Windbrief maart 2020

49e jaargang, nummer 190, maart 2020

190

Voorzitter Drost tekent paar jaar bij.
Papiermolens met vloke vijvers.
Couwenhoven, de laatste grote moleneigenaar.

4 12 20 24

49e jaargang, nummer 190, maart2020 32 34 38 42

190 3 Inhoud
4
9 Voorwoord
10 De molen komt tot leven
12 Column: Moois naar de Zaanse Schans
16 Museumstukken tijdelijk onder dak
19 De vijverlanden in het Guisveld (2)
20 Ontheemde molen: ..van Veenboer tot Bijenkorf
23 Veiligheid op de molens
24 Papier van De Schoolmeester
28 Nieuwe leden 4e kwartaal 2019
31 André Drost: Tien jaar is wel genoeg
32 Pieter Jansz Couwenhoven
34 Korte berichten 1
37 Drones
38 Vrijwilliger: René Willemsen
40 Korte berichten 2
41 Nieuw: Molen ABC
41 Nieuwe aanwinsten
42 Lezers schrijven
Info+Colofon
Rondje molens

Bij de foto:

Ook scholen buiten de Zaanstreek maken steeds vaker gebruik van de
educatieve programma’s van De Zaansche molen. Het recente project
Pluis de molenmuis bleek andermaal een groot succes.
Leerlingen zijn anders gaan kijken naar molens.

www.zaanschemolen.nl
voor het allerlaatste nieuws

Dood en verderf

ZZe zijn zich er niet van bewust maar alle toeristen Deels afgebrand en omringd
die met de trein naar de Zaanse Schans reizen, door hoge bouwhekken
passeren dood en verderf voordat het vormt het geheel nu al
molenpanorama zich op de Julianabrug aan hen geruime tijd een bedenkelijke
ontvouwt. De dood openbaart zich in de vorm entree tot de Zaanse Schans.
van een leegstaande molen en het verderf in Er staat sinds kort wel een
een verlaten en verloederd hotel. Niet echt een bouwkeet voor de deur maar wordt het daar-
grande entree tot een van de topattracties van mee beter voor de toeristen? Of gaat de volgende
Nederland. exploitant beginnen aan een kansloze missie?

Molen De Bleeke Dood staat er weliswaar goed Na dit alles wacht de bezoekers van de Zaanse
onderhouden maar toch wat zielloos bij. Schans een volgende teleurstelling: een attractie
De molen heeft geen molenaar meer, draait die niet is berekend op de miljoenen mensen die
slechts weinig en het bijbehorend huisje staat er jaarlijks komen. De looppaden zijn te smal,
leeg. Behalve aan de dichte deuren en stilstaande waardoor het doorgaande fietspad is verworden
wieken merken de toeristen waarschijnlijk tot een gevaarlijke mix van lopers en fietsers.
weinig van de leegstand. Net zo min als van de Bovendien geeft het ‘dorp uit 1850’ door
naam van de molen, De Bleeke Dood, want het commerciële uitbating allerminst de bedoelde
bord onder de stelling is nagenoeg onleesbaar uitstraling. Het bestuur en het management
geworden. Gelukkig is De Dood geenszins over- van de Schans is volkomen vleugellam en de
leden. Na wat restauratiewerk zal er een nieuwe betrokken partijen vechten elkaar de tent uit.
molenaar worden aangesteld en zullen toeristen De gemeente heeft de sturing nu naar zich toe
op hun weg naar de Wereld van Windmolens getrokken en is na enkele mislukte bemiddelings-
dus weer welkom worden geheten door een pogingen door ingehuurde buitenstaanders met
levende Dood. het kansloze plan gekomen om de broodnodige
verbeteringen te laten betalen door de
Veel erger is het verderf aan de
overzijde. Het leegstaande en niet-commerciële erfgoed-
verkommerde hotel-restaurant partijen.
biedt een troosteloze aanblik.
Hoe heeft het zover kunnen Voilà, dat is de huidige
komen? De kamers van het situatie. Komt het allemaal
hotel en het terras van het nog wel goed? Als grootste
restaurant hebben toch het partij op de Schans kan
mooiste uitzicht van Nederland. De Zaansche Molen alleen
Daar wil iedereen wel verblijven! maar haar eigen plan trekken
Vier opeenvolgende exploitanten en stug doorgaan.
hebben geprobeerd er een Zouden de toeristen dan in
succes van te maken en daarbij de toekomst naar de Wereld
werd telkens de naam van het van Windmolens gaan in
etablissement gewijzigd. plaats van naar de Zaanse
Bij elke wijziging liep de kwaliteit Schans?
van het gebodene terug en het
eindigde met brand door een Ed Pielkenrood,
bom voor de deur. hoofdredacteur

Duizenden schoolkinderen per jaar

De molen komt tot leven

door Sarah Vermoolen

VVeel jonge Zaankanters hebben met hun schoolklas de wereld van een windmolen kunnen
ervaren. Vaak waren ze daarvoor nog niet binnen geweest. Sinds 2005 boeken tientallen
scholen uit de Zaanstreek, Amsterdam en Purmerend graag een educatief bezoek aan het
Molenmuseum of een van de molens. Zo gaat de geschiedenis pas echt leven. De ervaring
leert dat de leerlingen daarna anders kijken naar iets wat zo gewoon is in ons landschap.

Het educatieve project Pluis de molenmuis is Plassen in het hoisie
vanwege de sluiting van het museum verhuisd. Drie kleuterklassen van De Meander uit Assen-
Eerder gingen Zaanse kleuterklassen op zoek delft bezochten De Schoolmeester.
naar de molenmuis in het Molenmuseum. Annelies Husslage, leerkracht van de kleuter-
Gelukkig is deze nog altijd bereid om kleuters klas: “Wij kwamen daar als eerste groep maan-
een interessante belevenis te bieden. dagochtend om 9 uur aan.
In papiermolen De Schoolmeester in Westzaan De molen was speciaal voor ons geopend. Het
zijn verschillende klassen langs geweest. was nog donker. In de zomer komt er nog wat
Zij ontdekten dat een molenmuis het hier goed licht en warmte binnen, maar nu was het echt
naar zijn zin heeft en dat hij mag blijven van de koud.
molenaar. Ter voorbereiding hadden we het prentenboek
over Pluis de molenmuis bekeken.

4

In de molen zagen de kleuters een filmpje Daarom hebben we daarna de volgorde van
waarin dezelfde muis als in het boek de hoofdrol persen en drogen nog uitgelegd, dat hadden ze
speelt. natuurlijk wel gezien.
De molenaar wilde in het verhaal graag dat de Toen wij er waren, draaiden de wieken nog niet.
muis werd gevangen, want deze eet immers het Dat vond ik ook wel zo prettig omdat de kinderen
meel op en knaagt gaten in de zakken. nog zo klein zijn. Groep drie heeft de molen wel
De kinderen kregen daarna een muis waarmee ze in bedrijf gezien waarbij de raderen aan het
in de molen op zoek gingen naar de opdrachten. draaien waren.
Deze stonden op prachtig papier, die ze mee De kinderen vonden het machtig in zo’n grote
naar huis konden nemen zodat de ouders het molen met enorme wieken. Ook dat ze buiten
ook konden zien. De herkenning met de muis uit mochten plassen in de wc boven de sloot, het
het boek werkte goed. ‘hoisie’.
We hadden de dag daarvoor in de klas al zelf Er waren veel ouders bij als begeleiders, zij gaan
pulp gemaakt van papiersnippers, na het bezoek vast nog wel een keer terug omdat zij het zo
aan de molen hebben we er in de klas papier stimulerend vonden. Zaanse molens in de Zaan-
van gemaakt. In de molen renden ze door elkaar streek is een heel leuk onderwerp dat zich ook
heen en zagen daardoor niet de opbouw hoe goed leent om te knutselen en constructies te
het papier wordt gemaakt. maken van lego, kapla en knex.

>>

5

Het draaisysteem hebben de kleuters al een Ieder kind kreeg ook een knuffelmuisje mee.
beetje door. Wij vertellen dan over de verschillen Daar moesten zij goed op letten. In de molen
en dat er molens zijn om meel of bijvoorbeeld waren zes opdrachten verstopt en bij elke
mosterd van te maken. Ik denk dat de kinderen opdracht mocht je een muis inkleuren op je
na het bezoek zich er meer van bewust zijn zoekkaart. Zo was er een opdracht in de droog-
als ze nu een molen zien. De meeste kinderen schuur. Daar wordt al het papier opgehangen
waren nog niet eerder bij een molen binnen om te drogen. Een andere opdracht was bij de
geweest.” kijkmolen in het klein. Dit was een miniatuur
van de molen waar wij zijn geweest.
Spierballen testen Bij het papierwinkeltje was een opdracht en
Daphne Bleekemolen van OBS De Zoeker schrijft konden de kinderen zien wat je allemaal kunt
in de nieuwsbrief van de school: maken en kopen van het papier. De kinderen
“Wij mochten met de kleuters een kijkje nemen hebben een papierpers gezien en mochten hun
in de papiermolen waar Pluis de papiermolen- spierballen laten zien om al het water uit het
muis woont. De binnenkant van de molen papier te persen. Dit lukte erg goed! De kinderen
maakte indruk op de kinderen. weten nu wat turf is en kregen daar een rijm-
De grote machines en dat je papier kunt maken opdracht bij. En tenslotte was er nog een
van kleding was natuurlijk erg leerzaam. opdracht met de weegschaal. Aan de ene kant
We werden eerst opgewacht door de molenaar lag kleding en de kinderen mochten verschillende
Jacob. Hij was net aan het vegen en veegde ons gewichten neerleggen om ervoor te zorgen dat
zó de molen in. de weegschaal in evenwicht kwam.
Daar stond de molenmeid al klaar samen met Het was een ochtend met veel doe-opdrachten
Pluis. De kinderen hebben eerst een kort filmpje en er was genoeg om te zien. De ochtend werd
gezien over Pluis en gingen daarna aan de slag afgesloten met het maken van een eigen wind-
met de zoekkaart. molentje.

6

Iedereen heeft het windmolentje en de zoek- Kinderen bezochten het Molenmuseum en
kaart mee naar huis gekregen. molen Het Pink. Ook Het Jonge Schaap en
Ons eerste uitstapje is zeker geslaagd! Leerzaam De Bonte Hen hebben leerlingen ontvangen.
en leuk! In de kring hebben wij nog een Tegenwoordig bezoeken schoolklassen ook de
nagesprek gevoerd over de molen en wat wij meelmolen De Bleeke Dood en de papiermolen
allemaal hebben geleerd en gezien. De Schoolmeester.
De kinderen gaan dit thuis vast nog wel een Leuk is dat we tegenwoordig meer aanmeldingen
keertje vertellen en uitleggen.” krijgen uit Amsterdam, Purmerend en Oostzaan.
Iets minder Zaanse klassen bezoeken de
Jonge molenmakers educatieve programma’s omdat ze keuzes
Resi Veenman van vereniging De Zaansche moeten maken uit het cultuurmenu en dan
Molen: “Sinds 2005 organiseren we educatieve soms liever een docent willen die op school
programma’s. Daarvóór waren schoolklassen komt dan dat ze op pad gaan.”
geen prioriteit, maar het toenmalige bestuur
wilde het graag tot een speerpunt maken.
En dat is gelukt, want toen in een warme maand
juni in 2005 de eerste 2500 kinderen het
museum bezochten, konden we niet meer om ze
heen. Wat een enthousiasme! Zij gingen aan de
slag als molenmakers en dat hebben we geweten.
Dat was erg leuk, ook al moesten de deuren af
en toe dicht door al het gehamer.
Sindsdien zijn er ieder jaar educatieve programma’s
met een thema.
Onder de noemer van Japie zijn bijvoorbeeld
‘Wat maakt de molen’, ‘Molenmakers gevraagd’,
‘Een dag uit het leven van Japie’ en ‘Kind in
1945’ voorbijgekomen.

