วิชาพืชสมุนไพร บ่อเกลือ

สมุนไพรใกลต้ วั

รหสั วิชา พว 02021
ระดบั มธั ยมศกึ ษาตอนปลาย

ความหมายและประเภทสมนุ ไพร

คำว่ำ สมนุ ไพร ตำม พระรำชบัญญตั ยิ ำ หมำยถึง "ยำทไ่ี ด้จำกพืช สัตว์ หรอื แร่ธำตุ ซง่ึ ยัง
ไม่ได้ผสม ปรุง หรอื เปล่ียนสภำพ เช่น พชื ก็ยงั เปน็ ส่วนของ รำก ลำตน้ ใบ ดอก ผล ฯลฯ ซ่ึงยงั
ไม่ไดผ้ ำ่ นขั้นตอนกำรแปรรูปใด ๆ แตใ่ นทำงกำรคำ้ สมนุ ไพรมกั จะถกู ดดั แปลงในรูปแบบตำ่ ง ๆ
เช่น ถกู ห่ันใหเ้ ป็นชิน้ เลก็ ลง บดเปน็ ผงละเอียด หรอื อดั เปน็ แทง่

อยำ่ งไรกต็ ำมในควำมร้สู ึกของคนทั่ว ๆ ไป เมือ่ กล่ำวถงึ สมนุ ไพร มักจะนกึ ถึงเฉพำะต้นไมท้ ี่
นำมำใช้เปน็ ยำเทำ่ น้นั ทงั้ น้ีอำจเป็นเพรำะว่ำสัตว์ หรือแร่ มีกำรนำมำใช้น้อย และใชใ้ นโรคบำง
ชนิดเท่ำนั้น

ศนู ย์กำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอัธยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

ประเภทของสมนุ ไพร

พชื สัตว์ แรธ่ ำตุ

ศนู ย์กำรศึกษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอธั ยำศัยอำเภอบ่อเกลือ

ประเภทสมุนไพร

สมนุ ไพรจำกพืช
1. สมุนไพรจำกพชื แบง่ ออกเป็น 5 ประเภท คือ

1.1 ประเภทตน้ เช่น ตน้ พิกลุ ตน้ ข้ีเหลก็ ต้นมะตมู
1.2 ประเภทเถำ, เครอื เชน่ เถำบอระเพด็ , เถำคันแดง
1.3 ประเภทหวั ,เหงำ้ เช่น หวั แห้วหมู, เหง้ำขำ่ , เหงำ้ ขงิ
1.4 ประเภทผกั เช่น ผักบุง้ ผกั หนอก ผักชี ผกั กำดนำ้
1.5 ประเภทหญ้ำ เชน่ หญำ้ แพรก หญำ้ คำ หญ้ำใต้ใบ

ศนู ย์กำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอัธยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

ประเภทสมนุ ไพร

2. สมนุ ไพรจำกสัตวแ์ บง่ ออกเปน็ 3 ประเภท คือ
2.1 ประเภทสตั วบ์ ก เชน่ ควำยเผือก หมี งเู หลือม
2.2 ประเภทสัตวน์ ำ้ เชน่ ปลำหมกึ หอยสังข์ เตำ่
2.3 ประเภทสตั วอ์ ำกำศ เช่น นกนำงแอ่น ผงึ้

3. สมุนไพรจำกแร่ธำตุ แบง่ ออกเป็น 2 ประเภท คอื
3.1 ประเภทแรธ่ ำตทุ ส่ี ลำยตวั ยำก เชน่ เหลก็ ทองคำ เงนิ
3.2 ประเภทแรธ่ ำตุที่สลำยตวั เรว็ หรือสลำยตวั อยูแ่ ลว้ เชน่ สำรสม้
พิมเสน เกลอื

ศนู ยก์ ำรศึกษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอัธยำศยั อำเภอบ่อเกลอื

ความสาคญั ของพชื สมนุ ไพร

ดำ้ นสำธำรณสขุ

(1) สนบั สนนุ และพฒั นำวชิ ำกำรและเทคโนโลยพี ้นื บ้ำนอันได้แก่ กำรแพทย์แผนไทย
เภสชั กรรมแผนไทย กำรนวดไทย

(2) สนับสนุนและส่งเสริมกำรดแู ลรกั ษำสขุ ภำพของตนเอง โดยใช้ สมนุ ไพร กำรแพทย์พนื้ บ้ำน
กำรนวดไทย ในระดับบคุ คล ครอบครัว และชมุ ชน ใหเ้ ปน็ ไปอย่ำงถูกตอ้ งเปน็ ระบบ สำมำรถ
ปรบั ประสำนกำรดูแลสขุ ภำพแผนปจั จุบนั ได้
อำจกลำ่ วได้วำ่ สมุนไพรสำหรบั สำธำรณสขุ มลู ฐำน คอื สมุนไพรที่ใช้ในกำรสง่ เสริมสขุ ภำพ

และกำรรกั ษำโรค/อำกำรเจ็บป่วยเบอ้ื งตน้ เพอ่ื ใหป้ ระชำชนสำมำรถพง่ึ ตนเองไดม้ ำกขึ้น

