ทัศนธาตุ

๒หนว ยการเรียนรทู ่ี

ทศั นธาตุ

จดุ ประสงคก ารเรียนรู
• บรรยายความแตกตา งและความคลา ยคลงึ กนั ของงานทัศนศิลปและส่ิงแวดลอมโดยใชความรูเร่อื งทศั นธาตุได

ทศั ศลินิลปปธะะาตุ ความหมาย ความสาํ คัญของทัศนธาตุ

สวนประกอบของการมองเห็น หรอื ส่ิงทเ่ี ปน ปจจัยของการเหน็
ในงานทศั นศิลป อันประกอบดว ยจดุ เสน รูปรางและรปู ทรง
นาํ้ หนักออน-แก พ้นื ที่วาง พ้นื ผิว และสี

พน้ื ฐานของความงามในผลงานทศั นศิลปท ่ถี กู สรางสรรคขนึ้ นนั้
สามารถทาํ ใหผสู มั ผัสเกิดอารมณแ ละความรูสกึ ประทบั ใจได

ภาพโดย : น.ส.วันทนีย หวงิ ปด , เมืองสวนสนกุ , ดนิ สอสี สีเมจกิ

องคประกอบของทัศนธาตุ

จดุ (Dot, Point)

ภาพจาก : http://www.clipmass.com/story/92459

เปน ทศั นธาตุอันดบั แรกของงานทัศนศิลป จุดเปนสวนท่ีมขี นาดเลก็ ท่ีสดุ ของงานศิลปะ เม่ือนาํ เอาจดุ จาํ นวนมากๆ มาเรียงตอเน่อื งกนั
และทําซ้ําๆ กนั ก็จะทําใหเ กิดเปน เสน ถาจัดรวมกลมุ กันจะกลายเปนรูปรา ง รูปทรง ลักษณะผิว น้าํ หนกั ออน-แก แสง-เงา

เสน (Line)

เปน ทัศนธาตทุ ีส่ าํ คัญในทางศิลปะ กลา วไดวา เสน เปน จดุ เริ่มตนของการออกแบบทางทศั นศลิ ปท กุ ชนดิ
ลกั ษณะของเสน มหี ลายแบบ ซ่งึ แตละแบบจะแสดงคุณคาและใหค วามรูสกึ แตกตางกัน

เสนตัง้ เสน นอน หรอื เสนระดบั เสน ตรงเฉียง
จะใหค วามรสู ึกมนั่ คง จะใหค วามรูสกึ ราบเรยี บ จะใหความรสู ึกเอยี ง
แขง็ แรง สงา งาม เปน ระเบยี บ สงบนง่ิ ปลอดภยั เชน ไมตรง ส่อื ถงึ ทางเดินของแสง
เชน เสาไฟฟาตึกสูง เปน ตน ผิวน้ําที่เรียบไมม ีคลื่น เชน แสงสวางของ
ถนนราบเรยี บ เปนตน ดวงอาทิตย เปน ตน

เสน โคงของวงกลม เสน โคง อสิ ระ เสนโคง คด หรือกนหอย
จะใหความรูสกึ ออนโยน จะใหความรูสกึ โคงขน้ึ สงู จะใหค วามรสู กึ เคลื่อนไหว
ออ นชอย นมุ นวล เศรา ซึม แสดงความเจริญเตบิ โต คลค่ี ลายขยายตวั ไปไมม ที ่ี
กาวหนา เชน การเจรญิ - สิน้ สุด เชน กังหนั หมุน
เชน ภาพวาด เติบโตของตน ไม เปนตน
จติ รกรรมไทย เปนตน พายุหมุน เปน ตน

เสนคด เสนฟนปลา เสน ประ หรอื เสนขาด
จะใหค วามรสู ึกเคล่ือนไหว จะใหค วามรสู กึ ถงึ การ จะใหค วามรูสกึ ไมเ ปน
เปลย่ี นแปลงทิศทาง ระเบยี บ สับสน วนุ วาย
ตอ เน่ืองไมส ิ้นสุด เชน อยางรวดเรว็ รุนแรง ต่นื เตน ไมมน่ั คง เกา เสอ่ื มโทรม
ทางท่คี ดเคย้ี ว แมนํ้า เชน ฟาผา เปน ตน เชน รอยราวของวัตถุ

