มุตโตทัย: แนวทางการปฏิบัติให้ถึงความหลุดพ้น

จดั พิมพ์เพ่ือเผยแผ่เป็นธรรมทาน
เน่อื งในโอกาสครบรอบ ๑๕๐ ปแี หง่ ชาตกาล

(หลวงปู่มั่น ภรู ทิ ัตโต)
โดย

มูลนิธธิ รรมทานกศุ ลจิต พพิ ธิ ภณั ฑจ์ รรโลงพทุ ธศาสนา
และบริษัทเอนไลเทิน คอร์ปอเรชนั่ จำ�กัด



หลวงปู่ม่� ั่่�น ภูรู ิิทััตโต
วััดป่่าสุุทธาวาส ต.ธาตุเุ ชิิงชุมุ อ.เมืือง จ.สกลนคร

คำ�ำ ปรารภ ๗
มุตุ โตทัยั : แนวทางการปฏิบิ ัตั ิใิ ห้ถ้ ึงึ ความหลุดุ พ้น้ ๑๗ ประการ ๘
๙
๑. การปฏิบิ ัตั ิิ เป็น็ เครื่�องยังั พระสัทั ธรรมให้บ้ ริสิ ุทุ ธิ์ � ๑๑
๒. ฝึกึ ตนดีแี ล้ว้ จึงึ ฝึกึ ผู้้�อื่�น ชื่�อว่า่ ทำ�ำ ตามพระพุทุ ธเจ้า้ ๑๒
๓. มูลู มรดกอันั เป็น็ ต้น้ ทุนุ ทำ�ำ การฝึกึ ฝนตน ๑๔
๔. มูลู ฐานสำ�ำ หรับั ทำ�ำ การปฏิบิ ัตั ิ ิ ๑๖
๕. มูลู เหตุแุ ห่ง่ สิ่�งทั้้ง� หลายในสากลโลกธาตุ ุ ๑๘
๖. มูลู การของสังั สารวัฏั ฏ์ ์ ๒๑
๗. อรรคฐาน เป็น็ ที่�ตั้ง� แห่ง่ มรรคผลนิพิ พาน ๒๗
๘. ชัยั ภูมู ิิ คือื สนามฝึกึ ฝนคน ๒๙
๙. อุบุ ายแห่ง่ วิปิ ัสั สนาอันั เป็น็ เครื่�องถ่า่ ยถอนกิเิ ลส ๓๐
๑๐. จิติ เดิมิ เป็น็ ธรรมชาติใิ สสว่า่ ง แต่ม่ ืดื มัวั ไปเพราะอุปุ กิเิ ลส ๓๑
๑๑. การทรมานตนของผู้้�บำ�เพ็ญ็ เพียี ร ต้อ้ งให้พ้ อเหมาะกับั อุปุ นิสิ ัยั ๓๒
๑๒. มูลู ติกิ สูตู ร ๓๔
๑๓. วิสิ ุทุ ธิเิ ทวาเท่า่ นั้้น� เป็น็ สันั ตบุคุ คลแท้ ้ ๓๖
๑๔. อกิริ ิยิ าเป็น็ ที่่�สุดุ โลก : สุดุ สมมติบิ ัญั ญัตั ิ ิ ๔๑
๑๕. สัตั ตาวาส ๙ ๔๒
๑๖. ความสำ�ำ คัญั ของปฐมเทศนา มัชั ฌิมิ เทศนา และปัจั ฉิมิ เทศนา
๑๗. พระอรหันั ต์ท์ ุกุ ประเภท บรรลุทุั้้ง� เจโตวิมิ ุตุ ติิ ทั้้ง� ปัญั ญาวิมิ ุตุ ติ ิ