ศูนยก์ ำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอธั ยำศยั อำเภอบ่อเกลอื

ความสาคญั ของพชื สมนุ ไพร

ด้ำนเศรษฐกจิ

ในปจั จบุ ัน พืชสมนุ ไพรจดั เปน็ พืชเศรษฐกิจชนดิ หน่งึ ทีต่ำงประเทศกำลังหำมำลงทุนและ
คัดเลือกสมุนไพรไทยไปสกัดหำตวั ยำเพอ่ื รักษำโรคบำงโรคและมีหลำยประเทศที่นำสมนุ ไพรไทย
ไปปลกู และทำกำรคำ้ ขำยแขง่ กบั ประเทศไทย สมนุ ไพรหลำยชนิดทเ่ี รำสง่ ออกเป็นรูปของวตั ถุดิบ
คือ กระวำน ขมิน้ ชนั เร่ว เปล้ำนอ้ ยและมะขำมเปียก เป็นตน้ ซงึ่ สมุนไพรเหล่ำนตี้ ลำดตำ่ งประเทศ
ยังคงมคี วำมตอ้ งกำรอกี มำก เพื่อหำควำมเป็นไปไดใ้ นกำรพัฒนำคุณภำพและแหลง่ ปลูกฃองสมุนไพร
เพอื่ ส่งออก จึงไดก้ ำหนดชนิดของสมนุ ไพรท่ีมศี กั ยภำพ 13 ชนดิ คือ มะขำมแขก กำนพลู ดองดึง
เทียนเกล็ดหอย เรว่ กระวำน ชะเอมเทศ ขมนิ้ จันทรเ์ ทศ ใบพลู พริกไทย ดปี ลีและนำ้ ผง้ึ

ศนู ย์กำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอธั ยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

1. น้ำมนั หอมระเหย ( Essential oil)

พชื สมุนไพรหลำยชนดิ สำมำรถนำมำสกัด น้ำมันหอมระเหยได้โดยวธิ ีกำรกล่ัน

ซึ่งจะไดน้ ้ำมนั หอมระเหยมกี ลิน่ หอมแตกตำ่ งกนั ไป ตำมชนดิ ของพืชสมนุ ไพร

น้ำมนั หอมระเหยน้ีมีสำระสำคญั ทสี่ กดั ออกมำ ซ่ึงจะใชป้ ระโยชนไ์ ด้ตรงตำมวตั ถปุ ระสงค์

รวมทั้งกำรใช้ในปริมำณท่นี ้อยกวำ่ เมอื่ เทยี บกับกำรนำพืชสมนุ ไพรมำใชใ้ นรปู อ่นื

ตวั อยำ่ งของพชื สมุนไพรทน่ี ำมำสกัดน้ำมันหอมระเหย เช่น

- น้ำมันตะไคร้หอม ใชใ้ นอตุ สำหกรรมผลติ สบู่ แชมพู น้ำหอมหรอื ใช้

ทำสำรไลแ่ มลง

- นำ้ มนั ไพล ใชใ้ นผลิตภัณฑ์ครมี ทำภำยนอก ลดอำกำรอักเสบจำกกำรฟกชำ้

- นำ้ มันกระวำน ใชแ้ ต่งกล่ินเหล้ำ เครื่องดม่ื ต่ำง ๆ รวมถึงอตุ สำหกรรมน้ำหอม ปรสะมโยนุ ชไนพ์ขรอง
- นำ้ มนั พลู ใช้ในอตุ สำหกรรมเครอื่ งสำอำงหรอื ใช้เปน็ เจลทำภำยนอกแก้คนั

ศนู ยก์ ำรศึกษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอัธยำศยั อำเภอบ่อเกลอื

2.ยำรบั ประทำน ปรสะมโยนุ ชไนพ์ขรอง
พชื สมนุ ไพรหลำยชนดิ สำมำรถนำมำใชร้ บั ประทำน

เพ่อื รกั ษำอำกำรของโรคได้ อำจใชส้ มุนไพรชนิดเดียว
หรอื หลำยชนดิ รวมกนั กไ็ ด้ ทัง้ น้ีข้ึนอยกู่ ับสำรสำคญั ท่ีมีอยู่
ในพืชสมนุ ไพร ชนิดน้ันทีอ่ อกฤทธิเ์ิ พ่อื กำรบำบัดรักษำเช่น
-แกไ้ ข้ = บอระเพด็ ฟำ้ ทะลำยโจร
- แก้ท้องอดื = ท้องเฟ้อ กะเพรำ ไพล ขิง
- ระงับประสำท = ข้ีเหล็ก ไมยรำพ
- ลดไขมัน ในเส้น เลอื ด = คำฝอย กระเจยี๊ บแดง กระเทยี ม

ศูนยก์ ำรศึกษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอธั ยำศยั อำเภอบ่อเกลอื