ลาํ ธาร เปนตน เปนตน

รปู รา ง (Shape) และรูปทรง (Form)

เปน ทศั นธาตทุ ่เี กิดจากการนาํ เอาเสนลักษณะตา งๆ มาประกอบกนั ใหเปน เนือ้ หาสาระ หรอื เร่อื งราวทางทัศนศลิ ป

๑ รูปรา ง

เปนเสนทีเ่ ปนเสน โครงของวัตถุสง่ิ ของที่ปรากฏใหเ ห็นเปน ๒ มิติ คอื มีความกวางและความยาว ภาพที่ปรากฏน้ัน
มลี ักษณะแบนไมม ีความหนา หรอื ความลึก

๒ รูปทรง

เปนโครงสรา งของวตั ถุส่งิ ของทีป่ รากฏในลกั ษณะ ๓ มติ ิ คือ มีสว นกวา ง สว นยาว และสว นลึกหรอื สวนหนา ภาพท่ี
ปรากฏ จะเปน ลกั ษณะของวตั ถทุ มี่ ีนา้ํ หนกั มปี ริมาตร เปน กอ นหรือเปนแทง

นา้ํ หนกั ออ น-แก (Tone)

เปนจาํ นวนความเขมความออนของสตี างๆ และแสงเงาตามทป่ี ระสาทตารบั รู เม่อื เทยี บกับนาํ้ หนกั ของสีขาว-ดํา ถาวัตถุมสี ี
สว นทถ่ี กู แสงสวางมากจะเปน สีออนหรือใส สว นที่ถูกแสงนอยหรือเปน เงากจ็ ะมีสเี ขม หรือมดื

“แสงสุวรรณภูมิ (วัดระฆังโฆสิตาราม)”
ผลงานของ ปรชี า เถาทอง
แสดงใหเ หน็ นาํ้ หนกั ออน-แกไดเ ปนอยางดี
แสงที่สอ งลงมากระทบบางสว นของวัตถุ
ทําใหภาพออกมามีมติ ินาสนใจ

พื้นที่วาง (Space)

เปน ชอ ง หรือบรเิ วณที่ลอมรอบรูปรา ง รปู ทรง ไมใชส วนทเี่ ปน รปู ทรง หรอื เนอ้ื หา การจดั องคป ระกอบศิลปถาปลอยใหม พี น้ื ท่ี
วา งมากและใหม ีรูปรา ง รปู ทรงนอย ภาพน้ันจะใหค วามรูส ึกอางวา ง โดดเดีย่ ว ในทางตรงขามถา ใหมรี ูปราง รูปทรงมาก หรือมี
เนื้อหามาก โดยไมเวนใหมพี ื้นที่วา ง หรอื มีพืน้ ทีว่ า งนอย ก็จะทําใหเ กดิ ความรสู ึกอดึ อดั คบั แคบ

ศิลปน : Andrew Wyeth
ผลงาน Christina's World

พ้ืนผวิ (Texture)

เปน สวนนอกของวตั ถุตางๆ ทเ่ี กดิ จากธรรมชาติและมนษุ ยสรา งสรรคข ้ึน จะมหี ลายลักษณะไดแก หยาบ ละเอยี ด ดา น มนั
ขรขุ ระ ราบเรียบ ซึ่งพื้นผิวของวตั ถุท่ีแตกตางกนั ก็จะใหความรูส กึ ทแี่ ตกตางกนั ตามไปดวย

สี (Color)

เปน ทศั นธาตุที่เปน สว นประกอบสําคญั ในงานศลิ ปะ สปี รากฏอยูทวั่ ไปรอบๆ ตัวเรา ไมวา จะเปนสีท่ีเกิดขนึ้ เองในธรรมชาตหิ รอื สี
ท่มี นุษยส รางขึ้น สีมอี ิทธิพลอยางมากตอ จิตใจของเรา เพราะทาํ ใหเกิดอารมณความรูสกึ ตางกัน