แหล่ง่ ที่�มาของข้อ้ มูลู

คำำ�ปรารภ

ด้้วยมููลนิิธิิธรรมทานกุุศจิิต และพิิพิิธภััณฑ์์จรรโลงพุุทธศาสนา ขอน้้อม
รำำ�ลึึกถึึงพระคุุณแห่่งธรรมโอวาทอัันยิ่�งใหญ่่ของ พระครููวิินััยธรมั่�น ภููริิทััตโต
(หลวงปู่�มั่�น ภููริิทตฺฺโต) ซึ่่�งถืือเป็็นพระวิิปััสสนาจารย์์ผู้้�ยิ่�งใหญ่่ของเมืืองไทย
และในโอกาสครบ รอบ ๑๕๐ ปีีแห่่งชาตกาล เมื่�อวัันที่� ๒๐ มกราคม ๒๕๖๓
ที่่�ผ่่านมา อีีกทั้้�งในโอกาสที่่�ท่่านได้้รัับการประกาศยกย่่องจากองค์์การยููเนสโก
ให้้เป็็นบุุคคลสำำ�คััญของโลก สาขาสัันติิภาพ ในวาระปีี ๒๕๖๓ - ๒๕๖๔

มููลนิิธิิธรรมทานกุุศลจิิตและพิิพิิธภััณฑ์์จรรโลงพุุทธศาสนา มีีความปิิติิ
และปลาบปลื้้�มเป็็นล้้นพ้้น และถืือโอกาสนี้้� ขออนุุญาตนำำ�เสนอหนัังสืือ
มุุตโตทััย โดยรวบรวมจากต้้นฉบัับจาก ๓ แหล่่งที่�มาซึ่่�งเชื่�อได้้ว่่ามีีเนื้้�อความที่�
ถููกต้้อง นำำ�มาอ้้างอิิงได้้ดัังนี้้�

๑. เนื้้อ� หาที่�เป็น็ text file หลักั ได้ค้ ัดั ลอกจากเว็บ็ ไซด์ส์ ำ�ำ นักั พระพุทุ ธศาสนาแห่ง่
ชาติิ http://www.onab.go.th

๒. หนังั สือื มุตุ โตทัยั (หลักั ปฏิบิ ัตั ิใิ ห้ถ้ ึงึ ความหลุดุ พ้น้ ๑๗ ประการ)
โอวาทธรรมของพระอาจารย์ม์ั่�น ภูรู ิทิ ัตั โต จัดั ทำ�ำ และพิมิ พ์โ์ ดย สำ�ำ นักั พิมิ พ์ช์ ูใู จ

๓. หนังั สือื ประวัตั ิทิ ่า่ นพระอาจารย์ม์ั่�น ภูรู ิทิ ัตั โต และมุตุ โตทัยั
หนังั สือื ดีลี ำ�ำ ดับั ที่� ๑๖ พิมิ พ์ค์ รั้ง� ที่� ๑ กุมุ ภาพันั ธ์์ ๒๕๔๙
จัดั พิมิ พ์เ์ ผยแผ่เ่ ป็น็ พุทุ ธบูชู า โดย ชมรมกัลั ยณธรรม

๔. แผนภาพ (Diagram) เป็น็ บทสรุปุ ของเนื้้อ� หาจากข้อ้ ๑ - ๓ เพื่�อให้ผ้ ู้้�อ่านเข้า้ ใจ
ง่า่ ยขึ้น�
ทั้้�งนี้้� มููลนิิธิิธรรมทานกุุศลจิิตและพิิพิิธภััณฑ์์จรรโลงพุุทธศาสนา หวััง

เป็็นอย่่างยิ่�งว่่า หนัังสืือมุุตโตทััย เล่่มนี้้� จะมีีเนื้้�อหาที่�ครบถ้้วนสมบููรณ์์ที่่�สุุด
เล่่มหนึ่�งในปััจจุุบัันนี้้� และสามารถยึึดเป็็นแนวทางปฏิิบััติิทั้้�งทางด้้านสมถะ
และวิิปััสสนา ตามหลัักธรรมคำำ�สอนขององค์์สมเด็็จพระสััมมาพุุทธเจ้้า และ
พระอริิยสงฆ์์ผู้้�มีีจริิยวััตรปฏิิปทางดงามเยี่�ยงพระอาจารย์์มั่�น ภููริิทััตโต ให้้แก่่
สมณะและประชาชนอย่่างกว้้างขวางตลอดกาลนาน