7

Iconen van de Zaanstreek 50% korting

De uitvinding van de houtzaagmolen in 1596 was het op een nieuw paar
begin van de bloeiende scheepsbouw in de Zaanstreek. bij inlevering van
Hout was cruciaal. Voor Amsterdam, voor schepen, uw oude klompen
voor de Zaanse houtbouw en zelfs voor het schoeisel. (op vertoon van
De molenaars, timmermannen en ambachtslui stonden deze advertentie)
namelijk allemaal op klompen...

Klompenmakerij ’De Zaanse Schans’ - 075 - 617 71 21 - www.klompenmakerij.nl

Moois naar de Marjorie Verhoek Column
Zaanse Schans werkt bij de Rijksdienst
voor het Cultureel
door Marjorie Verhoek Erfgoed als programma-
leider van De Erfgoed
Deal. Bovendien is zij
voorzitter van de
Erfgoedcommissie van
MOOI Noord-Holland.

Tien jaar werkte ik als ambtenaar voor de De stad is een aaneenschakeling van linten en
gemeente Zaanstad. Ik deelde lief en leed met dorpen en de Zaan, waar industrie, geestdriftige
de Zaanstreek. Ik neem jullie het komende jaar woningbouw, een snelweg en een treinspoor in
mee in de wereld van de monumentenzorg in de jaren gaten heeft geslagen. Waar een stad
Nederland en de plek van de Zaanstreek als Leiden, Haarlem of Alkmaar een kern heeft,
daarbinnen. Maar… nu eerst de wereld van de met rondom bebouwing, is de Zaanstreek een
wonderlijke Zaankanter! uitgerekte samensmelting van lange historische
structuren die op plekken als een touw is door-
Ik schreef eens met mijn collega een ironisch geknipt.
stukje: De Zaanse Schans nooit af. Het ging over
de trend anno 2010 dat in de Zaanstreek elk Het is aan de Zaankanter te danken dat de stad
oude houten pand verplaatst zou worden naar zijn identiteit heeft behouden. Nergens is de
de Zaanse Schans. Onder het motto: dichtheid van inwoners die lid zijn van een
Al het moois naar de Zaanse Schans, daar is het historische vereniging groter dan in de Zaanstreek.
tenminste in goede context te zien. De Zaanse Het aantal leden van vereniging De Zaansche
Schans werd voller en meer bezoekers kwamen Molen is indrukwekkend net als het aantal
naar dit gecreëerde, prachtige dorp. De Zaanse vrijwilligers. Het is de Zaankanter die tegen de
Schans ging ten onder aan zijn eigen succes. wind in de stad van de ondergang redt. Panden
verplaatsten, kerken redden, monumenten
Als parodie verstuurden wij dit stukje naar herbouwen, molens laten draaien en met
collega’s en vrienden. Het bleek waarheid toen vereende krachten een Molenmuseum realiseren
het achttiende eeuwse Wevershuisje in Assen- op de Zaanse Schans.
delft gesloopt werd en de enige redding was het
verplaatsen naar de Zaanse Schans. Het staat er De Zaankanter is praktisch. Niet meer nodig, kan
nu prachtig. Verzoeken van molens verplaatsen het beter? Dan verplaatsen we het! Zo ben ik
uit Amsterdam volgden en over verplaatsen van sinds 2010 betrokken bij de verplaatsing van het
een Vermaning is lang gepraat. Hoe komt dit nu? Molenmuseum naar de Zaanse Schans. Keihard
is daaraan gewerkt door de mannen en vrouwen
De Zaanstreek is een stad met een lange van de molens. Pragmatisch, doortastend en
geschiedenis. Wat de stad ingewikkeld maakt is doelgericht. Het komt er! Deze zomer is het zover.
dat hij in essentie anders is dan andere Misschien is de Zaanse Schans dan eindelijk af.
steden en daardoor lastig leesbaar.
Heel veel succes!

9

Museumstukken tijdelijk onder dak

door Henk Heijnen

DDoor de verhuizing van het Molenmuseum zijn de zwichtlijnen los laat hangen. Zodra de molen
ons weefgetouw en onze handbrandspuit uit gaat draaien creëren de zeilen en de zwichtlijnen
1894 voor bepaalde tijd uitgeleend. De spuit een soort van barrière waardoor het merendeel
ging naar de vrijwillige brandweer van Zaandijk van de vonken de molen niet kan bereiken.
waar hij is te zien in de museumruimte naast Helaas was men bij De Grootvorst te laat.
de kazerne aan de Guisweg 61. Het is daarmee Toen twee van de vier zeilen waren voorgelegd
in feite weer thuisgekomen, omdat de spuit en men de vang lichtte, brandde het riet van de
zijn bestaan in 1894 begon als “…de trots der molen al onder de kap. Halsoverkop moesten de
Zaandijker spuitgasten…” , zoals Pieter Boorsma mannen de molen verlaten. Ondertussen
het omschreef. In de toekomst hopen we de hadden de aanwezige Zaanse brandweerkorpsen
brandspuit in een spuithuisje op of bij de Zaanse geen oog voor de molen omdat ze de hout-
Schans te kunnen plaatsen, dichtbij de plek waar fabriek stonden te blussen.
het blusapparaat ook jaren dienst deed. Want
na zijn carrière bij de Zaandijkers verhuisde Dit werd de brandweermannen later niet in
de spuit naar de overkant van de Zaan naar de dank afgenomen: in de kranten verschenen
firma Jacob Vis, die een lakfabriek had aan het diverse kritische opmerkingen. De Grootvorst
einde van de Kalverringdijk, iets ten noorden werd volledig in de as gelegd. Rond 12.45 uur
van De Bonte Hen en het nieuwe Molenmuseum. stortte de molen brandend in elkaar.
Het verdwijnen van De Grootvorst was een
In 1940 kreeg de spuit een derde leven toen hij groot verlies voor de Zaanstreek. Dit was immers
tentoongesteld werd in museummolen Het Pink. de molen waar tsaar Peter de Grote tijdens zijn
Jammer genoeg was de spuit niet van de partij bezoek aan de Zaanstreek in 1697 eigenhandig
bij het blussen van een van de meest drama- aan zou hebben getimmerd (een verhaal dat
tische molenbranden in de vorige eeuw. overigens niet blijkt te kloppen).
Op zaterdag 24 maart 1928 vond rond 11.30 uur
een stofexplosie plaats in de houtmeelfabriek
De Haan aan de Kalverringdijk. Binnen de kortste
keren stond de gehele fabriek in vuur en vlam.
De Haan lag 50 meter ten zuiden van De Groot-
vorst en ongelukkigerwijs stond er deze dag een
stevige zuidenwind. Een zee van vonken woei in
de richting van de molen. Aan oliemolen De Os was
een ploeg molenmakers van de firma Husslage
bezig met werkzaamheden. Toen het aanwezige
volk daar de brand in de gaten kreeg, spoedden
zij zich naar de lakfabriek van Jacob Vis om de
brandspuit te halen. Helaas raakte deze spuit
nog op het fabrieksterrein tijdens het uitrukken
beschadigd. Daarop snelden de molenaars en
molenmakers naar De Grootvorst. Daar aangekomen
legden zij direct twee brandzeilen voor en licht-
ten de vang om vonken te malen.

Wanneer een molen bedreigd wordt door brand
is vonken malen een probaat middel. De molen-
zeilen worden losjes voorgelegd, waarbij men

10

Foto links: De brandende molen De Grootvorst. Van Museum
de voorgelegde twee brandzeilen hangen enkel nog nieuws
de flarden in het wiekenkruis. De brandspuit kon
niet worden ingezet. (collectie VZM, 13381)
Foto rechts: In de jaren ‘40 en ‘50 werden tijdens de
maaldagen door dhr. Jan van Kleef demonstraties
van het weven van buullaken verzorgd. (5795)

Uit de puinhopen van de uitgebrande Grootvorst Het weefgetouw is afkomstig van de firma
haalde men nog een koperen ketel die werd Gebroeders Van Kleef uit Wormer. Deze firma
geschonken aan het Molenmuseum. werkte al in 1732 met 3 weefgetouwen. Eén van
Ook de brandspuit van Jacob Vis werd aan De de producten die met dit weefgetouw werden
Zaansche Molen geschonken. In 1940 kreeg de gemaakt was het buullaken, een zeer sterke
spuit, samen met een weefgetouw, een plek in wollen stof. Van dit buullaken werden in de
de gerestaureerde oliemolen Het Pink. oliemolens bulen genaaid. Deze bulen werden
Midden jaren negentig werd hij verplaatst naar gebruikt voor het uitpersen van het meel dat
de bovenverdieping van het Molenmuseum afkomstig was van oliehoudende zaden.
waar hij, opnieuw samen met het weefgetouw, De bulen fungeren als een soort filterzak.
onderdeel werd van de vaste opstelling. Tijdens het persen wordt de olie door het buul-
Daarvoor moest wel de vloer worden verstevigd. laken heen geperst, de droge stof blijft achter in
De spuit is dus nu op bezoek bij de vrijwillige de buul als een harde koek. Deze werd verkocht
brandweer van Zaandijk. als veevoer.

Voor het prachtige weefgetouw moesten we Met het verdwijnen van de oliemolens aan het
ook op zoek naar een tijdelijke nieuwe plek. begin van de 20e eeuw, verdwenen ook de bulen
Gelukkig vonden we een thuis in hennepklopper en het buullaken. Het weefgetouw werd in 1939
De Paauw in Nauerna. Hier is het weefgetouw of 1940 geschonken aan De Zaanse Molen en
uitstekend op zijn plaats. geplaatst in de net gerestaureerde oliemolen
Voor De Zaansche Molen is het weefgetouw, dat Het Pink. Daar gaf oud-eigenaar J. van Kleef
vermoedelijk stamt uit de 19e eeuw, belangrijk regelmatig demonstraties.
omdat hiermee het buullaken werd geweven. Na het overlijden van Van Kleef kwam het weef-
getouw nog maar sporadisch in werking.
Begin jaren ‘90 van de 20e eeuw werd het

weefgetouw gedemonteerd en
opgeslagen vanwege een grote
restauratieklus aan Het Pink.

In 1995 kreeg het weefgetouw
een plek in de vaste opstelling
in het vernieuwde Molen-
museum. Hier werd het door
Maarten Koster uit Wormer
volledig bedrijfsvaardig
gemaakt. Daarna werd het
weven er af en toe door Koster
op gedemonstreerd.
Vanwege de aanstaande
verhuizing van het
Molenmuseum is het weef-
getouw tijdelijk in bruikleen
gegeven aan stichting Zaanse
Pakhuizen.