๑ วรรณะสี (Tone)

วรรณะสเี ย็น วรรณะสอี นุ
สเี หลอื ง สีเขียวเหลอื งสเี ขยี ว สนี ้ําเงนิ เขียว สเี หลอื ง สีสมเหลอื ง สสี ม สสี ม แดง สแี ดง
สนี ้ําเงินสมี ว งน้ําเงนิ และสมี ว ง สมี วงแดง และสมี วง

สีมวงและสเี หลอื ง เปนสีที่อยูไ ดทั้ง ๒
วรรณะ เรยี กวา วรรณะกลาง กลาวคือ
ถาไปอยูรวมในกลมุ ของสอี นุ กจ็ ะอนุ
ดวย ถา อยใู นกลมุ สีเยน็ กจ็ ะเยน็ ดวย

๒ สคี ตู รงขา ม (Complementary Color)

เปน สีที่อยตู รงขา มกนั ของสธี รรมชาติ เปนคสู กี ัน คือ สคี ูท ีต่ ัดกนั หรือตางจากกันมากท่สี ดุ บางคร้งั ก็เรียกวา สีตรงขา ม หรอื
สตี ดั กัน (Contrast) ซ่งึ มที ั้งหมด ๖ คสู ี

๓ ลกั ษณะและคณุ สมบตั ิของสี สามารถจําแนกไดเ ปน ๓ ประเภท ดงั น้ี

๑. สีเขม (Shade)

ไดแก สีท่ีผสมกบั สีดําหรอื สที ่ีเขมกวา สีแท เพอื่ เพิ่มน้ําหนักของสีใหเ ขมขนึ้

๒. สแี ท (Hue)

ไดแ ก สีที่มคี วามเขม ซ่งึ เปน คุณสมบัตแิ ทๆ โดยตัวของมนั เอง ไมถ กู ผสม
ดวยสีขาว หรือสดี ํา

๓. สีออน (Tint)

ไดแก สีที่ผสมกบั สขี าวเพ่อื ลดความเขม ทาํ ใหน้ําหนักของสีออนลงกวาสีแท

๔ ระบบของสี สามารถแบง ออกเปน ๓ กลมุ ดังนี้

สขี ้นั ท่ี ๑ (Primary Color)

สที ่มี เี นอื้ สีแทอ ยใู นตัว
ซึ่งมี ๓ สี ไดแก สีแดง สเี หลอื ง และ
สนี าํ้ เงนิ ซ่ึงไมส ามารถจะนําสีอน่ื ๆ
มาผสม เพ่อื ทาํ ใหเกดิ สีทง้ั สามขึ้นได

เรียกสีขนั้ ท่ี ๑ น้วี า “แมสี”

สีขั้นท่ี ๒ (Secondary Color)
สที ่ีเกดิ จากการผสมกันของสขี ัน้ ที่ ๑ แตล ะสีในอัตราสว นทเ่ี ทา กนั ทําใหเกิดสีผสมเพมิ่ ขนึ้ มาอีก ๓ สี ไดแ ก สีสม สเี ขียว
และสมี วง

สีข้ันที่ ๓ (Tertiary Color)
เปน สีทเ่ี กิดจากการผสมกนั ของสขี ั้นท่ี ๑ กับสขี ้นั ที่ ๒ ในอตั ราสว นที่เทา กนั ทาํ ใหเ กิดสผี สมเพ่มิ ข้นึ มาอกี ๖ สี

๕ จิตวิทยาการใชสี (Psychology of Color)
การพิจารณาเลือกใชส ีในการสรางสรรคผ ลงานทศั นศลิ ป จะตอ งพจิ ารณาถึงภาพรวมของผลงานดว ย วาสภาพสี
โดยรวมหรือโทนสีจะออกมาในลักษณะใด ซ่ึงสภาพสีโดยรวมน้จี ะชวยทาํ ใหเ กดิ ความงาม และเปนเอกภาพ