มูลู นิธิ ิิธรรมทานกุุศลจิิตและพิพิ ิิธภัณั ฑ์์จรรโลงพุุทธศาสนา

ขอ้ มลู ในหนงั สอื เลม่ น้ี ไดค้ ดั ลอกมาจากหนงั สอื มตุ โตทยั ซง่ึ เปน็ โอวาทธรรมของพระอาจารยม์ น่ั ภรู ทิ ตั โต
ทง้ั นไ้ี ดส้ อบทานและตรวจสอบเทยี บเคยี งเนอ้ื หา เพอ่ื ใหข้ อ้ มลู ถกู ตอ้ งและครบถว้ นทส่ี ดุ ดงั น้ี

๑. เนอ้ื หาทเ่ี ปน็ text file หลกั ไดค้ ดั ลอกจากเวบ็ ไซตส์ �ำ นกั งานพระพทุ ธศาสนาแหง่ ชาติ
http://www.onab.go.th

๒. หนงั สอื มตุ โตทยั (หลกั การปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความหลดุ พน้ ๑๗ ประการ)
โอวาทธรรมของพระอาจารยม์ น่ั ภรู ทิ ตั โต
จดั ท�ำ และพมิ พ โ์ ดย ส�ำ นกั พมิ พช์ ใู จ

๓. หนงั สอื ประวตั ทิ า่ นพระอาจารยม์ น่ั ภรู ทิ ตั โต และมตุ โตทยั
หนงั สอื ดลี �ำ ดบั ท่ี ๑๖ พมิ พค์ รง้ั ท่ี ๑ กมุ ภาพนั ธ์ ๒๕๔๙
จดั พมิ พเ์ ผยแผเ่ ปน็ พทุ ธบชู า โดย ชมรมกลั ยาณธรรม

มลู นธิ ธิ รรมทานกุศลจติ พิพิธภัณฑ์จรรโลงพุทธศาสนา
และบริษัทเอนไลเทิน คอรป์ อเรช่นั จำ�กดั
พิมพเ์ พอ่ื แจกเปน็ ธรรมทาน

เน่ืองในโอกาสครบรอบ ๑๕๐ ปีแห่งชาตกาล หลวงปู่มั่น ภูริทัตโต
จำ�นวน ๑๐,๐๐๐ เลม่
๑ มีนาคม ๒๕๖๓

ดำ�เนนิ การผลิต

ส�ำ นกั พิมพผ์ ลิธมั ม์ ในเครอื บรษิ ทั สำ�นกั พิมพ์เพ็ทแอนดโ์ ฮม จ�ำ กัด
๒๓ ซ.๖ หมู่บ้านสวนแหลมทอง ๒ ถ.พฒั นาการ ซอย ๒๘ เขตสวนหลวง

กรงุ เทพฯ ๑๐๒๕๐ โทร. ๐๒ ๗๕๐ ๗๗๓๒

๑. การปฏิิบััติิ
เป็็นเครื่่�องยัังพระสััทธรรมให้้บริิสุุทธิ์ �

ปริิยัตั ิิ สมเด็็จพระสััมมาสััมพุุทธเจ้้าทรงแสดงว่่า ธรรม
ปฏิบตั ิ ของพระตถาคต เมื่�อเข้้าไปประดิิษฐานในสัันดานของ
จติ ใจกำ�จดั กเิ ลส ปุุถุุชนแล้้ว ย่่อมกลายเป็็นของปลอม (สััทธรรมปฏิิรููป)
แต่่ถ้้าเข้้าไปประดิิษฐานในจิิตสัันดานของพระอริิย
ทำ�ำ ให้พ้บรริสิะุสทุ ัทัธิ์�ธรรม เจ้้าแล้้วไซร้้ ย่่อมเป็็นของบริิสุุทธิ์�แท้้จริิง และเป็็นของ
ไม่่ลบเลืือนด้้วย