11

De vijverlanden in het Guisveld (2)

door P. Kleij, gemeentelijk archeoloog Zaanstad, Wormerland en Oostzaan ([email protected])

IIn de vorige windbrief is het een en ander witpapierfabricage, maar de papiermakers
verteld over de ontwikkeling van de Zaanse waren er waarschijnlijk snel achter gekomen dat
papiermolens. Zeer belangrijk voor het fabri- dit niet het geval was. Het opgepompte water
ceren van witpapier was dat er kristalhelder, bevatte namelijk ijzer en mangaan en deze
onvervuild water voor handen was. metalen zullen de vellen wit papier met bruine
Het water uit de modderige, brakke sloten van of roestige vlekken hebben vervuild. Wanneer
de Zaanstreek was hiervoor niet geschikt. dit water echter geruime tijd werd blootgesteld
De papiermolenaars moesten dus ergens anders aan lucht, bijvoorbeeld in een brede sloot of
water vandaan halen en dit zuiveren. Zij deden greppel, oxideerden na verloop van tijd het ijzer
dit met behulp van één van de eerste water- en het mangaan en sloegen als roestvlekken
zuiveringssystemen van Nederland: de vijver- neer op de bodem. Het water was dan wel vrij
landen. Maar wat zijn dit nu? van ijzer en mangaan en kon worden gebruikt
voor de witpapierfabricage. Dit ging het beste in
Putten, pompen en petmolens water met een lage zuurgraad. Het opgepompte
water had echter een hoge zuurgraad. Door kalk
Om aan schoon water te komen, lieten de aan het water toe te voegen, zoals bijvoorbeeld
papierfabrikanten putten boren tot wel meer schelpen, werd het minder zuur1.
dan twintig meter diep, dwars door een
afsluitende kleilaag heen (voor de liefhebbers: De buis die door de kleilaag stak, was waar-
de Formatie van Twente). Hieronder was helder schijnlijk gemaakt van linden- of abelenhout.
water te vinden. Omdat op twintig meter diepte Dit is hard van buiten en zacht van binnen en
de druk groter is dan op het maaiveld, werd het kon dus gemakkelijk tot een stevige buis wor-
water door het boorgat omhoog geperst. den uitgeboord. Langs de Zaan waren speciale
Om het gat open te houden sloegen ze er een pompenmakers aanwezig die de pompen en
houten buis in die uitkwam in twee op elkaar pompbuizen maakten voor de schepen die daar
gestapelde houten vaten. Bovenop de vaten werden gebouwd. Pompbuizen waren dus in de
was een bakstenen put gemetseld die een halve Zaanstreek ruim voorradig.
meter of een meter boven de grond uitstak.
Hoe de fabrikanten wisten dat op deze diepte De bovenste meters van een put bestonden zo-
helder water gewonnen kon worden, is niet als gezegd uit twee tonnen die in elkaar pasten.
bekend. Mogelijk zijn eerder in de Zaanstreek Deze dienden niet alleen als bescherming van
of elders in Noord-Holland putten tot op deze de pompbuis die in de tonnen uitkwam, maar ze
diepte geslagen waarbij dit water werd aan- waren ook gevuld met schelpen en zand. Door
getroffen. het zand onderging het opgepompte water al
Op het eerste gezicht leek het van grote diepte een eerste zuivering.
opgepompte water goed bruikbaar voor de

12

12

34

Kleine ongerechtigheden bleven in het zand Daarom werd het water door een reeks greppels
achter. Tegelijkertijd zorgden de schelpen er geleid, zodat ijzerpartikeltjes en andere
voor dat het water minder zuur werd. ongerechtigheden konden bezinken.
Deze greppels heetten vijvers. Een vijver was
Op de van bakstenen gemetselde put die op over het algemeen vier tot acht meter breed en
de tonnen stond, was een houten pomp beves- tientallen meters lang. Alleen de laatste vijvers,
tigd. Een paar meter naast deze put was een dicht bij de papiermolen, waren smaller en
klein, vierkant molentje geplaatst met roeden korter. De totale lengte van de vijvers bij elkaar
van zeven of acht meter, een zwichtstelling en kon anderhalve kilometer bedragen.
een staart met windvaan die het molentje op
de wind hield. Dergelijke molentjes heten in Over het profiel van de vijvers was goed
de Zaanstreek petmolentjes, naar het Zaanse nagedacht. Uit archeologisch onderzoek van een
woord pet dat put betekent. vijver van molen De Herder is gebleken dat deze
breed en ondiep was (flook op z’n Zaans) en zeer
Via een krukas dreef de petmolen een verticale schuine wanden had.
stang aan die een buiten het molentje gelegen De vijvers reikten, afhankelijk van de breedte,
lange, horizontale balk, de wuifelaar, op en neer tot maximaal twee meter onder het maaiveld.
deed gaan. De wuifelaar rustte in het midden Omdat ze breed en ondiep waren, maakte het
op een paal. Het andere einde van de wuifelaar water veel contact met de lucht wat de oxidatie,
was verbonden met de pomp. Door de op- en dus het neerslaan van ijzer- en mangaanoxide,
neergaande beweging van de wuifelaar werd de flink bevorderde. Tijdens boringen in de vijvers
pomp aangedreven en pompte hij water uit de van molen De Oude Blauw en in het aangelegde
tonnen omhoog 2.. Met één omwenteling van profiel van de vijver van De Herder hebben
de krukas kon ongeveer 7,5 liter water worden archeologen de laagjes bezonken ijzeroxide op
opgepompt (afb. 1, 3 en 4)3. de bodems van de vijvers blootgelegd (afb. 5a
en 5b).
Floke vijvers Een bijkomend voordeel van de floke vorm van
de vijvers was dat het zonlicht tot op de bodem
Hoewel dit water al gedeeltelijk was gezuiverd, kon doordringen wat algengroei afremde.
voldeed het nog niet aan de strenge eisen van
de papiermakers.

Afb. 1 Detail van afb. 2, het vijverland van De Vergulde Afb. 3. Vooraan de petmolen van de witpapiermolen
Bijenkorf, waarop de put met een bruin rondje staat De Vergulde Bijenkorf in het Guisveld. Daar links
aangeduid en het woord pet ernaast. Links daarvan is achter molen De Witte Veer, die achtereenvolgens
een kruis getekend dat de fundering van de petmolen zaagmolen, tabaksstamper, mosterdmolen, snuif-
verbeeldt. Het vierkantje ertussen stelt de balk voor molen, verfmolen en tot slot papiermolen was.
waarop de wuifelaar rust. Rechts staat verfmolen De Valk (Gemeentearchief
Afb. 2. In de rode cirkel de ligging van de natuurlijke Zaanstad, 21.07074).
verbindingszone op de grens van Wormerveer en Afb. 4. Werktekening uit omstreeks 1800 van een
Zaandijk. De opengegraven vijvers langs het petmolen, naar IJsbrand Bes. De wuifelaar is in blauw
Herderskindpad zijn goed te zien (kaart GIZ, weergegeven (Husslage 1965, p. 30).
gemeente Zaanstad, bewerking P. Kleij).

13

 
Tot in detail verantwo o rdmaatwerk 

 

LETTERPRESS:

Drukwerk dat je kunt voelen!
Voor een stijlvolle en

ambachtelijke uitstraling.
Nu ook met gekleurde zijkanten!

meer op
heijnis-schipper.nl/onze-apps/letterpress/

  
Lagedijk 158 • 1544 BLZaandijk

Telefoon 075 6401730 • www.heijnis-schipper.nl
[email protected]

Facebook: heijnis.schipper.drukkerij

Sinds 1992 het adres voor een 
gegarandeerd veilige installatie!
 
Rechte tocht 9d, 1507 BZ Zaandam
Tel.: 06 - 532 31 977 
E-mail: [email protected] 
Website: www.hottingelektrotechniek.nl





5a

5b 6

Enige jaren geleden is op het voormalige vijver- Afb. 5a en 5b. Doorsnede door één van de vijvers van
land van De Herder, langs de Provinciale weg De Herder. De gele lijn op afb. a geeft de eigenlijke
op de grens van Wormerveer en Zaandijk, een bodem van de vijver aan. Tussen de gele en de rode
natuurlijke verbindingszone tussen twee groen- lijn ligt een opgebrachte kleilaag. Op de bovenzijde
gebieden ingericht om dieren de gelegenheid van de kleilaag (rode lijn) is de roestverkleuring afgezet.
te geven van het ene gebied naar het andere Op detailfoto b is de rode lijn weggelaten waardoor
te trekken (afb. 2). Oorspronkelijk zouden daar de roestbruine laag, ontstaan door het bezinken van
ronde paddenpoelen worden ingegraven, maar mangaan en ijzer, te zien is (Hollandia Zaandijk 2013,
nadat uit archeologisch en historisch onderzoek bewerking P. Kleij).
de ligging en de vorm van de vijvers waren Afb. 6. In deze boring door een van de vijvers van
vastgesteld, is besloten de paddenpoelen te De Oude Blauw is in de zwarte grond duidelijk de
vervangen door twee van de oorspronkelijke, roodbruine afzetting van mangaan en ijzer te zien.
weer opengegraven vijvers van De Herder, die De bodem van de vijver is de zwarte grond onder de
overigens vol kwamen te staan met grondwater. afzetting. De zwarte grond boven de afzetting, naast
het bordje, is de grond waarmee de vijver in latere tijd
is opgevuld (Hollandia 2008, Zaandijk).

Bij de opening van het project vertelde de bio- Wat er verder met het water gebeurde, hoe het
loge die betrokken was bij het ontwerp van de nog meer werd gezuiverd en hoe er uiteindelijk
verbindingszone enthousiast dat de vijver- witpapier van werd gemaakt, komt in de
landen bijzonder goed werkten. Normaal volgende Windbrief ter sprake.
duurde het weken tot maanden voordat in een
nieuw uitgegraven paddenpoel helder water Voetnoten
stond, maar in het vijverland was het water al
na een paar dagen helder. 1. Daemen, N en G. P. Alders. ‘Restauratie Vijverlanden
Aangezien voor deze vijver geen helder op- Wormerveer. Onderzoek naar de mogelijkheden om de
gepompt water was gebruikt maar troebel beleefbaarheid en zichtbaarheid van de vijverlanden te
grondwater, is het de vorm van de vijver geweest vergroten’. In: CENH rapport nummer 178 (Haarlem 2010)
die heeft bijgedragen aan het snel helder pp. 15-16.
worden van het water. De papiermolenaars 2. Husslage, G. Windmolens. Een overzicht van de verschil-
hadden dus 300 jaar geleden al precies in de lende molensoorten en hun werkwijze (Amsterdam 1965),
gaten wat de beste vorm van de vijvers was! p. 31.
3. Daemen en Alders 2010, pp. 16-17.

15

De metamorfose van Veenboer tot Bijenkorf

door Jaap de Jong

KKorenmolen De Bijenkorf verkeert in puike In de rubriek ‘Ontheemde molens’ zoeken
conditie en maalt nog minstens eenmaal we een molen op die ooit in de Zaanstreek
per week tarwe bij voldoende wind; om te heeft gestaan en die is verhuisd naar een
demonstreren, maar ook voor bakker
Van de Ven in Venhorst (dorp vlakbij Gemert) als andere plaats in Nederland.
onderdeel van een groenproject. Dit keer een molen die tweemaal tot
De Stichting Groene Heerlijkheid heeft stilstand kwam door de ontwikkeling van het
van de gemeente Gemert-Bakel en van bedrijfsleven: eerst als papiermolen
Natuurmonumenten grond ter beschikking De Veenboer in Zaandijk; in 1975 als
gekregen, waarop vrijwilligers op een korenmolen De Bijenkorf in Gemert.
milieuvriendelijke manier granen verbouwen.
Met als doel de biodiversiteit te bevorderen. “We hebben ook regelmatig leerling-molenaars
op de molen.”