ภาพจาก : http://54020071amara.blogspot.com/2011/12/blog-post_12.html

ทัศนธาตุกับการจัดองคป ระกอบศลิ ป

การจัดองคป ระกอบศลิ ปเ ปนการนาํ เอาทัศนธาตุ ไดแก จุด เสน รปู รา ง รปู ทรง นาํ้ หนกั ออน-แก พืน้ ที่วาง พื้นผวิ และสี
มาจดั วางสรา งรปู แบบตางๆ อยางลงตวั เหมาะสม กลมกลืน งดงาม มชี วี ิตชีวา ถกู ตอ งตามหลกั เกณฑข องการจดั องคประกอบศิลป

การใชส ีตรงขา มกนั และการจดั องคประกอบศลิ ป

ท่มี าภาพ : http://oknation.nationtv.tv/blog/arch-jung/gallery/50406

เอกภาพ (Unity)

ในทางศลิ ปะ คือ การจดั ภาพใหเกดิ ความสัมพนั ธอยใู นกลมุ เดียวกัน ไมกระจัดกระจาย หรอื กอใหเกิดความสบั สนและมี
ความสัมพันธเ ชือ่ มโยงกัน แมจ ะมสี ว นแตกแยกไปบางกเ็ ปน เพยี งสว นประกอบเทา นั้น แตดผู ลรวมแลว ไมเปน ลกั ษณะแบง แยก
ตัวอยา งผลงาน

ศิลปน : Simone McLeod ศลิ ปน : Wendy Piersall

ความสมดลุ (Balance)

การจดั ความสมดุลแบง ออกเปน ๒ แบบ คือ

๑ ความสมดลุ กันโดยจัดภาพใหม ีรูปรา ง รปู ทรง หรอื สสี ันเหมอื นกนั ทัง้ ซายและขวา

๒ ความสมดุลกนั โดยจัดภาพที่มรี ปู ราง รูปทรง หรอื สีสนั ดานซายและขวาไมเหมอื นกัน แตใหความรสู กึ ในการถว งน้ําหนกั
ใหส มดุลกนั ได

“โรงเรียนของกรุงเอเธนส” ภาพวาดสีน้าํ มนั ผลงานของ
ราฟาเอลโล ซานซิโอ ดา อรู บ โี น (Raffaello Sanzio
da Urbino) สมัยครสิ ตศตวรรษท่ี ๑๖ เปนการจดั
องคป ระกอบของภาพในลกั ษณะของภาพใหเกิดความ
สมดุลทเี่ หมือนกนั ท้ังซายและขวา

ความกลมกลนื และความขดั แยง (Harmony and Contrast)

ความกลมกลนื การนําทัศนธาตตุ างๆ ทต่ี องการสรางสรรคม าจดั องคประกอบใหป ระสาน
สอดคลอง มีความสัมพันธ เขากันได ความกลมกลนื มีหลายประเภท ไมว าจะ
เปนความกลมกลืนของเสน รปู รา ง รูปทรง ลกั ษณะพ้ืนผวิ สี นํ้าหนักออ น-แก

และความกลมกลนื ของเน้ือหาสาระท้งั หมด

ความขดั แยง ความผดิ แผกแตกตางออกไปจากกลมุ หรือสว นรวม ในลักษณะท่ีไมเ หมอื นกัน
ไมวาจะเปน รูปทรง หรอื เน้ือหากต็ าม

จังหวะและจดุ สนใจ (Rhythm and Emphasis)

จงั หวะเปน การจัดภาพในลักษณะของการซา้ํ ท่เี ปนระเบยี บ ไดรบั รูถงึ การเคลื่อนไหว
ตอ เนือ่ งของเสน น้ําหนัก สี รปู รา ง รูปทรง การจดั ภาพใหม ีจังหวะที่เหมาะสมกลมกลืน
สวยงามนั้นจะตอ งคํานึงถึงพื้นทว่ี างดว ย