เพราะฉะนั้้�น เมื่�อยัังเพีียรแต่่เรีียนพระปริิยััติิ
ธรรมถ่่ายเดีียว จึึงยัังใช้้การไม่่ได้้ดีี ต่่อเมื่�อมาฝึึกหััด
ปฏิิบััติิจิิตใจกำำ�จััดเหล่่ากะปอมก่่า คืืออุุปกิิเลสแล้้วนั่�น
แหละจึึงจะยัังประโยชน์์ให้้สำำ�เร็็จเต็็มที่่� และทำำ�ให้้
พระสััทธรรมบริิสุุทธิ์ � ไม่่วิิปลาสคลาดเคลื่�อนจากหลััก
เดิิมด้้วย

๒. ฝึึกตนดีีแล้้วจึึงฝึึกผู้้�อื่่�น ชื่่�อว่่าทำำ�ตามพระพุุทธเจ้้า

ฝึึกตนดีีแล้้ว ปุุริิสทมฺฺมสารถิิ สตฺฺถา เทวมนุุสฺฺสานํํ พุุทฺฺโธ
จึงึ ฝึึกผู้�อื่�น ภควาติิ

สมเด็็จพระบรมศาสดาสััมมาสััมพุุทธเจ้้า ทรง
ทรมานฝึึกหััดพระองค์์จนได้้ตรััสรู้�พระอนุุตตรสััมมาสััม
โพธิิญาณ เป็็น พุุทฺฺโธ ผู้้�รู้�ก่อนแล้้วจึึงเป็็น ภควา ผู้้�ทรง
จำำ�แนกแจกธรรมสั่�งสอนเวไนยสััตว์์ สตฺฺถา จึึงเป็็นครูู
ของเทวดาและมนุุษย์์ เป็็นผู้้�ฝึึกบุุรุุษผู้้�มีีอุุปนิิสััยบารมีี
ควรแก่่การทรมานในภายหลััง จึึงทรงพระคุุณปรากฏว่่า
กลฺฺยาโณ กิิตฺฺติิสทฺฺโท อพฺฺภุุคฺฺคโต ชื่�อเสีียงเกีียรติิศััพท์์
อัันดีีงามของพระองค์์ ย่่อมฟุ้้�งเฟื่่�องไปในจตุุรทิิศ จน
ตราบเท่่าทุุกวัันนี้้�

แม้้พระอริิยสงฆ์์สาวกเจ้้าทั้้�งหลายที่่�ล่่วงลัับไป
แล้้วก็็เช่่นเดีียวกััน ปรากฏว่่าท่่านฝึึกฝนทรมานตนได้้ดีี
แล้้ว จึึงช่่วยพระบรมศาสดาจำำ�แนกแจกธรรม สั่�งสอน
ประชุุมชนในภายหลััง ท่่านจึึงมีีเกีียรติิคุุณปรากฏเช่่น
เดีียวกัับพระผู้้�มีีพระภาคเจ้้า ถ้้าบุุคคลใดไม่่ทรมานตน
ให้้ดีีก่่อนแล้้ว และทำำ�การจำำ�แนกแจกธรรมสั่�งสอนไซร้้
ก็็จัักเป็็นผู้้�มีีโทษปรากฏว่่า ปาปโก สทฺฺโท โหติิ คืือเป็็น
ผู้้�มีีชื่�อเสีียงชั่�วฟุ้้�งไปในจตุุรทิิศ เพราะโทษที่�ไม่่ทำำ�ตาม
พระสััมมาสััมพุุทธเจ้้าและพระอริิยสงฆ์์สาวกเจ้้า
ในก่่อนทั้้�งหลาย