3.ยำสำหรบั ใช้ภำยนอก ศนู ยก์ ำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอัธยำศัยอำเภอบ่อเกลอื
เป็นพชื สมุนไพรทสี่ ำมำรถนำมำบำบัดโรคที่เกิดขึน้ ตำม
ปรสะมโยนุ ชไนพข์ รอง
ผวิ หนงั แผลทีเ่ กิดขึ้นตำมร่ำงกำย รวมท้ังแผลในปำก อำจใช้
สมุนไพรชนดิ เดียว หรือหลำยชนิดรวมกันก็ได้ ลักษณะของ
กำรนำมำใชม้ หี ลำยลกั ษณะมที ง้ั ใช้สด บดเปน็ ผง ครมี ท้งั นี้
ขน้ึ อย่กู บั สำระสำคัญท่มี อี ยใู่ นพืชสมุนไพร และควำมสะดวก
ในกำรนำมำใช้ ตัวอยำ่ งของพืชสมุนไพรทนี่ ำมำใชเ้ ป็นยำสำหรบั
ใช้ภำยนอก เช่น
- รักษำแผลในปำก = บวั บก หว้ำ โทงเทง
- ระงับกลิน่ ปำก = ฝร่ัง กำนพลู
- แก้แพ้ = ผกั บงุ้ ทะเล ตำลงึ เทำ้ ยำยม่อม เสลดพงั พอน
- รกั ษำแผลนำ้ ร้อนลวก = บวั บก ยำสูบ ว่ำนหำงจระเข้
- แกง้ ูสวดั = ตำลงึ พดุ ตำน ว่ำนมหำกำฬ เสลดพงั พอน

4.ผลิตภัณฑ์เสรมิ อำหำรและเครื่องดื่ม
พืชสมนุ ไพรหลำยชนดิ สำมำรถนำมำทำเปน็ ผลติ ภณั ฑ์จำก
ธรรมชำติ ผบู้ ริโภคจงึ รูส้ กึ ปลอดภัยในกำรนำมำรบั ประทำน เชน่
- ดดู จับไขมนั จำกเสน้ เลือด ลดน้ำหนัก = บกุ
- เปลี่ยนไขมันเปน็ พลังงำน ลดนำ้ หนกั = ส้มแขก
- เครอ่ื งด่ืมบำรุงสขุ ภำพ = หญำ้ หนวดแมว คำฝอย หญำ้ หวำน

ปรสะมโยนุ ชไนพข์ รอง

ศูนยก์ ำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอัธยำศัยอำเภอบ่อเกลอื

5.เครอ่ื งสำอำงค์ ปรสะมโยนุ ชไนพ์ขรอง
กำรนำพชื สมุนไพรมำใชเ้ ปน็ เครื่องสำอำงค์ มมี ำนำน
แลว้
และในปจั จบุ นั ได้รบั กำรยอมรบั มำกขนึ้ เน่ืองจำกปลอดภัย
กวำ่ กำรใช้สำรสังเครำะหท์ ำงเคมี ทำใหม้ ผี ลิตภณั ฑท์ ่ผี ลิตขึ้น
โดยมสี ่วนผสมของพืชสมุนไพรเกดิ ขึ้นมำกมำย เช่น แชมพู
ครีมนวดผม สบู่ โลช่ัน ตวั อย่ำงพืชสมนุ ไพรทนี่ ำมำใช้เปน็
เคร่อื งสำอำงค์ เชน่ อญั ชัน ว่ำนหำงจระเข้ มะคำดคี วำย
เห็ดหลนิ จอื เป็นตน้

ศนู ย์กำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอัธยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

6 ผลิตภัณฑ์ป้องกนั กำจดั ศตั รพู ืช ปรสะมโยนุ ชไนพ์ขรอง

เปน็ สมนุ ไพรทม่ี ีฤทธเ์ิ บอ่ื เมำหรอื มีรสขม
ซ่ึงมคี ณุ สมบัตใิ นกำรปรำบหรอื ควบคมุ ปรมิ ำณกำร
ระบำดของแมลงศตั รพู ืช โดยไมม่ ีพษิ ตกคำ้ งใน
ผลผลิต ไมม่ พี ษิ ตอ่ ผ้ใู ชแ้ ละสภำพแวดลอ้ ม สมุนไพร
กำจดั หนอน เช่น เถำบอระเพ็ด ลกู ควินนิ เมล็ดมนั แก้ว

ศูนย์กำรศึกษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอัธยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

วธิ กี ารนาสมุนไพรมาใชป้ ระโยชน์

วิธีเตรียมยำสมนุ ไพร
ตำรบั ยำจำกสมุนไพร ซง่ึ เปน็ ยำแผนโบรำณมักมสี ่วน ประกอบ

หลำยชนิด บำงตำรับอำจมำกถึง 30-40 ชนดิ ซึ่งในจำนวนนแี้ บง่ เป็นได้
2 ประเภท คือ

1. ตวั ยำสำคญั หรือตวั ยำตรง อำจจะมหี ลำยชนดิ ซึ่งแบ่งประเภท ได้
อกี คอื เปน็ ตัวยำหลัก และตัวยำช่วย

2. ตวั ยำแต่งกลิน่ รส หรอื ตวั ยำชกู ลน่ิ ชรู ส กำรปรุงยำ ตอ้ งมีสตู รตำรบั
ทแี่ น่นอนชดั เจน และจะตอ้ งเขำ้ ใจสตู รตำรบั

ศูนย์กำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอัธยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