ที่มาภาพ : http://oknation.nationtv.tv/blog/nn1234/2012/04/09/entry-1

จุดสนใจ หรอื จดุ เดน ของภาพ หมายถงึ ความเปน หนว ยเดยี วท่ีโดดเดน และนาสนใจ
ซึง่ จะตอ งมกี ารเนน ใหเ หน็ ชัดเจนกวาสวนยอ ยท่เี ปน จุดรองลงไป โดยจะตอ งคํานงึ ถงึ ขนาด
รวมทั้งสี และตาํ แหนง ของการจัดวางจดุ สนใจ หรอื จดุ เดน ซงึ่ โดยมากแลวมักจะอยบู ริเวณ
ศนู ยกลางของภาพ

ที่มาภาพ : http://wqrwewe.blogspot.com/2015/02/1_5.html

สดั สว น (Proportion)

การนาํ เอาสว นประกอบตางๆ มาจัดใหไ ดส ดั สว นที่เหมาะสม
ซึ่งแสดงความสัมพันธก ันของจํานวน ความกวาง ยาว ลึก น้ําหนัก ขนาดของรูปทรงตางๆ

“มา เจาเสนห” ผลงานของ ญาณพล วิเชยี รเขตต
ประตมิ ากรรมรวมสมัยแบบลอยตวั แสดงลกั ษณะ
ความกลมกลืนของสดั สว น

ทศั นธาตุในสงิ่ แวดลอ ม

ทม่ี าภาพ : https://artnikhom999.wordpress.com/2014/06/04/

ผลงานจติ รกรรม (Painting)

ผลงานการวาดภาพระบายสี หรอื การแสดงออก ถา ยทอดผลงานดว ยสีผา นวัสดุ และวธิ ีการตา งๆ ไดแก การระบาย
การปาย การผา น และการซอ นทบั

ผลงานภาพเขียนของฟานกอ็ ก แสดงออกถึงฝแ ปรงและการปา ยสีทสี่ ่อื ถึงอารมณไดอ ยาง
โดดเดน

ผลงานประติมากรรม (Sculpture)

ผลงานการปน การหลอ การแกะสลัก ใหเ กิดเปน รูปรา ง รูปทรงในรูปลกั ษณะตางๆ และมรี ปู แบบเฉพาะตามเทคนคิ
วธิ กี ารสรา งสรรคโดยผานวตั ถุ ไดแก หนิ ไม โลหะ ดนิ แกว และวัสดสุ งั เคราะหตางๆ ทัศนธาตสุ าํ หรับผลงานประติมากรรม
จะปรากฏผา นรปู รา ง (Shape) และรปู ทรง (Form) มีลกั ษณะเปน ภาพแบบ ๓ มิติ

ภาพจาก : http://www.agora-gallery.com/artgalleryblog/ “รูปแบบของปรมิ าตร” ประตมิ ากรรมลอยตัว ผลงานของ
นนทวิ รรธน จนั ทนะผะลิน

ผลงานภาพพมิ พ (Printmaking)

ผลงานการพมิ พภาพดวยเทคนิควิธีการตา งๆ ไดแ ก การพมิ พไ ม การพิมพโลหะ การพมิ พตะแกรงไหมหรือซลิ กส กรนี
และการพมิ พหนิ เปนตน

ทม่ี าภาพ : http://53010610041.blogspot.com/2012/09/woodcut.html

ภาพพิมพบนกระดาษ ผลงานของ ประหยดั พงษด าํ

ผลงานเทคนิคผสมและส่ือผสม (Mixed Media)

ผลงานทศั นศลิ ปท ี่เกิดข้นึ จากการใชเ ทคนิคในการวาดภาพเขียนภาพดว ยเทคนิควิธีหลายลกั ษณะผสมผสานกนั เพอื่
สรางสรรคเ ปน ผลงานออกมา ผลงานจึงมีลักษณะแปลกตา นาสนใจ และมีทัศนธาตุเกิดข้นึ จากการเลือกใชของศิลปน ไดแก
รูปรา ง รปู ทรง พน้ื ผวิ และสี