“Samen met de bakker ronden wij de cyclus af Het graan om te demonstreren komt van de
door de granen met windenergie te malen en er plaatselijke veevoerfabriek.
brood van te bakken,” zegt Ton van Duijnhoven, De Bijenkorf maalt ook nog wat voor de dieren
een van de drie vaste molenaars van van het Boerenbondsmuseum.
De Bijenkorf. De andere molenaars zijn Jurgen Dit is een openluchtmuseum dat het boeren-
van Stiphout en Jeroen van Boxmeer. leven van 1900 tot 1940 laat zien met levende
dieren.

16

Late roeping In 1907 verhuist De Veenboer naar Gemert.

De Bijenkorf is een van de vier molens in Dekker begint in Wormerveer onder de naam

Gemert-Bakel die de Molenstichting Gemert- Veenboer een stenenmaalderij.

Bakel beheert. Het is een herinnering aan de

glorietijd toen in de zes kerkdorpen van Gemert In de jaren zestig komt het bestaan van

zo’n elf molens in bedrijf waren. de molen weer in gevaar als steeds meer boeren

Ton is door een advertentie in de plaatselijke ertoe overgaan om hun graan te verkopen aan

krant (‘molenaar gezocht’) actief bij De Bijenkorf de meelfabrieken.

betrokken geraakt. De Bijenkorf doet nog een tijdje dienst als

“Dat kwam goed uit, want mijn pensioen opslagruimte, maar dat kan het verval niet

naderde. Ja, het was een late roeping. tegenhouden. De molen wordt voor een gulden

Ik was niet actief betrokken bij molens. verkocht aan de gemeente Gemert-Bakel op

Mijn vrouw en ik maakten alleen regelmatig voorwaarde dat die de molen restaureert.

fietstochtjes langs de molens. Ze zijn mooi om

te zien. Ik kom uit een boerenfamilie en als In 1974 volgt eindelijk de grote restauratie

kinderen moesten we wel graan naar de molens waardoor het uiterlijk ingrijpend verandert.

brengen. Nee, ik vond de opleiding niet zwaar. Zo kreeg de molen een rietdek in plaats van het

Ik ben altijd timmerman geweest. Ik heb een teerpapier dat karakteristiek is voor de molens

technische achtergrond. Dat scheelt. in Brabant en Limburg.

Ik had er zin in en dan is het leren ook leuk.” “De stichting zorgt goed voor de molens,”

zegt Ton van Duijnhoven. “Twee vrijwilligers

Papiermolen De Veenboer verkaste in 1908 van en ik verzorgen al het klein onderhoud van de

Zaandijk naar Gemert om daar als korenmolen molens. Het grote werk besteden we uit.

De Veenboer een doorstart te maken. Zo is onlangs de donsbalk (de draagbalk voor

Bij de grote renovatie in 1975 ontdekte men op de koningsspil, de hoofdas van de molen

de baard, het houten naambord, twee – redactie) hersteld. Die is bij de vorige

gebeeldhouwde bijenkorven die het familie- restauratie in 1975 versterkt met dunne beton.

wapen vormden van de familie Honig die samen Met als gevolg dat hij van binnenuit is gaan

met de familie Breet een aantal papiermolens rotten. Hij is nu versterkt met 125 kilo epoxy en

exploiteerde. kan er weer een hele tijd tegen.”

Die vondst was aanleiding om De Veenboer te

herdopen in De Bijenkorf. In 2004 krijgt De Bijenkorf een nieuw

185 jaar papiermolen wiekenkruis. De oude potroede, die nog uit de
Zaanse periode stamt, gaat naar

De Veenboer is in 1694 gebouwd en stond op De Zaansche Molen om als voorbeeld te dienen

het Guispad in Zaandijk. Het heeft een lange voor de nieuwe pelroede voor Het Prinsenhof in

geschiedenis (185 jaar) als papiermolen die Westzaan.

stopt als de industrie de papierproductie Afkomst verloochent zich nooit.

overneemt. Sloop dreigde en het vooruitzicht

om zijn baan te verliezen was voor de vaste

timmerman aanleiding om zich in de molen op

te hangen.

Tragisch, want Pieter Dekker koopt de molen en

verbouwt die tot pelmolen.

17

•••• •• AART BARK

Maths, Reading & Spelling in minutes
Zó leer je lezen & schrijven
Engels vanuit Australië
French, Spanish & Italian in minutes

Download notes & books free of charge

1200 kostelijke limericks voor jong & oud
Spelefoon boek: 15000 woorden

www.thebarkbequest.com

Nog
Beter
dan
Vroeger

18

Veiligheid op de molens

door Peter-Jan van Steenbergen

Molens zijn niet alleen Uit de RI&E’s van de molens stelt Rick per molen
geweldige objecten een verbeterplan op.
om naar te kijken en Deze plannen bespreekt hij vervolgens met de
te beleven, het zijn hoofdmolenaar van iedere molen en in overleg
ook gevaarlijke worden de verschillende acties om de veiligheid
machines. Daarom is te verbeteren gepland.
het van belang daar De hoofdmolenaars zijn verantwoordelijk voor
zorgvuldig mee om de veiligheid op de molens en dus ook voor de
gaan. Voor de monumenten zelf, voor de uitvoering van de acties.
molenaars en ook voor de vele bezoekers aan
de molens. De eerste resultaten van de RI&E’s laten een
De Zaansche Molen kan zich verheugen op een positief beeld zien. Over het algemeen zit het
groep enthousiaste, gediplomeerde en voor een met de veiligheid wel goed. Voor enkele molens
deel professionele molenaars. Voor het omgaan zijn er maatregelen nodig die bezoek beschermen
met onze molens hebben we een maalploeg- tegen de draaiende delen van de molen.
reglement opgesteld, dat we jaarlijks evalueren
en bijstellen indien nodig. Verder blijft het opletten geblazen met zo’n
gevaarlijke machine, de molenaars en de maal-
Vanaf het najaar van 2019 is Rick Bakker aan- ploegen worden daarom ook gewezen op hun
gesteld als veiligheidsadviseur voor onze molens. verantwoordelijkheid in het bewaken van de
Rick heeft als taak de veiligheid te bewaken veiligheid op de molens.
Zijn eerste taak daarbij is het updaten van de
zogenaamde Risico Inventarisatie en Evaluatie De meeste molens waar veel bezoek komt zijn
(RI&E) documenten. We gebruiken hiervoor een nu onderzocht, de overige molens volgen in de
vast stramien van De Hollandsche Molen. loop van 2020.

19

Papier van De Schoolmeester

door Rick Bakker

WWat is er mooier dan een molen te gebruiken bedoeld als pakpapier. Echter, sinds de jaren ’80
waarvoor deze is gebouwd? Bij onze industrie- van de vorige eeuw werd het steeds meer voor
molens gaat het om de productie én het artistieke doeleinden gebruikt.
uiteindelijke product.
De Schoolmeester produceerde 2000 vellen Het ontwerp voor de bijzondere etiketten is
papier die zijn verwerkt tot prachtige etiketten gebaseerd op het bestaande etiket van het bier
voor speciaal bier van brouwerij Hoop in Oudt Heyn en syn wyf dat in 2017 de
Zaandijk. BAV-bieretiketverkiezing won. Dit etiket werd
versimpeld tot de basis en aangepast aan de
Mooi etiket nodig manier van drukken, wat op een oude machine
gedaan moest worden. Hierbij is vermeden dat
De uitstraling van de fles is net zo belangrijk als er te veel kleuren gebruikt zouden worden en er
de smaak van het bier. is rekening gehouden met het feit dat het papier
Om tot een mooi etiket te komen, begin je bij erg onregelmatig is.
de keuze voor het juiste papiersoort. Bij de Drukkerij Heijnis & Schipper in Zaandijk is één
brouwerij werken ze graag samen met mensen van de weinige drukkerijen die nog op dit
die een origineel ambacht uitoefenen. De keuze moeilijke papier drukken. Niet alleen het verschil
voor lokaal ambachtelijk Zaansch Bord van in dikte tussen de verschillende vellen maar ook
De Schoolmeester was daarom snel gemaakt. de dikteverschillen binnen een vel maakt
bedrukking lastig.
In De Schoolmeester wordt sinds 1692 papier Daarnaast zijn de 2000 aangeleverde vellen
gemaakt, aanvankelijk verschillende soorten verschillend van formaat en hebben ze geen
maar sinds 1965 uitsluitend Zaansch Bord. strakke randen. Dit alles geeft wel het karakter
Dit sterke maar soepele papier wordt gemaakt van handwerk mooi weer.
van katoen en vlas en was oorspronkelijk

20

Links: twee maal de voorzijde van het etiket
en daaronder de achterzijde.
Onder: de drukplaten voor de degelpers.

De laatste stap in het drukproces is de
foliedruk van de gouden accenten op
het etiket. Dit kan op dezelfde degel-
pers worden gedaan als het drukken
zelf. Hiermee is het etiket voltooid.

Bijzondere druk Flessen als vroeger

Het drukken van zo’n vel is een heel proces Er is gekozen voor een driekwartliter
dat begint met de achterkant. Daarvoor wordt fles, zoals dat vroeger ook werd
een plattegrond van de omgeving gebruikt met gedaan. Op oude flessen zat vaak geen
molens Het Leven en De Bleeke Dood met daar- etiket, maar als het aanwezig was, dan
tussen brouwerij Hoop. was het met een touwtje vastgebonden.
Er zijn meerdere voordelen verbonden aan het Bij dit bier is het touwtje niet meer
beginnen met de achterkant. Allereerst kan aanwezig maar vervangen door een
hiermee het papier worden getest en wel of het elastiekje.
zich gedraagt zoals men had verwacht. Dat geeft het geheel een moderne twist.
Daarnaast bestaat de achterkant uit één kleur,
waardoor maatverschil wel opgemerkt wordt, Al met al gaat er een berg werk zitten in het
maar geen invloed heeft op volgende drukgan- maken van een etiket op Zaansch Bord.
gen. Als de achterkant is bedrukt laat men dit De bewerking en verwerking van dit papier is
een nacht drogen. relatief onhandig en duur, maar het geeft een
prachtige uitstraling aan de producten waarvoor
het is bestemd. Ondertussen is het ontwerp
niet onopgemerkt gebleven; het is genomineerd
voor de BAV-bieretiketverkiezing 2020.

Daarna is de voorkant aan de beurt, waarvoor
drie kleuren werden gebruikt. Hier drukt men
één kleur tegelijk en kijkt men tussen het
drukken door of de kleuren mooi op elkaar
aansluiten. Is dit niet het geval, dan zal zo’n vel
niet worden gebruikt. Dat het moeilijk is om het
goed te doen wordt wel bewezen door het feit
dat er van de 2000 aangeleverde vellen 1600
bruikbaar waren voor de etiketten. Dat was
geen probleem, aangezien het aantal flessen
bier gelimiteerd is tot 3x 525 stuks. De 525 stuks
verwijzen naar 525 jaar Zaandijk.
Daarnaast zijn alle etiketten met de hand
genummerd, en zo is een fles speciaal bier een
echt collectorsitem geworden.

