไหม ตั้ งโดยพระราชดำ ริของสมเด็จพระนาง เจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปี หลวง เพื่ อเป็ นหน่วยงานหลักในการขับเคลื่ อนการ ดำ เนินงานด้านหม่อนไหม ได้แก่ งานวิจัยงานส่งเสริม งานอนุรักษ์คุ้มครอง รวมทั้ งที่ เกี่ ยวข้องกับหม่อนไหม ครบวงจร ให้เกิดประโยชน์ต่อวงการหม่อนไหม ตั้ งแต่ เกษตรกรผู้ปลูกหม่อนเลี้ ยงไหม ภาครัฐ ภาคเอกชน ตลอดจนสืบสาน ภูมิปั ญญาไทยที่ เป็ นเอกลักษณ์ อัน ทรงคุณค่าให้ดำ รงคงอยู่คู่แผ่นดินไทยอย่างเป็ นรูป ธรรม ซึ่ งภารกิจทั้ งหมดล้วนเป็ นไปเพื่ อสร้าง ความ เข้มแข็งและมั่ นคงในอาชีพหม่อนไหม ซึ่ งพระองค์ ทรงช่วยเหลือและพัฒนาวงการไหมไทยอย่างต่อเนื่ อง เสมอมา ทั้ งยังให้ความสำ คัญในการอนุรักษ์งานศิลป หัตถกรรมภูมิปั ญญาไหมไทยอันเปรียบเสมือนมรดก ที่ ล้ำ ค่าของแผ่นดินจากพระอัจฉริยภาพพระปรีชา สามารถที่ ทรงทุ่มเทเสียสละอุทิศพระวรกายและพระ ราชทรัพย์ส่วนพระองค์ โดยเฉพาะอย่างยิ่ งภารกิจใน การส่งเสริมคุณภาพชีวิต อาชีพ และความเป็ นอยู่ของ บุคคลผู้ยากไร้ และประชาชนในชนบทห่างไกล ซึ่ ง โครงการที่ ทรงพระกรุณาโปรกเกล้าฯให้ก่อตั้ งเป็ นรูป มูลนิธิ พระราชทานนามว่า มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ ใน สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ส่งเสริม ให้เกษตรกรปลูกหม่อนเลี้ ยงไหม ทอผ้า ปั กผ้า และ งานหัตถกรรมอื่ นๆ ส่งผลให้เกษตรกรอยู่ดีกินดีมีความ มั่ นคงในอาชีพและครอบครัว รวมทั้ งก่อให้เกิดการ พัฒนาอุตสาหกรรมไหมไทยจนเป็ นที่ ยอมรับทั้ งในและ ต่างประเทศ ซึ่ งนับเป็ นพระมหากรุณาธิคุณอย่างหา ที่ สุดมิได้ เพื่ อสนองพระราชดำ ริของพระองค์ท่าน และ สำ นึกใน พระมหากรุณาธิคุณของสมเด็จพระนาง เจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปี หลวง กรมหม่อนไหมในปี ที่ ผ่านมาได้ดำ เนินงานส่ง เสริมและพัฒนาอาชีพการปลูกหม่อนเลี้ ยงไหม ในพื้ นที่ โครงการส่งเสริมมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ จำ นวน 31 แห่ง โครงการฟาร์มตัวอย่างฯ จำ นวน 8 แห่ง และพื้ นที่ โครงการพระราชดำ ริฯ อื่ นๆ จำ นวน 90 แห่ง โดยส่ง เสริมและถ่ายทอดความรู้ให้เกษตรกรปลูกหม่อนเลี้ ยง ไหม พัฒนาคุณภาพเส้นไหม ฟอกย้อมสีเส้นไหม ทอ ผ้า การออกแบบลวดลายผ้า แปรรูปผลิตภัณฑ์หม่อน และไหม ส่งเสริมการปลูกหม่อนผลสด และแปรรูป ผลิตภัณฑ์ บรรจุภัณฑ์ สนับสนุนปั จจัยการผลิตพื้ น ฐานแก่เกษตรกร และได้ดำ เนินการพัฒนาปรับปรุง กิจกรรมในศูนย์ศิลปาชีพฯ ฟาร์มตัวอย่างฯ และพื้ นที่ โครงการพระราชดำ ริฯ บางแห่งให้เป็ นจุดเรียนรู้และ ให้บริการด้านหม่อนไหมแก่เกษตรกรในพื้ นที่ รวม ถึงการรวบรวมเส้นไหมของเกษตรกรที่ เป็ นสมาชิก โครงการส่งเสริมศิลปาชีพฯ ในบางพื้ นที่ (ส่งผ่านกรม หม่อนไหม) เช่น ในพื้ นที่ จังหวัดสกลนคร อำ นาจเจริญ อุบลราชธานี และสุราษฎร์ธานี จากการที่ กรมหม่อน ไหมได้เข้าไปมีส่วนในการส่งเสริมแก่เกษตรกรในชุมชน ก่อให้เกิดรายได้เพิ่ มขึ้ นจากการผลิตเส้นไหม จำ หน่าย ผ้าไหม แปรรูปผลิตภัณฑ์หม่อนไหม การจำ หน่าย ผลผลิตหม่อนผลสดและแปรรูป ส่งผลให้เกษตรกร มีรายได้จุนเจือในครอบครัว รวมถึงส่งบุตรหลานเล่า เรียน ในระดับสูงมากขึ้ น สามารถนำ ความเจริญมาสู่ ชุมชน มีคุณภาพชีวิตดีขึ้ น ชุมชนมีความเข้มแข็งและ ยั่ งยืน ดังพระราชดำ รัสของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปี หลวง เมื่ อ วันที่ 19 มกราคม 2542 ณ โครงการฟาร์มตัวอย่าง ตามพระราชดำ ริฯ บ้านแม่ตุงติง อำ เภอสะเมิง จังหวัด เชียงใหม่ “การเลี้ ยงไหมนอกจากจะเป็ นการเสริมราย ได้ให้แก่เกษตรกรแล้ว ยังเป็ นวัฒนธรรม ที่ เก่าแก่ และดีงามของชาติไทยที่ สืบต่อกันมานานอีกด้วย ไม่ ว่าเศรษฐกิจของประเทศจะเปลี่ ยนแปลงอย่างไร การ พัฒนาการเลี้ ยงไหมก็ต้องดำ เนินต่อไป” พระราชกรณียกิจ ข้อมูล : กลุ่มโครงการพระราชดำ ริ และโครงการพิเศษ สำ นักพัฒนาและถ่ายทอดเทคโนโลยีหม่อนไหม
สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรม ราชชนนีพันปี หลวง กับการส่งเสริมศิลปหัตถกรรม การทอผ้าของไทย สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปี หลวง เอาพระทัยใส่ฟื้ นฟูงาน ศิลปหัตถกรรมการทอผ้าพื้ นบ้านอย่างใกล้ชิด มีพระ ราชประสงค์ที่ จะทรงสืบสานผ้าทอพื้ นบ้านที่ เกือบ สูญหายให้กลับมาเป็ นที่ นิยมอีกครั้ งหนึ่ ง ทรงมีพระ ราชดำ ริว่าการทอผ้าของไทยนั้ นเป็ นศิลปะที่ ควรแก่ การสงวนรักษา เพราะเป็ นวัฒนธรรมท้องถิ่ น และ หากได้มีการสนับสนุนส่งเสริมอย่างจริงจังแล้วจะเป็ น อาชีพเสริมจากอาชีพเกษตรกรรมของชาวชนบททำ ให้ มีรายได้และมีความเป็ นอยู่ดีขึ้ น มีพระราชประสงค์ให้ อนุรักษ์ลวดลายโบราณบนผืนผ้าในท้องถิ่ นให้คงอยู่ พร้อมทั้ งโปรดเกล้าฯ ให้มีการพัฒนาภูมิปั ญญาการทอ ผ้าของชาวบ้านควบคู่กันไปด้วย เพื่ อให้ผ้าทอพื้ นบ้าน มีคุณภาพดีเป็ นที่ ต้องการของผู้ซื้ อมากขึ้ น ทรงแนะนำ เกี่ ยวกับลักษณะของลายและสี ซึ่ งเป็ นที่ ต้องการของ ตลาดและเหมาะแก่การตัดเย็บเสื้ อผ้า สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระมิ่ งแม่แห่งแผ่นดิน “…ข้าพเจ้าได้มีโอกาสไปพบราษฎรมาทั่ ว ประเทศ เพราะได้โอกาสตามเสด็จพระราชดำ เนิน ทุกหนแห่ง จึงได้พบความจริงที่ ว่า คนไทยเรานั้ นแม้ อยู่ห่างไกลความเจริญของเมืองหลวงก็มีความสามารถ ทางด้านศิลปะเป็ นอย่างสูง เช่น การทอผ้าไหมไทย ผ้าไทยต่างๆ ที่ เห็นมีสีและลวดลายที่ สวยงามนั้ น เกิด จากความสามารถของชาวบ้านเองแท้ๆ ไม่ต้องให้ใคร ไปออกแบบลวดลายและสีสันให้ คนไทยเหล่านี้ เองที่ ข้าพเจ้าขอยกย่องว่าเป็ นผู้สืบทอดศิลปะให้แก่ชาติบ้าน เมืองของเขาจริง...” พระราชดำ รัส สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระราชทานแก่คณะบุคคลต่างๆ เนื่ องในโอกาสวัน เฉลิมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดุสิตาลัย พระราชวังดุสิต วันที่ 11 สิงหาคม พุทธศักราช 2531 สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ตามรอยผ้าทอพื้ นบ้าน พระมิ่ งแม่แห่งแผ่นดิน สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปี หลวง เอาพระทัยใส่เป็ นอย่าง ยิ่ งต่อการพัฒนาผ้าทอพื้ นบ้านให้เป็ นที่ ต้องการของ ตลาด ทั้ งยังเอาพระทัยใส่ในการขยายตลาดของงาน ศิลปหัตถกรรมเหล่านี้ ให้จำ หน่ายได้อย่างกว้างขวาง ไปถึงตลาดต่างประเทศ เป็ นช่องทางให้ราษฎรมีราย ได้เพิ่ มพูนขึ้ น สามารถยึดถือเป็ นอาชีพเสริมได้อย่าง จริงจัง พระองค์ทรงเน้นเรื่ อง “คุณภาพ” เป็ นอย่างมาก โปรดเกล้าฯ ให้มีครูสอนคอยแนะนำ ในการปรับปรุง ลวดลาย สี และรูปแบบของศิลปะผ้าทอพื้ นบ้านให้เป็ น นิยมของตลาด ทรงแนะนำ ให้ใช้สีคุณภาพดีและหลาก หลายสีขึ้ น รวมทั้ งเน้นกรทอเป็ นลวดลายเล็กๆ ที่ เหมาะ สำ หรับนำ ไปตัดชุดแต่งกายสตรี นอกจากนี้ ยังทรง ปรับปรุงขนาดของผ้าทอเพื่ อเพิ่ มประโยชน์ใช้สอย โดย ทั่ วไปผ้าทอเดิมเป็ นซิ่ นและหน้าแคบก็โปรดเกล้าฯ ให้ ใช้ฟื มหน้ากว้างขึ้ น และทอเป็ นเมตรยาวติดต่อกันเพื่ อ ความสะดวกของผู้ซื้ อจะนำ ไปใช้สอยเพื่ อประโยชน์ ต่างๆ กัน พระองค์ทรงเผยแพร่ผ้าทอพื้ นบ้านให้เป็ น ที่ ประจักษ์แก่สายตาชนทั้ งโลก โดยทรงฉลองพระองค์ ที่ ตัดเย็บจากผ้าทอพื้ นบ้าน ทั้ งการเสด็จฯ อย่างเป็ น ทางการและไม่เป็ นทางการ ในการเสด็จพระราชดำ เนิน ไปทรงเยี่ ยมเยียนราษฎรแต่ละครั้ งทรงจับต้องผ้าซิ่ นที่ ชาวบ้านนุ่งมาเฝ้ าทูลละอองธุลีพระบาทด้วยความสน พระราชหฤทัยในลวดลายและสีสัน ในเวลาเดียวกันก็ ทรงเปิ ดโอกาสให้ชาวบ้านได้จับต้องฉลองพระองค์เพื่ อ สำ รวจดูเนื้ อผ้าและลวดลายเช่นกัน ข้อมูล : กลุ่มโครงการพระราชดำ ริ และโครงการพิเศษ สำ นักพัฒนาและถ่ายทอดเทคโนโลยีหม่อนไหม พระราชกรณียกิจ