สูตรตารบั ยามลี กั ษณะดงั นี้

1. ชนิดและลักษณะของสมุนไพร
สมนุ ไพรหลำยชนดิ มีช่อื พ้องกนั บำงชนดิ มีฤทธิ์ิเป็นยำ บำงชนดิ ไมม่ ีฤทธิ์ทำงยำ และบำง
ชนิดอำจเปน็ พษิ เช่น โคคลำน เม่อื ทรำบชนดิ แลว้ ต้องทรำบว่ำใชส้ ว่ นไหน ของพชื หรอื สตั ว์ เช่น
สว่ น รำก ใบ ดอก ผล หรือทั้งตน้ (ทงั้ ห้ำ) เพรำะแต่ละส่วนของพชื อำจมสี ำรท่ีเปน็ ยำมำกนอ้ ย
หรอื ตำ่ งชนิดกนั ตอ่ ไปกต็ ้องทรำบว่ำใชส้ ่วนน้นั สด ๆ หรือแหง้ สุดท้ำยตอ้ งทรำบว่ำก่อนนำมำ
ผสมเปน็ ยำ ตอ้ งผำ่ นวิธีกำรใดๆ ก่อนหรือไม่ เช่น กำรป้ิงใบชุมเห็ดเทศก่อนเอำมำชงน้ำดม่ื
2. ขนำดหรอื นำ้ หนกั ของสมนุ ไพร
3. วธิ ีกำรปรงุ

ศนู ยก์ ำรศึกษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอธั ยำศัยอำเภอบ่อเกลือ

สูตรตารบั ยามลี ักษณะดงั นี้

4. น้ำกระสำยยำ ซ่งึ เปน็ ของเหลวที่ใช้ละลำยหรอื สกดั ตัวยำจำกสมนุ ไพร หรือใช้เพือ่
เสริม ตัวยำหลักให้ออกฤทธ์ิแรงและเรว็ ย่งิ ขน้ึ หรอื เพียงใช้ในกำรเตรียมยำเพื่อควำมสะดวก
ในกำรกิน ตัวอยำ่ ง นำ้ กระสำยยำ เช่น นำ้ สะอำด เหลำ้ นำ้ ปูนใส น้ำซำวข้ำว เป็นต้น สว่ น
วธิ กี ำรปรุงยำทกี่ ำหนดไวใ้ นตำรำแผนโบรำณ และวธิ กี ำรทีพ่ ระรำชบญั ญตั ิยำกำหนดให้
ปรุงเปน็ ยำแผนโบรำณไดใ้ นปจั จุบนั น้มี ี 24 วิธี แตท่ ี่พบบอ่ ย ๆ และประชำชนสำมำรถ
เตรียมใช้ไดเ้ อง คือ ยำลกู กลอน ยำชง ยำต้ม และยำดอง

ศูนยก์ ำรศึกษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอธั ยำศัยอำเภอบ่อเกลือ

เทคนคิ การเตรียมยาสมนุ ไพร

1. ยำต้ม
วธิ นี เ้ี หมำะกบั สมนุ ไพรที่มีสำรสำคญั ละลำยออกมำในน้ำ เปน็ วิธที ่ี

เตรียมงำ่ ย กำรดดู ซมึ คอ่ นข้ำงดี แต่รสชำติไม่คอ่ ยดี
ขอ้ ควรระวงั
1. ควรตม้ กินเฉพำะแต่ละวนั ไม่ควรเกบ็ ค้ำงคนื
2. ภำชนะท่ใี ชต้ ้ม ควรใชห้ ม้อดิน หม้อเคลอื บหรอื หม้อสแตนเลส หำ้ มใช้

โลหะ เหล็ก หรอื อะลมู เิ นียม เพรำะกรดหรือสำรฝำดในสมุนไพร จะทำปฏกิ ริ ิยำ
กบั โลหะจำพวกน้ื มีผลตอ่ ยำตม้ หรอื บำงครง้ั โลหะจะละลำยออกมำ เป็นพิษต่อ
ผูใ้ ช้ในระยะยำวได้

ศูนยก์ ำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอธั ยำศัยอำเภอบ่อเกลอื

เทคนคิ การเตรียมยาสมุนไพร

2. ยำชง
เหมำะสำหรับสมนุ ไพรทม่ี ีสำรสำคัญ ละลำยในน้ำไดด้ ี วิธเี ตรยี มงำ่ ยและ
สะดวกกว่ำยำตม้ มกั มกี ล่นิ หอม แตส่ กดั สำรสำคญั ได้นอ้ ยกวำ่ วิธีต้ม
วิธกี ำรเตรยี ม
กำรเตรยี มพชื สมนุ ไพร นำส่วนท่ีใชม้ ำล้ำงใหส้ ะอำด ห่ันใหม้ ีขนำดพอประมำณ
ตำกแดดหรอื อบจนแห้งเก็บในภำชนะที่ปดิ สนทิ ชงโดยต้มนำ้ เดือดลงในแกว้ ทม่ี ีผงยำ
ปิดฝำทงิ้ ไว้ 3 - 5 นำที รนิ เอำส่วนใสดม่ื ห้ำมท้งิ ไว้นำน เกินกวำ่ 5 นำที