21

 


   




Adv_Staphorsius_Windbrief-5.qxp_Opmaak 1 12-07-19 10:4

windmolenmakerij • taxatie & bemiddeling
• inlijsten
”Saendijck”b.v. • papier- en olieverfrestauratie
• schoonmaken van schilderijen
Onderhoud • in- en verkoop van oude prenten
Restauratie • kaarten & grafiek

en
Nieuwbouw

post adres: Windmolenmakerij Saendijck b.v. J.J. Allanstraat 287b • 1551 RG Westzaan • 075 6143000
Weiver 29
w w w . s ta p h o rs i u s . n l
1551 SC Westzaan
06-20295580 075-6281425

www.saendijck.com

22

Nieuwe
leden

In het vierde kwartaal van 2019 hebben
we 48 nieuwe leden mogen begroeten.
Welkom!
A.R. Knaap, Krommenie

L. van Zanten, Zaandijk S.G. Gardebroek, Zaandam

A. Houmes, Purmerland J.E. Honig, Westzaan

J. Gruijs, Koog aan de Zaan C.M.Th. Anröchte, Zaandijk

K. Efraime, Almere Silke Timmerman, Koog aan de Zaan

C. Dekker, Zwanenburg X. Bakker-Schaak, Krommenie

S.J. Goedhart, Zaandam G. Baak, Amsterdam

M. Hartland, Zaandijk M. Dragstra, Barger-Compascuum

A. Pegels, Grootschermer P. de Ridder, Koog aan de Zaan

R.F. van der Meer, Assendelft K. de Boer, Zaandam

T.H. van Vegten, Koog aan de Zaan J.P. Vreeken, Aalsmeer

S.A. Kwadijk, Zaandam B.E. Jansen, Haarlem

B.O. Huininga, Zaandam R. Veltman, Zaandam

R.I. Arnoldus, Zaandijk T.F. Grever, Amsterdam

R. Kuiper, Zaandam R. Vaessen, Zaandam

40 R. Kos, Zaandam H.W. de Gooijer, Zaandam
W.J. Veltkamp, Jisp I. Koetzier Van Hooff, Alkmaar

J.J. van de Woude, Zaandam P.J.C. Jonker, Amsterdam

C. Kalfsvel, Zaandam H. Krieger, Purmerend

F. Alvarez Camacho, Zaandijk L. Acquoy, Zaandam

S.E. Bernard, Zaandam P.J. Oeldrich, Zaandijk

L. van Nieukerken, Heemstede C. Brand, Wormer

R. Rober-Reizenberg, Krommenie E.A.T. Band, Zaandam

H.F. van Dooren, Amsterdam M. Timp, Zaandijk

A. Geijtenbeek, Wormerveer T.P. Pauw, Zuidoostbeemster

23

Voorzitter Zaansche Molen heeft veel op zijn bordje

Tien jaar is wel genoeg

door Ed Pielkenrood

SSinds mei 2011 is André Drost (70) voorzitter van De Zaansche Molen. Een periode waar-
in de vereniging zich niet alleen meer bezighield met molens, maar bijvoorbeeld ook
betrokken raakte bij het besturen van de Zaanse Schans. Daarmee werd het voorzitterschap
een complexe functie met veel politieke en maatschappelijke aspecten. Eigenlijk vindt
Drost tien jaar voorzitterschap wel genoeg, maar hij verlaat zijn post niet voordat hij een
aantal zaken heeft afgerond. En of dat volgend jaar al het geval is, is nog maar de vraag.
“Ik plak er misschien nog wel één of twee jaar aan vast.”

De vereniging heeft momenteel veel hooi op molenbezoekers in 2019 is dat aantal weer met
zijn vork. Verreweg het belangrijkste project is drie procent gestegen ten opzichte van het jaar
momenteel de inrichting van en de verhuizing ervoor.
naar het nieuwe Molenmuseum. Met deze aantallen kunnen wij ons zeker meten
André Drost maakt de balans op. Waar staat de met andere grote cultuurhistorische attracties in
vereniging nu en waar willen we naar toe? Nederland. De Wereld van Windmolens
(Molenmuseum en de molens aan de
800.000 Molenbezoekers Kalverringdijk) hoort straks bij de grote musea
in Nederland. Voor wat betreft de bezoekers-
André Drost begint met de professionalisering aantallen staan alleen het Rijksmuseum, het
van de vereniging. Die is in de eerste plaats Van Goghmuseum en de Anne Frank Stichting
noodzakelijk omdat De Zaansche Molen niet boven ons.”
langer een kleine speler van regionaal belang is
maar een cultuurhistorische organisatie die zich Professionalisering goed op orde
manifesteert op nationaal niveau.
Drost: “Uit het Strabo-onderzoek 2017 blijkt “De professionalisering, die bij ons heel goed op
dat 72 procent van de bezoekers van de Zaanse orde is”, gaat Drost verder, “is ook noodzakelijk
Schans voor de molens komt. om een betere positie te verwerven bij de
Dat is uit de bezoekersaantallen in de molens verdeling van subsidies door de Rijksdienst voor
nog niet helemaal af te lezen maar met 800.000 het Cultureel Erfgoed (RCE).

24

Om in aan- Niet acceptabel

merking te Veel aandacht van de voorzitter gaat ook naar

komen voor de Zaanse Schans. “We hebben negen jaar

de recent samengewerkt in een bestuur waarin alle

ingestelde betrokken partijen (stakeholders) waren

POM-status vertegenwoordigd. Het bracht ons weliswaar

(professionele dichterbij het vuur maar van een warme

organisatie verhouding was geen sprake.

voor Het ging echter mis bij het ontwikkelings-

monumentenbehoud) moet je minimaal model van de Schans waarvoor te ingewikkelde

eigenaar zijn van 20 rijksmonumenten. en langdurige procedures werden bedacht.

De status biedt belangrijke voordelen bij de Daar kwam bovenop dat er niet werd

aanvraag voor instandhoudingssubsidies, maar gecommuniceerd over het veranderde beleid

20 rijksmonumenten hebben we niet. voor de Zaanse Schans Card, waardoor wij

Nu gaan we proberen, met hulp van werden gedwongen om deelname te stoppen.

De Hollandsche Molen, om bij de

evaluatie van de nieuwe regeling De iconen Het actief ingrijpen van de gemeente
invloed uit te oefenen op de maakte het er ook niet beter op.
van vroege Adviseur Johan Remkes kwam met het
toegangscriteria van de status.

Bezoekersaantallen of eigen innovatie voorstel om een onafhankelijk bestuur
inkomsten zijn misschien wel trekken voor de Stichting Zaanse Schans aan te
net zo belangrijk als het aantal steeds meer stellen en bovendien kwam de
rijksmonumenten in bezit. belangstelling inmiddels afgetreden wethouder
Er zijn nu organisaties met een Munnikendam met het plan om een

POM-status waarvan de vermakelijkheidsretributie te gaan

monumenten nauwelijks worden bezocht en heffen.

ook geen inkomsten genereren.” >>

25



Dat komt erop neer dat alleen de musea en met De Zaansche De Zaanse Schans heeft
name De Zaansche Molen de publieke Molen is niet hiervoor al 20.000 euro
langer een beschikbaar gesteld en
kleine speler
van regionaal

belang

voorzieningen op de Schans moeten betalen. het recreatieschap en de provincie zijn gevraagd

Dat kunnen wij natuurlijk niet accepteren. een subsidie toe te kennen.”

Er wordt nu gesproken over 25 cent maar Optimistisch over toekomst

voordat je het weet is dat

natuurlijk een euro of een Als André Drost naar de toekomst kijkt is hij
We zaten paar euro, want met
dichterbij het 25 cent per kaartje redt de optimistisch.
vuur maar van gemeente het niet. Wij zijn “Er vindt een opvallende revival plaats van de
een warme voorstander van een model betekenis van en waardering voor de molens.
waarbij alle bezoekers een Molens worden weer gezien als waardevolle
verhouding was kleine bijdrage moeten monumenten, zeker ook de industriemolens in
geen sprake betalen en aanvullend naar de Zaanstreek. Deze iconen van vroege
innovatie trekken nationaal en internationaal

keuze bepaalde attracties steeds meer belangstelling. De verhuizing van

kunnen bezoeken en betalen. het Molenmuseum naar de Kalverringdijk vindt

dus plaats op het juiste moment en we hebben

Een ander lastig dossier is de verkoop van het er alle vertrouwen in dat het museum zich mag

oude Molenmuseum door de vertraging van de verheugen in een groeiend aantal bezoekers.

bestemmingswijziging. Het schiet niet op en we

hebben de verantwoordelijke wethouder hier- Dat zal overigens wel consequenties hebben

over aangesproken.” voor de bemensing van het museum.

Schanszichtpad verleggen
Ook voor andere beleidsterreinen zoals veilig-
heid, marketing en communicatie zullen

Positiever is het contact van De Zaansche Molen professionals aangetrokken moeten worden.

met de Stichting De Zaanse Schans, de Stichting Maar we zijn zeer terughoudend in het

Kalverpolder, het Recreatieschap Twiske- aantrekken van betaalde krachten, ook al

Waterland en de provincie Noord-Holland over zouden we ons dat financieel kunnen

het Schanszichtpad (Laarzenpad) dat momen- veroorloven. We zijn en blijven tenslotte een

teel is gesloten vanwege de slechte staat waarin vrijwilligersorganisatie.”

de vele bruggen zich bevinden. “Wij hebben


voorgesteld om het laatste deel van het pad te

verleggen zodat het niet meer uitkomt op een

rommelterreintje achter de Scouting maar op de

grond die hoort bij het nieuwe Molenmuseum.

En daarvoor is in principe belangstelling. Het

zou mooi zijn als het pad na vernieuwing van de

bruggen snel weer open kan en er ook via deze

weg publiek langs het museum loopt.

27

Een echte molenliefhebber

Pieter Jansz Couwenhoven

door Ron Couwenhoven

DDe beeldbank van De Zaansche Molen is onlangs Het doek viel definitief op 5 augustus in De
met 64 ingekleurde molentekeningen, aquarellen Waakzaamheid in Koog aan de Zaan, waar zijn
en schetsen van Pieter Jansz Couwenhoven uit- molens werden geveild na een faillissements-
gebreid. Van de Koger molenbaas zijn inmiddels aanvraag van Eduard Kluyver, die Couwenhoven
zo’n honderd van dit soort prenten bekend. een grote lening had verstrekt.
Er was al een aantal in de beeldbank opgenomen. De biedingen hielden voor De Jonker op bij
Het Zuiderzee Museum in Enkhuizen heeft er ƒ. 6731,-, waarvoor Hendrik Evenblij uit Zaandam
ook vijftien en zelf ben ik in het bezit van zes van eigenaar werd.
deze schilderijtjes van mijn grootvader. Piet Roos nam voor ƒ. 5000,- De Koperslager
over. De Grootvorst, De Witte Klok en De Zeilen-
Pieter Couwenhoven werd in 1887 geboren en maker werden door de Oostzaanse molensloper
overleed in 1943. Voor zijn tekeningen en Gebr. de Boer overgenomen voor ƒ. 3260,-,
aquarellen gebruikte hij foto’s die hij zelf maakte, ƒ. 5570,- en ƒ. 2340,-. De vijf molens brachten
maar ook ansichtkaarten. dus nog maar ƒ. 22.901,- op.
Pieter Couwenhoven kwam uit een familie die al De Boer zou De Grootvorst gaan verhuren voor
vanaf 1712 betrokken was bij de Zaanse wind- opslag tegen een prijs van ƒ. 12,50 per week.
molenindustrie. Dat bleef zo totdat Pieter in
1922 failliet ging. Hij was toen eigenaar van de Pieter Couwenhoven en zijn zoon Pieter Klaas in 1942.
pelmolens De Grootvorst en De Witte Klok, maar (collectie Ron Couwenhoven).
hij werkte ook met de oliemolen De Jonker,
de pelmolen De Zeilen-
maker, beide in Oost-
zaandam, en oliemolen
De Koperslager in Zaandijk.
Al deze molens had hij
in eigendom, terwijl hij
oliemolen De Bonte Hen
in huur had. Hij had ook
nog de olie-en pelmolen
Het Vooltje in Wormer-
veer in eigendom gehad.