๓. มููลมรดกอัันเป็็นต้้นทุุนทำำ�การฝึึกฝนตน

นโม เหตุุใดหนอ ปราชญ์์ทั้้�งหลาย จะสวดก็็ดีี จะรัับ
ศีีลก็็ดีี หรืือจะทำำ�การกุุศลใดๆ ก็็ดีี จึึงต้้องตั้ �ง นโม ก่่อน
(ธมาาตนรุนดุ ้ำา��ำ ) ธ(าบิโตดิมุดุ าินิ) จะทิ้้�ง นโม ไม่่ได้้เลย เมื่�อเป็็นเช่่นนี้้� นโม ก็็ต้้องเป็็น
ผสมกับั สิ่�งสำำ�คััญ จึึงยกขึ้ �นพิิจารณา ได้้ความว่่า
กลละ
น คืือ ธาตุุน้ำำ�� โม คืือ ธาตุุดิิน พร้้อมกัับบาท
(น้ำ��ำ มันั หยดเดียี ว) พระคาถาปรากฏขึ้้�นมาว่่า มาตาเปติิกสมฺฺภโว โอทน-
กุุมฺฺมาสปจฺฺจโย สััมภวธาตุุของมารดาบิิดาผสมกััน จึึง
ปฏิิสนธิิวิิญญาณ เป็็นตััวตนขึ้ �นมา เมื่�อคลอดจากครรภ์์มารดาแล้้ว ก็็ได้้
รัับข้้าวสุุกและขนมกุุมมาสเป็็นเครื่�องเลี้้�ยง จึึงเจริิญ
อัมั พุชุ ะ (ก้อ้ นเลือื ด) เติิบโตขึ้ �นมาได้้
ฆนะ (เป็น็ แท่ง่ )
เปสีี (ชิ้้น� เนื้้อ� ) น เป็็นธาตุุของมารดา โม เป็็นธาตุุของบิิดา
ฉะนั้้�น เมื่�อธาตุุทั้้�ง ๒ ผสมกัันเข้้าไป ไฟธาตุุของมารดา
ปัญั จสาขา เคี่�ยวเข้้าจนได้้นามว่่า กลละ คืือ น้ำำ��มัันหยดเดีียว ณ ที่�
นี้้�เอง ปฏิิสนธิิวิิญญาณเข้้าถืือปฏิิสนธิิได้้ จิิตจึึงได้้ถืือ
(แขน ๒ ขา ๒ หัวั ๑) ปฏิิสนธิิในธาตุุ นโม นั้้�น เมื่�อจิิตเข้้าไปอาศััยแล้้ว กลละ
ก็็ค่่อยเจริิญขึ้ �นเป็็น อััมพุุชะ คืือเป็็นก้้อนเลืือด เจริิญ
พ คืือธลาตมุอุ าธศัยัคือื ไฟ จากก้้อนเลืือดมาเป็็น ฆนะ คืือเป็็นแท่่ง และ เปสีี คืือ
ชิ้้�นเนื้้�อ แล้้วขยายตััวออกคล้้ายรููปจิ้ �งเหลน จึึงเป็็น
เข้า้ มาภายหลังั ปััญจสาขา คืือ แขน ๒ ขา ๒ หััว ๑

ส่่วนธาตุุ พ คืือลม ธ คืือไฟ นั้้�น เป็็นธาตุุเข้้ามา
อาศััยภายหลััง เพราะจิิตไม่่ถืือ เมื่�อละจากกลละนั้้�นแล้้ว
กลละก็็ต้้องทิ้้�งเปล่่าหรืือสููญเปล่่า ลมและไฟก็็ไม่่มีี คน