ศูนย์กำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอัธยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

เทคนิคการเตรยี มยาสมุนไพร

3. ยำดองเหล้ำ
เหมำะสำหรับสมุนไพรทมี่ ีสำรสำคญั ทไ่ี มล่ ะลำยน้ำ ดงั น้ันจงึ ไมอ่ ำจเตรยี มโดยกำรตม้
หรือชงได้
ข้อควรระวัง
สตรีมคี รรภ์ ผู้ป่วยควำมดนั โลหิตสงู ผ้ปู ว่ ยโรคหวั ใจ ผทู้ แ่ี พ้เหล้ำ
ควรหลีกเล่ยี งกำรใช้ยำ เตรยี มวธิ ินเี้ พรำะอำจเกิดอันตรำยได้

ศนู ยก์ ำรศึกษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอธั ยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

อาการแพท้ ีเ่ กดิ จากสมนุ ไพร

ผื่นข้นึ ตำมผวิ หนงั Finished? ประสำทควำมรสู้ ึกทำงำน
ไวเกนิ ปกติ
เบื่ออำหำร คลน่ื ไส้ อำเจียน
(หรืออยำ่ งใดอย่ำงหน่งึ ) ใจส่ัน ใจเตน้ หรือรู้สกึ วบู วำบ
หอู ้ือ ตำมัว ชำท่ลี ้ิน ชำท่ีผวิ หนงั คลำ้ ยหัวใจหยุดเตน้

ศูนยก์ ำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอธั ยำศยั อำเภอบ่อเกลือ ตัวเหลอื ง ตำเหลือง ปัสสำวะสีเหลือง เขย่ำเกิดฟอง
สีเหลอื ง อำกำรนแ้ี สดงถงึ อันตรำยร้ำยแรง ต้องรีบ
ไปพบแพทย์

โรคทไ่ี มค่ วรใชส้ มนุ ไพรดว้ ยตนเอง

เป็นโรคร้ำยแรง โรคเรือ้ รงั หรอื โรคที่ยงั พสิ ูจน์ไมไ่ ด้
แนช่ ดั ว่ำรักษำด้วยสมนุ ไพร ไดเ้ ช่น งูพษิ กัด สนุ ขั บำ้ กดั
บำดทะยัก กระดกู หกั มะเร็ง วณั โรค กำมโรค ควำมดันโลหิตสงู
เบำหวำน โรคเรื้อน ดีซำ่ น หลอดลมอกั เสบเรือ้ รงั ปอดบวม
(ปอดอักเสบ) อำกำรบวม ไทฟอยด์ โรคตำทุกชนดิ

ศูนยก์ ำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอธั ยำศัยอำเภอบ่อเกลือ

โรคทไี่ มค่ วรใช้สมนุ ไพรดว้ ยตนเอง (ตอ่ )

(1) ไข้สงู (ตวั ร้อนจัด) ตำแดง ปวดเมื่อยมำก ซมึ บำงทพ่ี ดู เพ้อ
(2) ไขส้ งู และดซี ำ่ น (ตัวเหลอื ง) ออ่ นเพลียมำก อำจเจ็บในแถวชำยโครง
(3) ปวดแถวสะดือ เวลำเอำมอื กดเจบ็ ปวดมำกข้นึ หนำ้ ท้องแขง็ อำจทอ้ งผูก
และมไี ข้เล็กนอ้ ย หรอื มำก (อำจเป็นโรคไส้ตง่ิ อกั เสบอยำ่ งแรงหรอื ลำไส้ส่วน
อ่นื อกั เสบ)
(4) เจบ็ แปลบในท้องคลำ้ ยมีอะไรฉีกขำด ปวดท้องรนุ แรงมำกทอ้ งแข็งอำจ
มีตวั รอ้ นและคลืน่ ไส้อำเจียนดว้ ย บำงทมี ปี ระวตั ปิ วดทอ้ งบ่อย ๆ มำก่อน

ศูนย์กำรศึกษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอธั ยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

โรคทไ่ี มค่ วรใชส้ มนุ ไพรดว้ ยตนเอง (ตอ่ )

(5) อำเจียนหรือไอเป็นโลหิต (อำจเปน็ โรคร้ำยแรงของกระเพำะอำหำร
หรอื ปอด) ตอ้ งใหค้ นไข้นอนพกั นิง่ ๆ กอ่ น ถำ้ แพทยอ์ ยใู่ กล้ควรเชญิ มำ
ตรวจทีบ่ ำ้ น ถำ้ จำเปน็ ต้องพำไปหำแพทย์ ควรรอใหเ้ ลอื ดหยดุ เสียกอ่ น
และควรพำไปโดยมีกำรกระเทอื นกระแทกน้อยทส่ี ดุ
(6) ทอ้ งเดนิ อย่ำงแรง อุจจำระเป็นนำ้ บำงทมี ีลักษณะคลำ้ ยนำ้ ซำ ขำ้ ว
บำงทถี ำ่ ยพ่งุ ถำ่ ยติดต่อกนั อย่ำงรวดเรว็ คนไขอ้ ่อนเพลยี มำก ตำลึก
หนังแห้ง (อำจเปน็ อหิวำตกโรค) ตอ้ งพำไปหำแพทย์โดยด่วน ถ้ำไปไมไ่ หว