Couwenhoven werkte
dus nog met zes wind-
molens. ‘De wind heb je
voor niets,’ zei hij altijd
als hem gevraagd werd,
waarom hij niet over-
schakelde op moderne
aandrijvingen als stoom
en later gas- en elektrische
motoren.
Zo werd hij de laatste
grote moleneigenaar van
de Zaanse kooplieden.

28

Hennepklopper De Blauwe Arend in
Krommenie, met alle stofluiken open,
schuilderde Pieter Couwenhoven naar
een foto, die hij zelf voor 1909 maakte.
(collectie vereniging De Zaansche Molen).

Zijn passie voor molens had Pieter Met zijn aquarel van papierstofmaler De Witte Veer in
Couwenhoven al op 5 juni 1920 Zaandijk onthulde Couwenhoven de typische blauwe
vastgelegd in het populaire kleur van het molenlijf dat met latten gedekt was.
maandblad Buiten, waarin hij De molen was lang bij zijn familie in gebruik als verf-
een hartstochtelijke oproep deed molen. (collectie vereniging De Zaansche Molen).
voor het behoud van de wind-
molens en ze onder te brengen in
‘een openluchtmuseum, natuur-
lijk in de Zaanstreek!’
Hij vroeg zich af of alle
‘merkwaardige typen moesten
verdwijnen’. Er stonden toen nog
54 windmolens in de Zaanstreek.
De complete lijst voegde hij aan
zijn stuk toe.
Hij schreef aan de redactie ‘dat
verschillende molens al zijn
uitgeroeid, zoals blauwselmolens
en de hennepkloppers die voor
de zeildoekweverij in Krommenie
werkten, alwaar nog een romp
van één dezer molens aanwezig
is. Schelpzandmolens zijn er ook
niet meer, terwijl er van de destijds zo talrijke
papiermolens nog slechts één over is en niet
eens te Zaandijk, waar de meeste hebben
gestaan.’

Vijf jaar na zijn faillissement bleek hij de strijd Zo zou er jaarlijks een kleine winst gemaakt

om molenbehoud nog niet te hebben op- kunnen worden en in november 1927 lichtte

gegeven. Hij startte begin 1927 een waar Couwenhoven de vang, zodat de molen, tot

offensief om De Grootvorst aan de Kalverringdijk stomme verbazing van de Zaandijkers aan de

weer in werking te krijgen. Hij schreef brieven overkant van de Zaan, weer begon te malen.

naar de verenigingen De Hollandsche Molen en

De Zaansche Molen, de Rijksdienst voor Vier maanden later kwam het definitieve einde:

Monumentenzorg, de gemeente Zaandam, maar op 24 maart brandde De Grootvorst tot de

nergens was geld beschikbaar om de laatste grond toe af. Pieter stond er huilend naar te

gortpelmolen van Nederland terug te kopen en kijken. Niet lang daarna verhuisde de man die zo

voor de ondergang te behoeden. van molens en het karakteristieke Zaanse

Hij leende toen 5000 gulden en kocht de molen landschap hield naar Amsterdam, waar hij op

van De Boer. Couwenhoven rekende mogelijke 18 maart 1943 overleed.

subsidiegevers en investeerders voor dat hij In zijn huis werden talloze van zijn prenten en

3.000 balen Javarijst van 100 kilo per jaar kon aquarellen gevonden. Allemaal op klein formaat.

verwerken. Dat hij zelf voor een weekloon van Zijn passie voor molens was altijd gebleven.

ƒ. 35,- in de molen aan de slag zou gaan met een

knecht, die dertig gulden kon verdienen.

29


 




  

 
 

 




 


 
 

Korte
berichten

1

Vuurwerkvrije zones Magazine voor Molenmuseum

De Zaansche Molen pleit voor vuurwerkvrije Ter gelegenheid van de opening van het nieuwe
zones rondom molens. Molenmuseum op 18 juni verschijnt er een
De afgelopen jaarwisseling was het helaas weer speciale editie van De Windbrief in de vorm van
twee keer raak in Nederland. Zowel in Lattrop- een echte glossy.
Breklenkamp als in Bovenkarspel zijn molens
geraakt door vuurwerk, met alle gevolgen van Dus de volgende editie is een heel speciale die
dien. niet alleen is gericht op onze leden maar vooral
Molen De Ceres, een oude Zaanse molen, is ook op de bezoekers van het nieuwe museum.
dusdanig verbrand (zie foto) dat het jaren kost De gebruikelijke, vaste rubrieken zullen daarom
om hem te herstellen. De Zaansche Molen heeft ontbreken en ook het actuele nieuws staat er
haar hulp hierbij aangeboden. niet in. Voor dit laatste is iedereen deze keer
En ondanks verzoeken van de molenaars, is ook aangewezen op onze digitale nieuwsbrief.
vlakbij oliemolen Het Pink vuurwerk
afgestoken. Gelukkig is daar niets voorgevallen.
De Zaansche Molen pleit, in navolging van De
Hollandsche Molen, in een brief aan de
burgemeesters van Zaanstad en Wormerland
voor vuurwerkvrije zones rondom de molens.
Want ook onze molens zijn en blijven kwetsbaar.

Ontvangt u de nieuwsbrief nog niet? Ga dan
naar www.zaanschemolen.nl/nieuwsbrief.

Drones

door Rick Bakker

WWie de website van De Zaansche Molen opent, Als dat één keer in de week zou gebeuren, zou
wordt begroet door een prachtige film van de overlast nog beperkt zijn maar de drones
onze molens op en rond de Zaanse Schans. vliegen praktisch elke dag.
De drone waarmee de film is gemaakt, vliegt Niet alleen overdag, maar ook steeds vaker
vanaf De Bonte Hen, over de Zaan, richting de ’s ochtends vroeg en laat in de avond.
Julianabrug. Schitterende beelden, dat zeker, Want vooral met opkomende en ondergaande
maar er zit ook een keerzijde aan het gebruik zon zijn de molens prachtig.
van drones.

We kunnen bijna niet meer om drones heen.
Niet alleen zien we foto’s op internet
verschijnen, maar ook verschillende items die
we in de molens verkopen, bevatten
dronefoto’s. Hoe mooi ze ook zijn, drones geven
overlast.
Steeds meer drones, vaak van toeristen, die stuk
voor stuk een flink gezoem voortbrengen gaan
de lucht in op de Zaanse Schans.

32

Vanaf 1 juli 2020 gaan de regels omtrent drones De vraag is natuurlijk of de overlast hiermee
veranderen. De huidige nationale regels zullen beperkt wordt. Het feit blijft dat een drone niet
vervangen worden door internationale regel- over een mensenmenigte heen mag vliegen, iets
geving. Gaat dit veel veranderen? wat nu wel regelmatig gebeurt.
Waarschijnlijk voor de dronebezitter wel. Zal dit in de toekomst anders zijn door de
Allereerst moet elke drone-eigenaar nieuwe regels? Dat zal iets zijn wat de tijd moet
geregistreerd zijn en iedereen moet een kennis- uitwijzen. Voor nu lijkt het er wel makkelijker
proef afleggen. Dit geldt echter niet voor drones op te worden om mensen aan te spreken en de
onder de 250 gram, zonder camera. ‘piloot’ te vinden, maar of dat in werkelijkheid
zo is, blijft afwachten. Hopelijk kunnen we in
een volgende Windbrief een goede vergelijking
maken tussen beide situaties.

33

Vrijwilliger René Willemsen: “Even een handje erbij.”

We houden het netjes en
we hebben het gezellig samen

door Sarah Vermoolen

“Het is wel belang- Eén ervan was Nico. Ik had een kort ‘sollicitatie-
rijk dat uit het gesprek’ met Nico en de maandag daarop ben ik
verhaal blijkt dat begonnen.
Nico en Henk de
vakmannen zijn. Het klikte en daarom ben ik blijven hangen.
Ik ben hun hulpje.” Ik hou van de geschiedenis en de Zaanse Schans.
Daar kwam ik al vaak, dan ging ik op een bankje
Als leerling van het St. Michael College schreef zitten om naar de molens en naar de toeristen
René Willemsen een scriptie over de geschiedenis te kijken.
van de Zaanstreek. “Het was leuk om zo te Het is leuk om met de tuinman Nico aan het
ontdekken dat we hier een historie hebben met werk te zijn in de tuin bij het museum. Hij heeft
walvisvaart. Later bleef de historie boeien. veel kennis over de molenhistorie en vertelt
Toen Het Jonge Schaap werd gebouwd, reed ik daar graag over. Nico maait met de machine het
er vaak op de fiets naartoe om de bouw te vol- gras om het museum. We houden de paden vrij
gen. Ook met de jaarlijkse stoomdagen ‘Terug van onkruid, ruimen de bladeren op en hij laat
naar toen’ in Beekbergen ga ik altijd kijken.” zien hoe je de planten moet snoeien.
Zo houden we het netjes. Als je het gaat
René Willemsen uit Zaandam heeft 45 jaar bij de verwaarlozen, dan gaan mensen het pas zien.
politie in Amsterdam gewerkt. “Toen ik minder Het gaat om heel simpele dingen.
ging werken, wilde ik een goede invulling geven
aan de vrije dagen. In die tijd werd ik lid van Bij het werk in de tuin leerde ik Henk Kroes
vereniging De Zaansche Molen. In de Windbrief kennen. Henk regelt zaken in het onderhoud
las ik dat ze op zoek waren naar een hulpje in de voor het museum en is een ambachtsman waar
tuin. Ik wilde niet meer in een rooster werken je van kan leren. Als Henk mij nodig heeft dan
en geen verplichtingen. Wel wilde ik buiten zijn, spreken we af en gaan op pad.
dus de tuin leek me wel wat. Ik weet nog goed Het is leuk om te doen. Je hebt een doel en
dat ik een paar jaar geleden op de fiets maakt je weer nuttig. Henk en ik hebben laatst
aankwam en dat er twee heren op een bankje een zware bint opgehaald uit een bejaarden-
voor de ingang van het museum zaten. woning op drie hoog.

34

Agenda

De overgrootvader van de man had op molen 9 mei 10.00 – 16.00 uur
De Vrede gewerkt en als herinnering had hij een
deel van de massieve houten molenconstructie Nationale Molendag
meegenomen. Die heeft hij nu aan het museum
geschonken. Bij een ander adres hebben we een Alle molens zijn open voor publiek.
molensteen opgehaald. In het museum zijn we Voor extra activiteiten:
omgekeerd aan het timmeren, zo noemt Henk zie www.zaanschemolen.nl.
het. We zijn niet aan het slopen, maar voor-
zichtig de verschillende opbouw uit elkaar aan 13 mei 20.00 uur
het halen.
Jaarvergadering vereniging
Afgezien van het werk is het voor mij belangrijk De Zaansche Molen
dat ik zo goed overweg kan met Nico en Henk.
Als ik kom heeft Nico altijd de koffie klaar, dan Inloop vanaf 19.30 uur.
voel ik me welkom. Het zijn de kleine dingen die De Stoomhal, Wormer
ertoe doen.
Vrijwilligers doen vaak veel verschillende 19 t/m 21 juni
dingen, maar de mentaliteit dat je iets wilt doen
voor een ander delen we. Het respect voor de Opening Molenmuseum
molens is toegenomen, evenals mijn interesse voor leden
hiervoor. Het is mooi om te zien hoe het
vroeger is bedacht. Maar ook ben ik me bewust Kalverringdijk
van het gevaar want je moet altijd opletten Zaandam/Zaanse Schans
waar je loopt in een molen.
Het is belangrijk dat je de geschiedenis levend
houdt. De overheid zou hier ook wel meer
aandacht voor moeten hebben. Je kunt het
immers maar één keer bewaren.”