ขั้ นตอนการทอผ้าไหม การปลูกหม่อน เพื่ อใช้ใบหม่อนเป็ นอาหาร ของหนอนไหม พื้ นที่ ปลูกที่ เป็ นดินร่วนปนทราย ระบาย น้ำ ได้ดี และมีความอุดมสมบูรณ์ พันธุ์หม่อนที่ มีความ ต้านทานต่อโรคและทนแล้งที่ นิยมปลูกกันมากมาย เช่น พันธุ์บุรีรัมย์ 60 พันธุ์นครราชสีมา60 พันธุ์ศรีสะเกษ 84 และพันธุ์สกลนคร การเลี้ ยงไหม มีการเลี้ ยงทั้ งไหมพันธุ์ไทย พื้ นบ้าน พันธุ์ไทยลูกผสม และพันธุ์ต่างประเทศ ตาม วงจรชีวิตหนอนไหมใช้เวลาประมาณ 41 – 51 วัน เมื่ อ ได้รังไหมจะมีลักษณะวงรีมีทั้ งสีเหลืองและสีขาวขึ้ นอยู่ กับพันธ์ไหม และรังไหมนั้ นจะประกอบด้วยเส้นใย คือ โปรตีน Fibroin และ Serricin การสาวไหม เป็ นกรรมวิธีดึงเส้นใยออกจาก รังไหมให้ได้ขนาดตามที่ ต้องการ โดยนำ รังไหมไปต้มใน น้ำ ร้อนประมาณ 5-10 นาที ความร้อนจากน้ำ ร้อนจะ ทำ ให้เปลือกรังอ่อนตัวลงจนสามารถดึงเส้นใยออกมา ได้ การลอกกาวไหม เส้นไหมที่ ได้จากการสาว ไหมจะมีความกระด้างเนื่ องจากมีกาวไหมเคลือบอยู่ ก่อนที่ จะนำ เส้นไหมไปใช้ต้องลอกกาวไหมออก โดยใช้ ด่างธรรมชาติ เช่น น้ำ ขี้ เถ้า หรือสารเคมีที่ ปลอดภัย เส้น ไหมที่ ผ่านการลอกกาวจะมีลักษณะสีขาวมัน วาว อ่อน นุ่ม สามารถย้อมติดสีต่างๆ ได้ดี การย้อมสี นั้ นสามารถใช้วัสดุจากธรรมชาติ และการใช้สีเคมีที่ ปลอดภัยต่อสิ่ งแวดล้อม การย้อมสี เส้นไหมด้วยวัสดุจากธรรมชาติมี 2 วิธี คือ การย้อมร้อน และการย้อมเย็น เช่น คราม ฮ้อม การทอผ้าไหม นั้ นคือการที่ ทอเส้นไหมยืน และเส้นไหมพุ่งขัดกัน จะขัดกันแบบธรรมดาที่ เรียกว่า ลายขัดหรืออาจจะเพิ่ มเทคนิคพิเศษเพื่ อให้ผ้ามีลวดลาย สีสันที่ สวยงามแปลกตา เทคนิคการสร้างลวดลายจาก ทอผ้าไหม ได้แก่ การทอผ้ายก การทอผ้าจก การทอผ้า ขิด และการทอผ้ามัดหมี่
สารบัญ Concents ภาคเหนือ North ภาคกลาง Central ภาคใต้ Southern ภาคอีสาน Northeastern 6 360 454 112 กำ แพงเพชร เชียงราย เชียงใหม่ ตาก นครสวรรค์ น่าน พะเยา พิจิตร พิษณุโลก เพชรบูรณ์ แพร่ แม่ฮ่องสอน ลำ ปาง ลำ พูน สุโขทัย อุทัยธานี อุตรดิตถ์ กรุงเทพฯ ฉะเชิงเทรา ชัยนาท ชลบุรี นนทบุรี นครปฐม เพชรบุรี ปทุมธานี ระยอง ราชบุรี สุพรรณบุรี สระแก้ว สระบุรี สมุทรปราการ สมุทรสาคร ตราด ชุมพร นราธิวาส นครศรี - ธรรมราช ปั ตตานี พัทลุง สุราษฎร์ธานี ตรัง ยะลา กาฬสินธุ์ ขอนแก่น ชัยภูมิ นครพนม นครราชสีมา บึงกาฬ บุรีรัมย์ มหาสารคาม มุกดาหาร