ต้องแจง้ แพทย์หรืออนำมัยท่ีใกล้บ้ำนทส่ี ุดโดยเร็ว

ศูนย์กำรศึกษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอธั ยำศัยอำเภอบ่อเกลือ

โรคทไ่ี มค่ วรใชส้ มนุ ไพรดว้ ยตนเอง (ตอ่ )

(7) ถำ่ ยอุจจำระเปน็ มูกและเลือด บำงทีเกอื บไม่มีเนือ้ อจุ จำระเลย ถ่ำย
บ่อยมำก
8) สำหรับเดก็ โดยเฉพำะอำยภุ ำยใน 12 ปี ไข้สูง ไอมำก หำยใจมเี สียง
ผิดปกติคล้ำย ๆ กบั มี อะไรตดิ อยใู่ นคอบำงทมี อี ำกำรหนำ้ เขียว ต้องรบี พำ
ไปหำ แพทยโ์ ดยด่วนทีส่ ดุ
9) อำกำรตกเลือดเปน็ เลอื ดสด ๆ จำกทำงไหนกต็ ำม โดยเฉพำะทำงช่อง
คลอดตอ้ งพำไปหำแพทยโ์ ดยเร็วท่ีสดุ

ศนู ยก์ ำรศึกษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอธั ยำศัยอำเภอบ่อเกลือ

คณุ สมบัตขิ องสมนุ ไพรรอบบา้ น

ตะไคร้

ชื่อวทิ ยำศำสตร์Cymbopogon citratusStapf. วงศ์ GRAMINEAE
รปู ลักษณะ : ไม้ล้มลกุ ทมี่ อี ำยไุ ดห้ ลำยปี ชอบดนิ รว่ นซยุ ปลกู ได้ ตลอดปี
ใบสีเขียวยำวแหลม ดอกฟสู ขี ำว หัวโตข้ึน จำกดินเปน็ กอๆ กลน่ิ หอมฉนุ
คอ่ นข้ำงร้อน
สรรพคุณของตะไคร้ : มีสว่ นช่วยในกำรขับเหง่อื เป็นยำบำรุงธำตไุ ฟ
ให้เจริญ (ต้นตะไคร้) มสี รรพคุณเปน็ ยำบำรงุ ธำตุ ช่วยในกำรเจรญิ อำหำร
ชว่ ยแกอ้ ำกำรเบอื่ อำหำร (ตน้ ) สำรสกัดจำกตะไคร้มีสว่ นช่วยในกำรปอ้ งกนั
โรคมะเรง็ ลำไสใ้ หญ่

ศนู ยก์ ำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอัธยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

คณุ สมบตั ิของสมนุ ไพรรอบบ้าน

ขงิ

ช่อื วิทยำศำสตร์ : Zingiber officinale Roscoe. ช่อื วงศ์ : ZINGIBERACEAE
ลักษณะทัว่ ไป : ไม้ล้มลุก สงู 0.3-1 เมตร มเี หงำ้ ใต้ดนิ เปลือกนอกสีนำ้ ตำลแกมเหลอื ง
เนื้อในสีนวลแกมเขียว มกี ล่นิ เฉพำะ แตกสำขำ คลำ้ ยนวิ้ มือ ใบเด่ียว เรยี งสลบั รูปขอบ
ขนำน แกมใบหอก กว้ำง 1.5-2 ซม. ยำว 15-20 ซม. ดอกช่อแทงออกจำกเหง้ำ กลบี
ดอกสีเหลอื งแกมเขยี ว ใบประดับสเี ขียวอ่อน ผลแหง้ มี 3 พู
สรรพคุณ : เหง้ำแกท่ ั้งสดและแห้งใชเ้ ปน็ ยำขับลม ช่วยใหเ้ จรญิ อำหำร แก้อำเจียน แก้ไอ
ขบั เสมหะและขับเหงื่อ ผงขิงแห้งมฤี ทธ์ิ ขับนำ้ ดชี ่วยย่อยไขมนั ลดกำรบีบตัวของลำไส้
บรรเทำอำกำรปวดท้อง

ศนู ย์กำรศึกษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอัธยำศยั อำเภอบ่อเกลอื

คุณสมบตั ขิ องสมนุ ไพรรอบบ้าน

กล้วยน้ำวำ้
ช่ือวิทยำศำสตร์ : Musa sapientum L. วงศ์ : Musaceae
ลักษณะ : ไม้ล้มลุก สงู 2-4.5 เมตร มลี ำตน้ ใต้ดิน ลำต้นเหนือดนิ เกดิ จำก
กำบใบหมุ้ ซ้อนกนั ใบเด่ียวเรียงสลบั ซอ้ นกันรอบตน้ ทปี่ ลำยยอด รูปขอบ
ขนำน กวำ้ ง25-40 ซม. ยำว 1- 2 เมตร ผวิ ใบเรยี บมนั ท้องใบสีอ่อนกวำ่
ดอกชอ่ เรยี กว่ำ หวั ปลี ออกทีป่ ลำยยอด ใบประดับหุม้ ชอ่ ดอกสีแดงหรอื
มว่ ง กลบี ดอกสีขำว บำงผลเปน็ ผลสด
ประโยชน์ทำงสมุนไพร : ผลดิบ มสี ำรแทนนิน รักษำอำกำรท้องเสยี และ
บิด โดยกนิ คร้ังละครง่ึ หรอื หนงึ่ ผล