 
 
 

bommerso@xs4all.nl 


HHuuiisskkooppeenn?? Nieuwbouw
Hyyppootthheeeekkaaffssluluititeenn?? Renovatie
Kieesszzeellffuuwwnnoottaarrisis!! Restauratie
BBeelleennoonnddeerrhhaannddeel!l!
Rosbayerweg 140, 1521 PX Wormerveer
HHooogsgtsrtaraatt1111, ,11554411KKWWKKooooggaa//ddZZaaaann www.braam-minnesma.nl
PPoostsbtbuuss110033, ,11554400AACCKKooooggaa//ddZZaaaann [email protected]
TeTelelefofooonn::00775566112255552200
EE-m-maaili:li:nifnofo@@nnootatrairsikskooeemmaann.n.nl l
WWebe:bw: wwwww.v.voooordrdeeeelnlnoottaarrisis..nnll

  Korte
berichten
Half miljoen van de BankGiro Loterij
2
door Ed Pielkenrood

Voor de inrichting van het nieuwe De BankGiro Loterij vindt dat het Molenmuseum
Molenmuseum kreeg De Zaansche Molen maar op de juiste plek komt en dat De Zaansche
liefst een half miljoen van de BankGiro Loterij. Molen in haar plannen voor de Wereld van
Windmolens alles goed voor elkaar heeft.
“Dat is voor jullie de slagroom op de taart”,
zegt Jeroen Branderhorst van de BankGiro Branderhorst: “Niet alle 800.000 molen-
Loterij die de opbrengst (helft van de omzet) bezoekers zullen direct in het museum komen
schenkt aan cultuur- en monumenten- maar een flink deel wel. Bovendien vinden wij
organisaties. Maar volgens hoofdconservator het belangrijk dat er niet alleen iets valt te
Henk Heijnen is het veel meer dan alleen de kijken maar dat je er ook iets van opsteekt.”
slagroom: “Dankzij dit bedrag kunnen wij de
inrichting van het Molenmuseum precies Deelnemers aan de BankGiro Loterij kunnen
maken zoals we het voor ogen hebben. overigens zelf aangeven voor welke organisatie
Bovendien is het de ultieme erkenning voor het zij willen meespelen. De opbrengst van deze
unieke verhaal over de 1100 Zaanse loten gaat naar culturele organisaties die door de
molens, die het eerste industriegebied ter deelnemers zijn gekozen. Dus molenliefhebbers
wereld vormden.” er valt niet alleen iets voor jezelf te winnen…

37

Molen ABC

door Rick Bakker

In deze nieuwe rubriek verklaren wij woorden
die betrekking hebben op molens, het liefst
Zaanse woorden.
Soms ook gewone woorden waarbij wel een
leuk verhaal is te vertellen.

A – Askuil

Een askuil is een gat in de grond op gepaste
afstand van een oliemolen om de as uit het
vuister in te scheppen.

Om in een oliemolen uit oliehoudende zaden B – Baard
of noten olie te winnen is warmte nodig. Deze
warmte wordt gebruikt om de olie in de zaden De baard is een houten plank die zich vooraan
en noten dunner en dus het persen makkelijker de kap bevindt, tussen de twee voeghouten.
te maken. Dit verwarmen gebeurt op het
vuister, een soort gemetselde oven. Deze werd In de kap van de molen zijn veel zware balken te
van oudsher met turf gestookt dat lang zijn vinden. Twee hiervan zijn de voeghouten.
warmte afgeeft. Om er voor te zorgen dat het Dit zijn twee balken die horizontaal in de lengte-
vuister niet brandde als het volk niet op de richting door de kap lopen. Veel andere balken
molen was, werd het turf voorzichtig met een steunen hierop. Tussen deze twee balken hangt
vuistertang in een doofpot getild zodat het de aan de voorkant een bijzondere plank: de baard
volgende werkdag weer gebruikt zou kunnen van de molen. Deze plank is prachtig versierd
worden. Ook voor de brandveiligheid van de met houtsnijwerk, krullen en beschilderingen
molen was dit van belang. Voor de brandveilig- en toont een stukje rijkdom. Vaak zien we niet
heid waren verschillende regels opgesteld. alleen versieringen op de baard maar ook één
Op 1 juni 1867 werd een affiche gedrukt met als of meerdere jaartallen. Op de baard van Het
titel ‘Maatregelen tot wering van brand, vast- Prinsenhof in Westzaan zien we 1722 staan.
gesteld door Gecommiteerden van het Contract Dit is het jaartal waarin de molen is gebouwd.
van onderlinge verzekering tegen brandschade
aan oliemolens en derzelver ladingen.’ De baard van De Kogmeeuw op de Hemmes
Hierin stond onder meer: ‘De asch uit de vuisters toonde 1873, toch was deze molen niet in 1873
gebouwd. Sterker nog, hij was meer dan 100
moet buiten den molen in jaar eerder gebouwd, in 1749. Toch stond dit
eenen aschkuil of andere laatste jaartal niet op de baard.
onschadelijke plaats op Wat is er gebeurd in 1873 wat zo belangrijk was?
behoorlijken afstand van den Het jaartal weerspiegelde in dit geval niet het
molen verwijderd worden.’ bouwjaar, maar het jaar waarin de molen een
De as moest natuurlijk eens in nieuwe eigenaar kreeg.
de zoveel tijd worden weg- In dit jaar kreeg de firma Brat uit Oostzaan de
geschept, maar omdat de molen in bezit.
vuisters vrijwel continu
brandden, moest de nog hete
as veilig worden verwerkt.
Hiertoe groef men een askuil. Dit was niet veel
meer dan een gat in de grond.

38

Nieuw!

C – Cacao Naast deze molens waren er ook molens die
cacaoafval verwerkten. Dit afval kwam uit de
Cacao is het basisbestanddeel van chocolade. cacaofabrieken die in de negentiende en
twintigste eeuw hun intrede deden in de
Voor de cacaoverwerking bestonden twee Zaanstreek. Deze fabrieken hielden een restant
molentypen: de cacaoafvalverwerkingsmolens over waar nog een klein percentage cacaoboter
en de ‘echte’ cacaomolens. Van de laatste soort in zat. Dit werd er met behulp van oliemolens
hebben we er maar een paar gehad. uitgeslagen. Hierbij was, in vergelijking met een
Deze molens verwerkten cacaobonen tot een normale oliemolen, warmte nog veel belangrijker.
soort koekje dat werd opgelost in een mix van Cacaoboter stolt immers bij een temperatuur
water en honing. Dit was een echt luxeproduct. van onder de 30 graden Celsius.
Hoe deze molens exact werkten is helaas niet
bekend, maar wat we wel weten is dat molen Om het proces aan de gang te houden werd het
De Cacaoboom een perswerk had. afval zeer heet gestookt op het vuister en werd
de pers verwarmd met zogenaamde vuurbussen.
Hierdoor werd het perswerk om de boter eruit
te persen goed warm zodat de massa warm
bleef. Dit was hard werken; alles koelde snel af.
Het werd gedaan ruwweg van 1870 tot 1920.
Daarna kwam de chemische extractie in
opmars.

Nieuwe aanwinsten

• P. de Vries was de maker van de gouache van • Ed Pielkenrood schonk ons een olieverf-
houtzaagmolen Het Herderskind in een houten schilderij van Klaas Landsman met een
kastje met draaimechaniek. We namen het werk afbeelding van De Dood.
via F. Rol op in de collectie. • En een schilderij door Buschenhenke met
• Een ander model van een onbekende molen enkele woningen op Het Kalf kregen we van
in een kastje met een draaimechaniek uit 1880 mevrouw J. van Ammers.
kregen we van B. en A. Gorter. • Mevrouw J. de Boer schonk ons een collectie
• D. Kerssens bracht een reproductie in van de foto’s en ansichtkaarten, deels gemaakt door
Onafhankelijkheidsverklaring van Amerika. dhr. P. de Boer uit Krommenie.
Het bijzondere is dat dit exemplaar is afgedrukt • Heel bijzonder zijn de drie koopactes van olie-
op een historisch vel witpapier van de firma Van molen De Ooievaar uit 1785, 1790 en 1791 die
der Ley. we kregen van G. van Dillewijn.
• Ook van D. Kerssens ontvingen we 40 glas- • M. de Groot bracht een karbeel (constructieve
negatieven van Zaanse molens. ondersteuning van een bint) uit oliemolen
• Van A. de Carpentier kregen we een gouache De Vrede in Westknollendam.
van diens hand met daarop De Koperslager. • Tot slot namen we op in de collectie een ets
• Voorts verwierven we een schilderij met hout- van Rembrandt die in de 19e eeuw gedrukt
zaagmolen De Rookoe en De Jager te werd op papier van de firma Van Gelder uit
Amsterdam van de kunstenaar C. M. Garms Wormer.
(1863-1944). We danken de gevers voor hun bijdragen.

C. M. Garms, houtzaagmolens De Rookoe en De Jager Foto van Maarten de Groot die zit op het karbeel dat
in Amsterdam, olieverf op paneel, 41,5 x 54 inclusief hij aan de vereniging schonk.
lijst. VZM 13627.

40

Lezers schrijven Info+
Colofon

Heilloos Kwartje Vereniging De Windbrief
De Zaansche Molen wordt uitgegeven
Volgens doorgaans goed ingelichte bronnen Opgericht 17 maart 1925 door vereniging
gaat er € 1.3 mln subsidie naar het Zaans De Zaansche Molen.
Museum. Dat is voor mij persoonlijk een weinig Kantoor Het blad komt bij u thuis
opwindend gebouw met relatief een gering Museumlaan 18, door de inzet van de
aantal bezoekers. 1541 LP Koog aan de Zaan vrijwilligers van de inpak-
Onze vereniging ontvangt in het kader van de Telefoon: 075 621 51 48 en bezorgploegen.
landelijke onderhoudsregeling voor molens E-mailadres: Overname van artikelen is
(SIM) € 60.000,- subsidie, om even het verschil [email protected] slechts toegestaan na
aan te geven. Niet dat we daarover wakker Geopend: toestemming van de
hoeven te liggen, want we beschikken over een maandag t/m vrijdag redactie en auteursrecht-
gezonde balans en een bemoedigend resultaat 9.30 - 17 uur hebbenden.
onder de streep. Zodanig dat menigeen daar Oplage: tenminste
een begerige blik op werpt, de politiek incluis. [ ] Bankrelatie 4.000 exemplaren
Dit jaar dreigt onheil. IBAN: NL03 INGB 0002863406 Verschijning: 4x per jaar
De politiek wil ons via vermakelijkheids- t.n.v. De Zaansche Molen,
retributie, lees ordinaire belasting, € 130.000,- afd. Ledenadministratie, Redactie
gaan aftappen. Alleen om de eigen begroting Koog aan de Zaan Rick Bakker
sluitend te krijgen. [ ] Ik vind dat we de zaak René van der Meer
kunnen omkeren, zorgen voor desorganisatie, Dagelijks bestuur Ed Pielkenrood
de boel ontwrichten: Voorzitter: André Drost Hans van de Stadt
“We hebben even geen geld. Zoek het maar uit!” Secretaris: Conny Maas Sarah Vermoolen
Penningmeester:
Bergen, Wim Steens Age Knossen Vaste medewerkers
Ron Couwenhoven
Algemeen manager Jaap de Jong
Peter-Jan van Steenbergen
Eindcorrectie
Hoofdconservator Ineke Houter-Lautenbach
Drs. Henk J. Heijnen
Redactieadres
Vertrouwensman Museumlaan 18
M. van Tuijl, 06 55115734 1541 LP Koog aan de Zaan
Telefoon: 075 621 51 48
Molenmuseum E-mail:
Gesloten tot medio 2020 [email protected]

Openingstijden molens De Zaansche Molen
Zie www.zaanschemolen.nl @DeZaanscheMolen

Lidmaatschap (2019-2020) Advertentie-acquisitie
Leden € 25,00 Telemarketing Zaanstad
60+ers (lid vóór 2010 en Izabel de Roeck-Nikolov
geboren vóór 1950) Telefoon: 075 640 15 11
€ 5,00 korting Mobiel: 06 53347071
Jeugdleden (tot 18 jaar) E-mail: [email protected]
€ 5,00 korting.
Druk en afwerking
Hiervoor ontvangt u vier keer Drukkerij Nuance
per jaar ons verenigingsblad
de Windbrief en heeft u
gratis toegang tot onze molens
en het Molenmuseum.

