หน่วยการเรียนรู้เรื่อง พัฒนาการของอาณาจักรธนบุรี

หน่วยการเรยี นรเู้ รอื่ ง

พระราชปณิธาน พระเจา้ ตากสนิ มหาราช พฒั นาการของ
อาณาจกั รธนบรุ ี
อนั ตวั พอ่ ชื่อว่า พระยาตาก
พระบรมราชานุสาวรีย์
ทนทุกขย์ าก กูช้ าติ พระศาสนา สมเด็จพระเจา้ ตากสินมหาราช

ถวายแผน่ ดิน ใหเ้ ป็ น พทุ ธบูชา

แดพ่ ระศาสนา สมณะ พระพทุ ธโคดม

ใหย้ นื ยง คงถว้ น หา้ พนั ปี

สมณะพราหมณช์ ี ปฏิบตั ิ ใหพ้ อสม

เจรญิ สมถะ วิปัสสนา พอ่ ชื่นชม

ถวายบงั คม รอยบาท พระศาสดา

คิดถึงพอ่ พอ่ อยู่ คูก่ บั เจา้

ชาตขิ องเรา คงอยู่ คพู่ ระศาสนา

พทุ ธศาสนา อยยู่ ง คูอ่ งคก์ ษตั รา

พระศาสดา ฝากไว้ ใหค้ กู่ นั ฯ

(จากจารึกในศาลพระเจา้ ตากสินมหาราช วดั อรณุ ราชวราราม)

1. วิเคราะหพ์ ฒั นาการของอาณาจกั รอยุธยาและธนบุรีในดา้ นตา่ งๆ
(ส 4.3 ม.2/1)

2. ระบุภมู ิปัญญาและวฒั นธรรมไทยสมยั อยธุ ยาและธนบุรี และอิทธิพลของ
ภมู ิปัญญาดงั กล่าวตอ่ การพฒั นาชาตไิ ทยในยคุ ตอ่ มา (ส 4.3 ม.2/3)

ผงั สาระการเรยี นรู้

การสถาปนา พฒั นาการของ บคุ คลสาคญั ใน
พระราชอานาจของ อาณาจกั รธนบุรี สมยั ธนบรุ ี
สมเด็จพระเจา้ กรุงธนบุรี

การเสรมิ สรา้ งเสถียรภาพ การทานุบารุง
ของอาณาจกั ร ศิลปวฒั นธรรม
และภมู ิปัญญา

1. การสถาปนาพระราชอานาจของสมเด็จพระเจา้ กรุงธนบรุ ี

สมเดจ็ พระเจา้ ตากสินมหาราช ทรงมีพระนามเดิมว่า สนิ
ไดเ้ ขา้ รบั ราชการ และมีตาแหน่งเป็ นหลวงยกกระบตั ร และ
พระยาตากเจา้ เมืองตาก เม่ือพม่ายกทพั มาลอ้ มกรุงศรีอยุธยา
และพระยาตากไดถ้ ูกเรยี กตวั มาชว่ ยราชการ และไดร้ บั บรรดา-
ศกั ดิ์เป็ นพระยาวชิรปราการเจา้ เมืองกาแพงเพชร แตย่ งั มิได้
ปกครองเพราะตอ้ งช่วยราชการปกป้องกรุงศรอี ยธุ ยาจากพม่า พระบรมราชานุสาวรีย์
จนกระทงั ่ กรุงศรอี ยุธยาถูกปิ ดลอ้ ม และระดมยงิ ดว้ ยปื นใหญ่ สมเด็จพระเจา้ ตากสินมหาราช
พระยาตากจงึ รวบรวมกาลงั พลส่วนหน่ึงแหวกวงลอ้ มขา้ ศึก
ไปตง้ั หลกั ทเี่ มืองจนั ทบรุ ี

ภายหลงั เม่ือรวบรวมผคู้ น และอาวุธพรอ้ มแลว้ จงึ ยกทพั มากอบกูก้ รุงศรีอยุธยาจนไดร้ บั
ชยั ชนะ พระยาตากไดเ้ ขา้ พิธีบรมราชาภิเษกเป็ นพระมหากษตั รยิ ข์ องอาณาจกั รธนบุรี ทรงมี
พระนามว่า สมเด็จพระบรมราชาท่ี 4 หรือ สมเดจ็ พระเจา้ ตากสนิ มหาราช