ศูนยก์ ำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศึกษำตำมอธั ยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

คุณสมบัตขิ องสมนุ ไพรรอบบ้าน

กระเทียม
ชื่อวิทยำศำสตร์ : Allium sativum L. วงศ์ : Alliaceae
ชอ่ื สำมัญ : Common Garlic , Allium ,Garlic ,
ลกั ษณะ : ไมพ่ ุ่ม สูง 2-4 เมตร กง่ิ ออ่ นมหี นำม ใบประกอบชนดิ มีใบย่อย
ใบเดียว เรยี งสลับ รปู ไข่ รูปวงรีหรือรูปไข่แกมขอบขนำนกว้ำง 3-5 ซม. ยำว
4-8 ซม. เนอื้ ใบมีจดุ น้ำมันกระจำย กำ้ นใบมีครีบเลก็ ๆ ดอกเดี่ยวหรอื ช่อ
ออกทีป่ ลำยก่ิงและทซ่ี อกใบ กลบี ดอกสีขำว กลนิ่ หอม รว่ งงำ่ ย ผลเปน็ ผล
สด กลมเกลยี้ ง ฉ่ำน้ำ
ประโยชน์ทำงสมนุ ไพร : ตำรำยำไทยใชน้ ้ำมะนำวและผลดองแหง้ เปน็ ยำขับ
เสมหะ แกไ้ อ แกโ้ รคเลือดออกตำมไรฟนั เพรำะมีวิตำมนิ ซี น้ำมะนำวเปน็
กระสำยยำสำหรับสมุนไพรทใ่ี ชข้ ับเสมหะ เชน่ ดปี ลี กินร่วมกับยำขับ ลม

ศนู ยก์ ำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอธั ยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

คณุ สมบัติของสมนุ ไพรรอบบ้าน

กระชำย

ศนู ยก์ ำรศึกษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอธั ยำศยั อำเภอบ่อเกลือ ชอื่ วิทยำศำสตร์ : Boesenbergia rotunda (Linn.) Mansf.
ชื่อวงศ์ : ZINGIBERACEAE
ลกั ษณะทว่ั ไป : ไม้ลม้ ลกุ ไม่มลี ำต้นบนดิน มีเหงำ้ ใต้ดนิ ซึ่งแตกรำกออกไป
เปน็ กระจกุ จำนวนมำก อวบน้ำ ตรงกลำงพองกว้ำงกว่ำส่วนหวั และทำ้ ย ใบ
เดยี่ ว เรยี งสลบั ในระนำบเดยี วกัน รปู ขอบขนำนแกมรูปไข่ ตรงกลำงดำ้ นใน
ของกำ้ นใบมรี ่องลึก ดอกช่อ ออกแทรกอยู่ระหวำ่ งกำบใบท่โี คนตน้ กลบี ดอก
สขี ำวหรือชมพอู ่อน ใบประดับรปู ใบหอก สมี ่วงแดง ดอกยอ่ ยบำนคร้ังละ
1 ดอก ผลของกระชำยเปน็ ผลแหง้
สรรพคุณ : เหงำ้ ใชแ้ กโ้ รคในปำก ขับปัสสำวะ รกั ษำโรคบดิ แกป้ วดมวนท้อง
ขบั ระดขู ำว

คณุ สมบัติของสมนุ ไพรรอบบา้ น

ศนู ย์กำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอธั ยำศัยอำเภอบ่อเกลือ ไพล

ชือ่ วิทยำศำสตร์ : Zingiber purpureum Roscoe วงศ์ : Zingiberaceae
ลกั ษณะ : ไมล้ ้มลุก สงู 0.7-1.5 เมตร มเี หงำ้ ใต้ดนิ เปลือกนอกสีนำ้ ตำลแกม
เหลอื ง เนือ้ ในสเี หลอื งแกมเขยี ว มกี ล่นิ เฉพำะ แทงหนอ่ หรือลำต้นเทียมขึ้น เปน็ กอ
ประกอบดว้ ยกำบหรือโคน ใบซ้อนกัน ใบ เดยี่ ว เรยี งสลบั รปู ขอบขนำนแกมใบหอก
กวำ้ ง 3.5-5.5 ซม. ยำว 18-35 ซม. ดอก ช่อ แทงจำกเหง้ำใต้ดิน กลีบดอกสีนวล ใบ
ประดับสมี ว่ ง ผล เป็นผลแห้ง รปู กลม
ประโยชนท์ ำงสมนุ ไพร : ใช้เหงำ้ เปน็ ยำขบั ลม ขับประจำเดอื น มฤี ทธริ์ ะบำยอ่อน
ๆ แก้บิดสมำนลำไส้ ยำภำยนอกใชเ้ หง้ำสดฝนทำแก้เคลด็ ยอก ฟกบวม เสน้ ตงึ
เม่ือยขบ เหนบ็ ชำ สมำนแผล ในเหง้ำมนี ้ำมนั หอมระเหยซ่ึงมคี ณุ สมบัติลดอำกำร
อกั เสบและบวม จงึ มกี ำรผลิต ยำขผี้ ึง้ ผสมน้ำมนั ไพล แก้เคลด็ ขัดยอก นำ้ มนั ไพล
ผสมแอลกอฮอลส์ ำมำรถทำกนั ยุงได้ นอกจำกนพ้ี บวำ่ ในเหงำ้ มีสำร 4-(4-
hydroxy-1-butenyl) veratrole ซึง่ มฤี ทธ์ขิ ยำยหลอดลม