De Gekroonde Poelenburg (1) De kattenkamer en (2) de kat is er tevreden over
door Rick Struik (Foto’s: Ton Mol).
(3) De kastanje is doorgezaagd (Foto: Bart Schuurman),
maar (4) moest eerst uit de Zaan worden getakeld
(Foto: Rick Struik).
(5) De bovenas is iets opgelicht om werkzaamheden
aan de kap te kunnen uitvoeren (Foto: Paul Buurmans).

3

Op De Gekroonde Poelenburg zagen wij vaak
hout in opdracht van Het Jonge Schaap.
Wij krijgen de toppen van de grote lariksbomen
te zagen die daar worden verwerkt.
Voor ons is dit leuk werk en regelmatig verkopen
wij kleine partijen hout voor schuttingen en zelf
te maken tuinmeubels. Afgelopen zomer had-
den wij geen hout te zagen en gingen we dreg-
gen in de Zaan. Wij vonden een tien jaar geleden
losgeslagen en gezonken Ponderosa pine van
6 meter lang. Deze is gezaagd, in de schuur
gedroogd en door ons na het kantrechten
geschonken aan de Stichting Dierzorg Zaan-
streek die het hout gebruikt om kattenkamers
in te richten. Voordat het hout door Dierzorg is
opgehaald is het door leden van onze zaagploeg
geschaafd in de timmerwerkplaats op molen
Het Pink.
Verder is de in een eerder bericht vermelde
kastanje uit Haaldersbroek gezaagd.
De vijf centimeter dikke delen liggen nu te
drogen en over circa een jaar laat de eigenaar er
een tafel van maken.

2

1

Rondje
molens

De Kat 5
door Mats Faber

Bij onze molen is de winterperiode weer goed
benut voor het uitvoeren van het wat grotere
onderhoud. Er is onder andere een deel van de
voorkant van de kap vernieuwd waardoor alles
nu weer waterdicht is.
Ook zijn de klossen waarop de kap rust ronder
gemaakt zodat het kruien (op de wind zetten)
van de molen hopelijk wat makkelijker gaat.
Het is af en toe een flinke strijd tussen molenaar
en kruiwiel geweest.
Met het komende toeristenseizoen voor de
deur is de molen nog eens goed bekeken op het
gebied van veiligheid door De Zaansche Molen in
het kader van de risico-inventarisatie en -
evaluatie. Er zijn altijd weer verbeterpunten te
vinden en deze zijn dan ook aangepakt.
Over de bezoekersaantallen kunnen we melden
dat we wederom meer bezoek hebben ontvangen
dan het voorgaande jaar.
De bezoekerscijfers van alle molens zullen weer
zichtbaar worden in het jaarverslag 2019 van
De Zaansche Molen.

Het Jonge Schaap
door Beau van Amstel en Tim Doeves

Afgelopen periode heeft de Molenmakerij een
aantal verrotte windborden vervangen.
Omdat deze in de grondverf stonden hebben we
besloten om alle borden zelf zwart te schilderen
met dank aan de onderhoudsploeg.
Ook hebben we onze jaarlijkse boerenkool-
maaltijd gehad en het was weer een zeer groot
succes. De opkomst was wel 100 man.
We zijn er erg trots op dat ons vrijwilligersteam
blijft groeien.
Verder hebben we een aantal mooie projecten
opgeleverd met wind gezaagd hout van
Het Jonge Schaap, waaronder een prachtig

4 houten huis in Westzaan.

>>

43

De Schoolmeester was het niet verstandig om te draaien. Maar
door Arie Butterman met wat pannenrood en een aanpassing aan de

stut is de vang een betrouwbaar onderdeel ge-

Zoals u ongetwijfeld weet bezit De Zaansche worden. Het weefgetouw uit het Molenmuseum

Molen een enorm beeldarchief met foto`s van heeft bij ons een nieuw onderdak gekregen. Het

lang geleden maar ook recent werk is er te komt te staan in het (vroegere) oliehuis van de

vinden. Sinds 1 november 2016 is Fulco Rol de enige windmolen-hennepklopper.

beheerder van het archief en is hij bezig om alle We hebben er een mooi plaatsje voor uitgezocht,

foto`s te beschrijven. Dit doet hij vrij secuur. voor het raam met uitzicht over de weilanden

De datum, wie staan erop, wat doen ze, wat is van Nauerna. We kunnen hiermee laten zien

het, waar stond de fotograaf en in welke richting hoe de hennep verder verwerkt wordt. Het is

kijkt hij, dit soort vragen worden er sinds het begin van de inrichting van het oliehuis tot

9 augustus 2019 op mij afgevuurd. Fulco had al een klein overzicht van wat er tegenwoordig

eens aangegeven niet over De Schoolmeester allemaal met hennep gemaakt wordt.

te gaan schrijven: “want er is daar een mannetje Het Pink
dat er zoveel van weet dat ik alleen maar

commentaar krijg”. Dit werd uiteraard met een door André Koopal

glimlach gezegd waar ik bij stond. Mijn reactie

was dan ook: “wacht niet tot ik ga schrijven Na alle klussen zijn we van de winter weer eens

maar doe het in jouw stijl, ik corrigeer slechts en wat meer aan het olieslaan geweest.

geef geen commentaar”. Nu, zes maanden en Er was weer wat vraag en we waren er hele-

meer dan tweehonderd e-mails verder begint maal doorheen. Ondertussen is er weer wat

het verhaal over De Schoolmeester vorm te voorraad. Verder zijn we in de molen aan het

krijgen met meer dan 1500 foto`s. Wilt u het opruimen. Het was weer wat volgelopen en

werk van Fulco bekijken? Ga dan naar de beeld- aangezien de molen dit jaar 400 jaar bestaat wil-

bank van De Zaansche Molen en zoek op molen- len we ruimte hebben voor extra festiviteiten. In

naam, datum, of onderdeel, er komt altijd wat uit. verband met het 400-jarig bestaan hebben we

De Paauw een oproep. Als er leden zijn die herinneringen
door Gerro Riepema aan Het Pink hebben, misschien ooit in de maal-
ploeg hebben gezeten, of foto’s of oude spullen

hebben dan horen we dat graag en kunnen we

Elke zaterdag is een aantal leden van het mo- kijken of we er iets mee kunnen.

lenteam bezig met het kloppen. We zijn nog

steeds op zoek naar het geheim van het oude 6
ambacht. Hoe lang moet de hennep geroot
worden bijvoorbeeld. Uit de laatste informatie

weten we nu dat vroeger de stengels eerst

zoveel mogelijk van de houtige kern werden

ontdaan voordat er geklopt werd. Ook dan is

het de vraag hoeveel hennep leg je onder de

stampers en wanneer is het klaar? Een zoek-

tocht die voorlopig nog niet ten einde is.

Afgelopen jaar zijn er al zo’n 900 bezoekers

geweest.

De vang van de molen is opnieuw afgesteld.

In het begin werkte hij matig. Met harde wind

44

7 Rondje
molens

De Koker Het Prinsenhof
8 door Fred Eerenberg
Door Simon van der Meer
Op de molen Het Prinsenhof wordt,
Nadat op Zaansche Molendag de nieuwe zoals u ongetwijfeld weet, gerst aan
binnenroede was gestoken hebben we de af- gort gedraaid. De maalploeg van Het
gelopen maanden niet veel meer gedraaid. Het Prinsenhof heeft een bijzonder verzoek
wachten was op het nieuwe hekwerk. Na het gekregen van Stichting Natuurpolders
optafelen moest het hout hiervoor eerst geïm- uit Zevenhuizen om te experimenteren
pregneerd en gedroogd worden voordat Ron met het pellen van o.a. rode emmer-
Butterman hiermee verder kon. Wel hebben we tarwe. Voor onze maalploeg een grote
van de gelegenheid gebruik gemaakt om het uitdaging natuurlijk. De grondstof
maalkoppel open te leggen. Met behulp van de emmertarwe is de oervader van harde
steenkraan is de lopersteen van de legger tarwe (Triticum durum), historisch
afgehesen en konden we beide stenen goed gezien de belangrijkste tarwesoort in
schoon maken en het scherpsel controleren. het verre verleden. Emmertarwe werd
Uiteindelijk op een mooie zonnige dag begin al vanaf 7000 voor Christus verbouwd in onder
december was het dan zover en werd gestart meer Egypte.
met het ophekken van de nieuwe binnenroede. Op zaterdag 1 februari was er voldoende wind
Het nieuwe hekwerk is nu klaar en de zeilmakers om een test te doen met het pellen van de rode
zijn nu bezig om de oude zeilen van de emmer. Hierdoor kon de maalploeg ervaren hoe
binnenroede te versmallen omdat het hekwerk het pellen hiervan in zijn werk gaat.
nu gelijk is aan de breedte van de buitenroede. Het resultaat was een mooie middag pellen met
een bemoedigend eerste resultaat.
De Stichting Natuurpolders is in februari 2017
opgericht met het doel polders zodanig in te
richten en te beheren dat de biodiversiteit
wordt verhoogd en voor de gebruikers een
goede mix oplevert van natuurbeleving, rust,
ontspanning en lichte recreatie.

9

(6) Het verplaatste weefgetouw op de oude
locatie in het Molenmuseum in Koog aan de Zaan
(Foto: Gerro Riepema).
(7) en (8) Ron Butterman is bezig met het ophekken
van de nieuwe roede voor De Koker (Foto’s Simon van
der Meer).
(9) De gepelde rode emmer (Foto: Fred Eerenberg).

45

TOPLIN

LIJNOLIE
STANDVERF

Bonte Hen slaat Hollands lijnzaad
voor TOPLIN

VOOR HUIDIG
EN TOEKOMSTIG ERFGOED

DOKWEG 40 1976 CA IJMUIDEN NEDERLAND +31 (0) 255 54 84 48
[email protected] RIGOVERFFABRIEK.4N6L

v PANCAKES  PANNEnKOEKEN  CRÊPES
Pfannkuchen  panqueques
u bent
10%
van harte
KORTINGVZoaoarnsdcevhaleenMdleoenldeevnnapnoapvsvererentoigoinng
welkom

in ons

restaurant

pannenkoeken eten op DE ZAANSE SCHANS?  dekraai.nl

v

RESTAURANT DE KRAAI

Kraaienpad 1
1509 AX Zaandam
T 075 - 615 64 03
E [email protected]

openingstijden

Mrt t/m okt  09:00 - 18:00
Jan, Feb, nov en dec  09:00 - 17:00

365 dagen per jaar geopend!

47

48