การรวบรวมอาณาจกั ร

พระราชกรณียกิจทแี่ สดงถึงพระบรมเดชานุภาพของสมเด็จ
พระเจา้ ตากสนิ มหาราชใหเ้ ป็ นทยี่ อมรบั นบั ถือในฐานะพระมหากษตั ริย์
คือ การขจดั ความแตกแยกของคนไทย และรวบรวมบา้ นเมืองใหก้ ลบั
เป็ นอนั หนึ่งอนั เดยี วกนั ซ่ึงมีการดาเนินการเป็ น 2 ลกั ษณะ คือ

 การปราบปรามรวบรวมชุมนุมตา่ ง ๆ
 การรวบรวมกาลงั พล

 การปราบปรามรวบรวมชุมนุมตา่ ง ๆ

เมื่อกรุงศรีอยุธยาใกลล้ ม่ สลาย บรรดาผนู้ าชุมชนตา่ งตง้ั ตวั เป็ นอิสระ
สมเด็จพระเจา้ ตากสินมหาราชจงึ ทรงแกป้ ัญหาดว้ ยการเขา้ โจมตชี ุมนุมตา่ งๆ
ไวน้ าอานาจ ดงั น้ ี

ชุมนุมเจา้ พระยา-  ชุมนุมเจา้ พระฝาง
พิษณุโลก ชุมนุมเจา้ พิมาย

 ชุมนุมเจา้ นคร-
ศรีธรรมราช

แผนท่ีแสดงท่ีตงั้ ของชุมนุม
ที่มีอิทธิพลในตน้ สมยั กรงุ ธนบรุ ี

 การรวบรวมกาลงั พล

ลม้ ตายจาก ตกเป็ นเชลย
ความอดอยาก ของพม่า

สาเหตุ การขาดแคลน การรวบรวมกาลงั พล
ประชากร
 แบบเขา้ เดอื น ออกเดือน
หลบหนีเขา้ ลม้ ตายจาก (ปี ละ 6 เดือน) จากไพรห่ ลวง
ไปอยใู่ นป่ า การสูร้ บ และไพรส่ ม

 อนุญาตใหช้ นกลมุ่ นอ้ ย
เขา้ มาอาศยั ในกรุงธนบุรี

ผลท่ีเกิดข้ ึน

 ไดร้ บั กาลงั พลในยามศึกสงคราม
 เป็ นแรงงานในการปลกู ขา้ วยามว่างศึก
 สรา้ งความหลากหลายเป็ นสงั คมนานาชาติ

2. การเสรมิ สรา้ งเสถียรภาพของอาณาจกั ร

สมเด็จพระเจา้ กรุงธนบรุ ี ทรงปฏิบตั พิ ระราชกรณียกิจที่สาคญั คือ
การรวบรวมบา้ นเมืองท่ีแตกแยกใหก้ ลบั มาเป็ นปึ กแผ่นขณะเดียวกนั ก็ทรง
ทานุบารุงอาณาประชาราษฎรใ์ หม้ ีความสมบรู ณท์ ้งั พละกาลงั และขวญั กาลงั ใจ
ท่ีจะชว่ ยเสริมสรา้ งอาณาจกั รใหค้ งอยสู่ บื ตอ่ ไป

ความมนั ่ คงทาง การจดั ระเบียบ การฟ้ ื นฟู
การเมืองระหว่างรฐั การปกครอง และเสริมสรา้ ง
ความมนั ่ คงทางเศรษฐกิจ

การเสริมสรา้ งเสถียรภาพ
ของอาณาจกั ร

 2.1 ความมนั ่ คงทางการเมืองระหว่างรฐั

 1. การทาสงครามปกป้องตนเอง

ภาพจิตรกรรมเหตกุ ารณไ์ ทย
รบพม่าท่ีบางแกว้ เมืองราชบรุ ี
ภายในตาหนกั เกง๋ คู่ ในพระราชวงั เดิม