๑๐ | พระอาจารย์ม์ ั่่�น ภูรู ิิทััตตเถระ : มุตุ โตทััย

ตาย ลมและไฟก็็ดัับหายสาปสููญไป จึึงว่่าเป็็นธาตุุอาศััย

ข้้อสำำ�คััญจึึงอยู่�ที่�ธาตุุทั้้�ง ๒ คืือ นโม เป็็นดั้ �งเดิิม

นโม=มลู มรดก ในกาลต่่อมา เมื่�อคลอดออกมาแล้้วก็็ต้้องอาศััย
น มารดา โม บิิดา เป็็นผู้้�ทะนุุถนอมกล่่อมเกลี้ �ยงเลี้ �ยง
ตัวั เราเป็น็ มา ด้้วยการให้้ข้้าวสุุกและขนมกุุมมาสเป็็นต้้น ตลอด
ขอ“งมูมลู ามรรดดากบิ”ดิ า จนการแนะนำำ�สั่่�งสอนความดีีทุุกอย่่าง ท่่านจึึงเรีียก
มารดาบิิดาว่่า บุุพพาจารย์์ เป็็นผู้้�สอนก่่อนใครๆ ทั้้�ง
สิ้ �น มารดาบิิดาเป็็นผู้้�มีีเมตตาจิิตต่่อบุุตรธิิดาจะนัับจะ
ประมาณมิิได้้

มรดกที่่�ท่่านทำำ�ให้้ กล่่าวคืือรููปกายนี้้�แล เป็็น
มรดกดั้้�งเดิิม ทรััพย์์สิินเงิินทองอัันเป็็นของภายนอก ก็็
เป็็นไปจากรููปกายนี้้�เอง ถ้้ารููปกายนี้้�ไม่่มีีแล้้วก็็ทำำ�อะไร
ไม่่ได้้ ชื่�อว่่าไม่่มีีอะไรเลย เพราะเหตุุนั้้�นตััวของเราทั้้�ง
ตััวนี้้�เป็็น “มููลมรดก” ของมารดาบิิดาทั้้�งสิ้้�น

จึึงว่่าคุุณท่่านทั้้�งสองจะนัับจะประมาณมิิได้้เลย
ปราชญ์์ทั้้�งหลายจึึงหาได้้ละทิ้้�งไม่่ เราต้้องเอาตััวเราคืือ
นโม ตั้้�งขึ้ �นก่่อน แล้้วจึึงทำำ�กิิริิยาน้้อมไหว้้ลงภายหลััง
นโม ท่่านแปลว่่านอบน้้อมนั้้�น เป็็นการแปลเพีียงกิิริิยา
หาได้้แปลต้้นกิิริิยาไม่่ มููลมรดกนี้้�แล เป็็นต้้นทุุนทำำ�การ
ฝึึกหััดปฏิิบััติิตน ไม่่ต้้องเป็็นคนจนทรััพย์์สำำ�หรัับทำำ�
ทุุนปฏิิบััติิ