ยโสธร ร้อยเอ็ด เลย Kamphaeng Phet Chiang Rai Chiang Mai Tak Nakhon Sawan Nan Phayao Phichit Phitsanulok Phetchabun Phrae Mae Hong Son Lampang Lamphun Sukhothai Uthai Thani Uttaradit Bangkok Chachoengsao Chai Nat Chon Buri Nonthaburi Nakhon Pathom Phetchaburi Pathum Thani Rayong Ratchaburi Suphan Buri Sa Kaeo Saraburi Samut Prakan Samut Sakhon Trat Chumphon Narathiwat Nakhon Si - Thammarat Pattani Phatthalung Surat Thani Trang Yala Kalasin Khon Kaen Chaiyaphum Nakhon Phanom Nakhon Ratchasima Bueng Kan Buri Ram Maha Sarakham Mukdahan Yasothon Roi Et Loei 8 12 16 24 28 34 40 46 52 58 64 72 76 84 98 102 106 362 383 386 396 400 404 408 412 415 418 428 434 438 442 446 450 456 462 468 474 478 482 486 492 114 125 136 145 154 168 172 196 206 212 216 230 ศรีสะเกษ สกลนคร สุรินทร์ หนองคาย หนองบัวลำ ภู อำ นาจเจริญ อุดรธานี อุบลราชธานี Si Sa Ket Sakon Nakhon Surin Nong Khai Nong Bua Lam Phu Amnat Charoen Udon Thani Ubon Ratchathani 242 272 288 313 318 328 335 349
ภาคเหนือ ภาคใต้ ภาคกลาง ภาคอีสาน North Southern Central Northeastern กรุงเทพฯ ฉะเชิงเทรา ชัยนาท ชลบุรี นนทบุรี นครปฐม เพชรบุรี ปทุมธานี ระยอง ราชบุรี สุพรรณบุรี สระแก้ว สระบุรี สมุทรปราการ สมุทรสาคร ตราด ชุมพร นราธิวาส นครศรี - ธรรมราช ปั ตตานี พัทลุง สุราษฎร์ธานี ตรัง ยะลา กาฬสินธุ์ ขอนแก่น ชัยภูมิ นครพนม นครราชสีมา บึงกาฬ บุรีรัมย์ มหาสารคาม มุกดาหาร ยโสธร ร้อยเอ็ด เลย Bangkok Chachoengsao Chai Nat Chon Buri Nonthaburi Nakhon Pathom Phetchaburi Pathum Thani Rayong Ratchaburi Suphan Buri Sa Kaeo Saraburi Samut Prakan Samut Sakhon Trat Chumphon Narathiwat Nakhon Si - Thammarat Pattani Phatthalung Surat Thani Trang Yala Kalasin Khon Kaen Chaiyaphum Nakhon Phanom Nakhon Ratchasima Bueng Kan Buri Ram Maha Sarakham Mukdahan Yasothon Roi Et Loei ภาคเหนือ North ภาคอีสาน Northeastern ภาคกลาง Central ภาคใต้ Southern กำ แพงเพชร เชียงราย เชียงใหม่ ตาก นครสวรรค์ น่าน พะเยา พิจิตร พิษณุโลก เพชรบูรณ์ แพร่ แม่ฮ่องสอน ลำ ปาง ลำ พูน สุโขทัย อุทัยธานี อุตรดิตถ์ Kamphaeng Phet Chiang Rai Chiang Mai Tak Nakhon Sawan Nan Phayao Phichit Phitsanulok Phetchabun Phrae Mae Hong Son Lampang Lamphun Sukhothai Uthai Thani Uttaradit