คณุ สมบตั ิของสมุนไพรรอบบา้ น

ฟ้ำทะลำยโจร

ชอ่ื วทิ ยำศำสตร์ : Andrographispaniculata (Burm.) Wall. ex Nees
วงศ์ : Acanthaceae
ลกั ษณะ : ไมล้ ม้ ลุก สงู 30-60 ซม.ทัง้ ต้นมรี สขม ลำต้นเปน็ สีเ่ หล่ียม แตกกงิ่ ออกเปน็ พมุ่
เลก็ ใบเดย่ี ว เรยี งตรงขำ้ ม รูปไข่หรือรปู ใบหอก กวำ้ ง 2-3 ซม. ยำว4-8ซม. สเี ขยี วเขม้ เป็น
มัน ดอกช่อ ออกทีป่ ลำยก่ิงและซอกใบ
ประโยชน์ทำงสมุนไพร : ใช้เฉพำะใบหรือทั้งตน้ บด ซ่ึงเกบ็ ก่อนท่จี ะมดี อกเป็นยำแก้เจ็บคอ
แกท้ อ้ งเสยี แก้ไข้ เปน็ ยำขมเจริญอำหำร หรอื ใช้ใบแห้งบดเปน็ ผงละเอยี ดป้ันเปน็ ยำ
ลูกกลอนขนำดเสน้ ผ่ำศนู ยก์ ลำงประมำณ 0.8 ซม. กนิ คร้งั ละ 3-6 เมด็ วันละ 3-4 ครั้ง
ก่อนอำหำรและก่อนนอน สำหรับผงฟำ้ ทะลำยที่บรรจแุ คปซลู ๆ ละ 500 มิลลิกรัม ให้กิน
คร้ังละ 2เม็ด วนั ละ 2 ครงั้ กอ่ นอำหำรเชำ้ และเยน็ อำกำรขำ้ งเคยี งท่ีอำจพบคอื คลน่ื ไส้

ศูนย์กำรศึกษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอัธยำศัยอำเภอบ่อเกลือ

คณุ สมบัติของสมุนไพรรอบบา้ น

ผักคำวทองหรือผกั พลูคำว

ชือ่ วิทยำศำสตร์ Houttuynia cordata Thunb. วงศ์ . Saururaceae
ลกั ษณะ : เป็นพืชล้มลกุ อำยุหลำยปี สูง 15-30 ซม. ลำตน้ กลม สีเขยี ว รำกแตกออกตำมขอ้ มี
กลิน่ คำวท้งั ตน้ ใบ เปน็ ใบเด่ยี ว ออกเรียงสลับ รูปหวั ใจ กว้ำง 4-6 ซม. ยำว 6-10 ซม. ปลำย
ใบเรยี วแหลม โคนใบเวำ้ รปู หัวใจ ขอบใบเรยี บ แผ่นใบเรยี บ สเี ขียว ด้ำนบนของใบเปน็ สีเขียว
เข้ม ด้ำนลำ่ งออกสมี ่วง กำ้ นใบยำวและโคนเป็นกำบหมุ้ ลำตน้
ดอก ออกเปน็ ชอ่ ท่ีปลำยยอด มใี บประดับสีขำว 4 ใบ ทโ่ี คนช่อดอก ปลำยมน
ดอกเล็กจำนวนมำก สขี ำวยออกเหลอื ง ผล เป็นผลแหง้ แตกออกได้ เมลด็ รี
สรรพคณุ : เป็นสมนุ ไพรทัง้ ต้น เกบ็ ในฤดูร้อน และฤดหู นำว ถอนทัง้ ต้นและรำก
ล้ำงใหส้ ะอำด ตำกแห้งเก็บไวใ้ ช้ ชอ่ ดอก ดอกย่อย ช่อดอกแก่ ผล เมล็ด
กระจำยพันธุ์ในอินโดจนี , จีน, ประเทศไทย พบตำมท่ีชน้ื แฉะริมน้ำทำงภำคเหนือ
หรอื ปลูกไว้เป็นยำหรืออำหำร

ศนู ยก์ ำรศกึ ษำนอกระบบและกำรศกึ ษำตำมอธั ยำศยั อำเภอบ่อเกลือ

ศนู ย์การศึกษานอกระบบและการศกึ ษาตามอัธยาศยั อาเภอบอ่ เกลือ

ขอขอบคณุ ครชู ิดชนก ไชยถำวร สำหรับบทเรยี นออนไลน์วชิ ำพชื สมุนไพร