ความสมั พนั ธก์ บั พมา่

ความสมั พนั ธข์ องกรุงธนบุรเี ป็ นไปในรูปแบบการทาสงคราม
ระหว่างกนั ถึง 10 คร้งั ทส่ี าคญั คือ

ศึกตเี ชียงใหม่

สงครามคร้งั สาคญั ศึกไทยรบ
กรุงธนบุรีกบั พม่า พม่าที่บางแกว้
พ.ศ.2317

ศึกอะแซหวุ่นก้ ี
ตหี วั เมืองเหนือ
พ.ศ.2318

 2. การขยายอิทธิพลและการครอบครองประเทศราช

ราชการสงครามในสมเด็จพระเจา้ กรุงธนบุรไี ม่ใช่มีเพียงการรวบรวมเอกภาพ
ของบา้ นเมืองและทาสงครามกบั พม่าเทา่ น้นั แตร่ วมไปถึงการขยายอานาจยดึ ครอง
ดินแดนอื่นเป็ นประเทศราชของสยาม ไดแ้ ก่

ความสมั พนั ธ์ ความสมั พนั ธ์ ความสมั พนั ธ์
กบั มอญ กบั ลา้ นนา กบั ลา้ นชา้ ง

การขยายอิทธิพลและ
การครอบครองประเทศราช

ความสมั พนั ธ์ ความสมั พนั ธ์
กบั มลายู กบั เขมร

พระยาเจ่ง ผูม้ ีบทบาทใน พระยากาวิละ ผูน้ าชาวลา้ นนา
กลุ่มชาวมอญ ในสมยั กรงุ ธนบุรี หลงั ตีเชียงใหม่สาเร็จ

ไดร้ บั แต่งตงั้ ไปครองเมืองลาปาง

แผนที่แสดงอาณาเขตประเทศไทยในสมยั สมเด็จพระเจา้ ตากสินมหาราช

 2.2 การจดั ระเบียบการปกครอง

สมยั ธนบุรี สมเด็จพระเจา้ ตากสนิ มหาราช คงนารูปแบบ
การจดั ระเบยี บบริหารการปกครองในสมยั อยธุ ยามาปฏิบตั ิ คือ
การปกครองท่ีมีพ้ ืนฐานมาจากจตสุ ดมภม์ ีขุนนางเสนาบดีรบั ผิดชอบ
สว่ นราชการตา่ ง ๆ ท้งั ฝ่ ายทหารและพลเรือน รวมท้งั นากฎหมาย
ศกั ดินา และกฎมนเทยี รบาลมาควบคมุ ระเบียบสงั คม

 2.3 การฟ้ ื นฟูและเสรมิ สรา้ งความมนั ่ คงทางเศรษฐกิจ

การเสรมิ สรา้ งความมนั ่ คงภายในท่ีสาคญั คือ การฟ้ ื นฟูและ
เรง่ ทานุบารุงเศรษฐกิจ ดว้ ยความรว่ มมือช่วยเหลือของพอ่ คา้ ชาวจนี
และประชาชน

 เกษตรกรรม

 การแกไ้ ขปัญหาเรง่ ดว่ น

โดยนาพระราชทรพั ยไ์ ป
จดั ซ้ ือขา้ วมาแจกพลเมือง
จาหน่ายสนิ คา้ ในราคายอ่ มเยา

 การแกไ้ ขปัญหาระยะยาว

การเกณฑก์ าลงั คนทง้ั ไพรพ่ ล

และขนุ นางชว่ ยกนั ทานา ขยาย

พ้ ืนท่ีทานาออกโฉนดตราแดงแก่

ราษฎร เป็ นหลกั ฐานแสดงกรรมสิทธิ์

การครอบครองที่ดิน ภาพจิตรกรรมท่ีเก่ียวกบั สมเด็จพระเจา้ ตากสินมหาราช

ทรงนาพระราชทรพั ยไ์ ปจดั ซ้ือขา้ วมาแจกจ่ายแก่ผูค้ นพลเมือง

 การคา้

 การคา้ ภายใน สมยั กรุงธนบรุ คี งมีลกั ษณะเดียวกบั สมยั อยุธยา เป็ นแหลง่ ผลิต

สนิ คา้ หตั ถกรรม และเครือ่ งอปุ โภคตา่ ง ๆ

 การคา้ ภายนอก ฟ้ ื นฟูสมั พนั ธไมตรกี บั ตา่ งประเทศ คือ กบั ชาตติ ะวนั ตก

เพ่ือการจดั หาอาวุธ ชาตติ ะวนั ออกคือสมั พนั ธไมตรีกบั จนี มีประโยชนท์ ง้ั
ดา้ นการเมืองและเศรษฐกิจ

ภาพจิตรกรรมขบวนราชทตู ไทยไปประเทศจีน
ในสมยั จกั รพรรดิเฉียนหลง

3. การทานุบารุงศิลปวฒั นธรรมและภมู ิปัญญา

สมยั ธนบุรนี บั เป็ นยุคของการกอบกูแ้ ละฟ้ ื นฟูบา้ นเมืองดา้ นตา่ งๆ นบั ได้
ว่าเป็ นการวางรากฐานท่ีสาคญั สาหรบั การสืนสานตอ่ ในสมยั รตั นโกสินทร์

3.1 ดา้ นศาสนา วดั อรุณราชวราราม

ทรงศรทั ธามนั ่ คงในพระพทุ ธศาสนา
เอาใจใสท่ านุบารุงพระพทุ ธศาสนาซ่อมแซม
วดั ศาสนสถานตา่ ง ๆ เชน่ วดั แจง้
(วดั อรุณราชวราราม)

นอกจากน้ ียงั มีวดั และศาลเจา้ จนี มสั ยดิ
และโบสถค์ ริสตท์ ี่ทรงใหค้ วามอปุ ถมั ภ์

ในสว่ นของหลกั ธรรมและคณะสงฆ์
ทรงโปรดใหฟ้ ้ ื นฟูพระไตรปิ ฎก และ
พระธรรมวินยั ชาระความบริสุทธ์ิ
คณะสงฆใ์ นราชอาณาจกั รวางระเบียบ
การปกครองคณะสงฆใ์ นเขตราชธานี

กิจดา้ นพระพทุ ธศาสนาท่ีสาคญั ท่ีมี
อิทธิพลตอ่ สงั คมไทย คือ การอญั เชิญ
พระแกว้ มรกตจากเวียงจนั ทนม์ ายงั
กรุงธนบรุ ีใน พ.ศ. 2321

พระแกว้ มรกต

3.2 ดา้ นวรรณกรรม

สมยั กรุงธนบุรีวรรณกรรมมีไม่มากนกั ซ่ึงวรรณกรรมทสี่ าคญั ไดแ้ ก่
โคลงยอพระเกียรตสิ มเด็จพระเจา้ กรุงธนบรุ ี ของนายสวนมหาดเล็ก และ
พระราชนิพนธก์ ลอนบทละครเรอ่ื ง รามเกียรต์ิ