สว นงานส่ือผสม มีการใชว สั ดุ หรอื กรรมวธิ ีตา งๆ เขาไปผสมดว ยอยา งมาก จนบางครัง้ ไมอาจเรยี กเปนงานอยางใดอยา งหน่งึ
โดยเฉพาะได

“Water No. ๑/๒๐๐๗” เทคนิคผสมบนไมอดั ผลงานของ เดชา วราชนุ ผลงานสื่อผสมของ มณเฑยี ร บญุ มา

ความแตกตางและความคลายคลงึ ของทศั นธาตใุ นงานทศั นศิลปแ ละส่ิงแวดลอ ม

ทัศนธาตุตามทีอ่ ธบิ ายมาแลว เราจะเห็นวา ไมว า จะเปนส่ิงแวดลอม หรือผลงานทศั นศิลป ลวนมีทัศนธาตปุ รากฏอยูดวยกนั
ทง้ั ส้นิ แตทัศนธาตุในสิ่งแวดลอมจะมีความแตกตางจากทศั นธาตุในผลงานทศั นศลิ ปท ่มี นุษยส รางข้นึ

สวนความคลา ยคลึงกนั ระหวา งทัศนธาตุในส่ิงแวดลอ มกับทศั นธาตุในผลงานทศั นศิลปทีม่ นษุ ยส รางขน้ึ ไดแ ก รปู ลกั ษณะของ
เสน สี รูปรา ง และรปู ทรง บางอยา งจะมีรปู แบบคลายกนั โดยบงั เอิญ พรอ มกับมคี วามงาม ความแปลกตา นา ท่งึ ความนา สนใจ
ดว ยตวั เองของทศั นธาตทุ ั้ง ๒ แบบ

การเปรียบเทียบทศั นธาตุในงานทศั นศลิ ปและสิ่งแวดลอม

ทัศนธาตใุ นสิ่งแวดลอ ม (ตามธรรมชาติ)
๑. เกิดขน้ึ เองตามธรรมชาติ
๒. รปู ลกั ษณะท่ีปรากฏจะเปนไปอยา งอสิ ระ ไมอ าจ
ควบคุมใหม ีลกั ษณะเฉพาะเจาะจงได
๓. รูปลักษณะท่เี กิดเปนมาอยางไรกเ็ ปน ไปอยา งนั้น
อาจเปลีย่ นแปลงไปบางเลก็ นอ ยตามกาลเวลา
๔. รปู ลกั ษณะและความงามมีปรากฏอยเู ฉพาะบาง
พน้ื ที่ บางเวลาเปนไปตามเงอื่ นไขของธรรมชาติ

การเปรียบเทยี บทัศนธาตใุ นงานทัศนศิลปแ ละสงิ่ แวดลอ ม
ทัศนธาตใุ นงานทัศนศลิ ป
๑. เกดิ มาจากการสรา งสรรคข องศลิ ปน
๒. รูปลักษณะท่ปี รากฏจะเปน ไปตามจนิ ตนาการ
ของศิลปน มกี ารควบคมุ ใหเ ปน ไปตามแนวคดิ
๓. รปู ลักษณะทีเ่ กดิ มกี ารพัฒนาเปน รปู ใหมๆ
แปลกๆ ไดอยา งตอ เน่อื ง ตามความคดิ และ
จินตนาการของศิลปน
๔. รปู ลักษณะและความงามมีปรากฏไดทุกเวลา
ทกุ สถานที่ เปน ไปตามความคิดสรางสรรค
อยา งอสิ ระ

เราจะเหน็ ไดว าส่ิงแวดลอ มตามธรรมชาติ หรอื ส่งิ แวดลอ มทม่ี นษุ ยสรางขน้ึ ลว นมที ัศนธาตุแตล ะอยา งปรากฏอยู แตทศั นธาตุ
ในสิง่ แวดลอ มเราไมส ามารถควบคมุ ได เกิดขึ้นและเปน ไปเองตามธรรมชาติ