บทละครเร่ือง รามเกียรติ์
พระราชนิพนธใ์ นสมเด็จพระเจา้ ตากสินมหาราช

นอกจากน้ ียงั มีวรรณกรรมท่ที รงคุณค่าเป็ นมรดกถึงปัจจบุ นั ไดแ้ ก่

 สมุดภาพไตรภมู ิ ฉบบั กรุงธนบรุ ี

 นิราศกวางตงุ้ (นิราศพระยามหานุภาพ)
เป็ นบนั ทึกการสง่ ทูตไปจนี พ.ศ. 2324

 พระราชพงศาวดาร กรุงธนบรุ ี

ฉบบั พนั จนั ทนุมาศ (เจมิ ) เป็ นการชาระ

พระราชพงศาวดารกรุงศรอี ยธุ ยาตอ่ เน่ือง

มาถึงสมยั ธนบุรี ประมาณ พ.ศ. 2321-

พ.ศ.2322 ภาพจากสมุดภาพไตรภมู ิฉบบั กรุงธนบุรี

เป็ นภาพเจา้ ชายสิทธตั ถะเสด็จออกชมอุทยาน

ไดพ้ บ คนแก่ คนเจ็บ คนตาย และพระสงฆ์

3.3 ดา้ นคีตกรรมและนาฏยกรรม

สมยั ธนบุรียงั คงใชก้ ารแสดงแบบจารีตในสมยั อยุธยาแตไ่ ม่ไพเราะ
และงดงามเท่า ดว้ ยนกั ดนตรแี ละตวั ละครที่เช่ียวชาญส่วนใหญส่ ูญหาย
จากภยั สงคราม ประกอบกบั แผ่นดินน้ ีมีช่วงระยะทส่ี ้นั เวลาสว่ นใหญใ่ ช้
ไปในราชการสงคราม และการประกอบอาชีพเพื่อฟ้ ื นฟูบา้ นเมือง จงึ ไม่มี
โอกาสฝึ กฝนสรา้ งความชานาญงานดา้ นน้ ีมากนกั

4. บุคคลสาคญั ในสมยั ธนบุรี

4.1 สมเดจ็ เจา้ พระยามหากษตั ริยศ์ ึก (ทองดว้ ง)

นามเดมิ ทองด้วง

บิดา-มารดา บิดา : หลวงพินิจอกั ษร (ทองดี)
และพ่ีนอ้ ง มารดา : ดาวเรอื ง (หยก)
อนชุ า : เจา้ พระยาสรุ สหี ์ (บญุ มา)

ตาแหน่ง และ - หลวงยกกระบตั ร
การเล่อื นบรรดาศกั ดิ์ - พระราชวรนิ ทร์
- พระยาอภยั รณฤทธิ์
- พระยายมราช
- เจา้ พระยาจกั รี
- สมเดจ็ เจา้ พระยามหากษัตรยิ ศ์ กึ (สมยั ธนบรุ )ี
- พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟา้ จฬุ าโลกมหาราช

(ปฐมกษัตรยิ ร์ าชวงศจ์ กั ร)ี

ผลงานสาคญั - ทรงรบั ราชการสนอง
บรมราชโองการสมเดจ็
พระเจา้ ตากสนิ มหาราช
ดว้ ยความเขม้ แข็ง
และซ่ือสตั ยส์ จุ รติ
- ทรงยกทพั ไปปราบ
ชมุ นมุ เจา้ เมืองพิมาย
และเจา้ พระฝาง
พรอ้ มทงั้ ยกทพั ไปตีเขมร
และยดึ เสยี มราฐได้
-ปราบดาภิเษกเป็นปฐม

กษัตรยิ ร์ าชวงศจ์ กั รี

พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้ าจุฬาโลกมหาราช
ในสมยั กรงุ ธนบรุ ีดารงตาแหน่งเป็ น
สมเด็จเจา้ พระยามหากษตั ริยศ์ ึก

4.2 เจา้ พระยาสุรสีห์ (บุญมา)

นามเดมิ บุญมา

บดิ า-มารดา บดิ า : หลวงพินิจอกั ษร (ทองดี)
และพ่ีนอ้ ง มารดา : ดาวเรอื ง (หยก)
เชษฐา : สมเดจ็ เจา้ พระยามหากษัตรยิ ศ์ กึ (ทองดว้ ง)
ตาแหนง่ และ
การเล่ือนบรรดาศกั ดิ์ - มหาดเลก็ (นายสดุ จินดามหาดเลก็ หมุ้ แพร)
- พระมหามนตรี
- พระยาอนชุ ิตราชา
- พระยายมราช
- เจา้ พระยาสรุ สหี ์ (สมยั กรุงธนบรุ )ี
- กรมพระราชวงั บวรมหาสรุ สงิ หนาท (มหาอปุ ราช)

ผลงานสาคญั - ร่วมกอบกู้เอกราชใหก้ บั
บา้ นเมืองกบั พระยาตาก (สนิ )

- เป็ นกาลังสาคัญในการรบและ
ปราบผู้นาชุมนุมตา่ ง ๆ

- เป็ นผู้สาเร็จราชการเมือง
พษิ ณุโลก

- ร่วมยกทพั ตามเสดจ็ พระยา
มหากษัตริยศ์ กึ ไปรบเขมร

สมเด็จพระบวรราชเจา้ มหาสุรสิงหนาท
กรมพระราชวงั บวรสถานมงคล
ในสมยั กรงุ ธนบรุ ีดารงตาแหน่ง
เป็ น เจา้ พระยาสรุ สีห์