๔. มููลฐานสำำ�หรัับทำำ�การปฏิิบััติิ

น โม =ร่าง/กาย นโม เมื่�อกล่่าวเพีียง ๒ ธาตุุเท่่านั้้�น ยัังไม่่สม
ม โน = ใจ ประกอบ หรืือยัังไม่่เต็็มส่่วน ต้้องพลิิกสระพยััญชนะ
ดัังนี้้� คืือ เอาสระ อะ จากตััว น มาใส่่ตััว ม เอาสระ โอ
มโน (ใจ) จากตััว ม มาใส่่ตััว น แล้้วกลัับตััว มะ มาไว้้หน้้าตััว โน
เป็็น มโน แปลว่่าใจ
คือื มูลู ฐานแห่ง่
เป็น็ กมาหราปฐฏาิบินัตัใิหิ ญ่่ เมื่�อเป็็นเช่่นนี้้�จึึงได้้ทั้้�งกายทั้้�งใจเต็็มตามส่่วน สม
ควรแก่่การใช้้เป็็นมููลฐานแห่่งการปฏิิบััติิได้้ มโน คืือใจ
สมมติทิ ั้้�งหลาย นี้้� เป็็นดั้้�งเดิิม เป็็นมหาฐานใหญ่่ จะทำำ�จะพููดอะไร ก็็
ออกไปจาก ย่่อมเป็็นไปจากใจนี้้�ทั้้�งหมด ได้้ในพระพุุทธพจน์์ว่่า มโน
มโนทั้้ง� สิ้น� ปุุพฺฺพงฺฺคมา ธมฺฺมา มโนเสฏฐา มโนมยา ธรรมทั้้�งหลาย
มีีใจถึึงก่่อน มีีใจเป็็นใหญ่่ สำำ�เร็็จแล้้วด้้วยใจ
พระสาวก
เมื่ �อรู้้�จัักมโน พระบรมศาสดาจะทรงบััญญััติิพระธรรมวิินััย ก็็
แจ่่มแจ้ง้ แล้ว้ ทรงบััญญััติิออกไปจาก ใจ คืือมหาฐาน นี้้�ทั้้�งสิ้ �น เหตุุนี้้�
เมื่�อพระสาวกผู้้�ได้้มาพิิจารณาตามจนถึึงรู้้�จััก มโน แจ่่ม
มโนก็สดุ บัญญตั ิ แจ้้งแล้้ว มโน ก็็สุุดบััญญััติิ คืือพ้้นจากบััญญััติิทั้้�งสิ้้�น
คอื พน้ จาก
บัญญตั ิทงั้ สิ้น สมมติิทั้้�งหลายในโลกนี้้�ต้้องออกไปจากมโนทั้้�ง
สิ้้�น ของใครก็็ก้้อนของใคร ต่่างคนต่่างถืือเอาก้้อนอัันนี้้�
ถืือเอาเป็็นสมมติิบััญญััติิ ตามกระแสแห่่งน้ำำ��โอฆะ จน
เป็็นอวิิชชาตััวก่่อภพก่่อชาติิด้้วยการไม่่รู้�เท่่า ด้้วยการ
หลง หลงถืือว่่าเป็็นตััวเรา เป็็นของเราไปหมด

๕. มููลเหตุุแห่่งสิ่่�งทั้้�งหลายในสากลโลกธาตุุ

เหตุุปจฺฺจโย พระอภิิธรรม ๗ คััมภีีร์์ เว้้นมหาปััฏฐาน มีีนััย
ประมาณเท่่านั้้�นเท่่านี้้� ส่่วนคััมภีีร์์มหาปััฏฐาน มีีนััยหา
เหตุซุึ่�งเป็น็ ปัจั จัยั ประมาณมิิได้้ เป็็น “อนัันตนััย” เป็็นวิิสััยของพระสััม-
ดั้ง� เใดนิมิ สขาอกงลสิโ่�ลงทกั้้ง�ธหาตลุุาย มาสััมพุุทธเจ้้าเท่่านั้้�นที่่�จะรอบรู้�ได้้

มโน (ใจ) เมื่�อพิิจารณาพระบาลีีที่่�ว่่า เหตุุปจฺฺจโย นั้้�นได้้
ความว่่า เหตุุซึ่่�งเป็็นปััจจััยดั้้�งเดิิมของสิ่�งทั้้�งหลายใน
เป็น็เปต็ัน็ วั ตสัำวั�ำ คมัหญั าเคหือืตุุใจ สากลโลกธาตุุนั้้�น ได้้แก่่ มโน นั่�นเอง มโน เป็็นตััว
เป็น็ ดั้ง� เดิมิ โดยแท้้ มหาเหตุุ เป็็นตััวเดิิม เป็็นสิ่�งสำำ�คััญ นอกนั้้�นเป็็นแต่่
อาการเท่่านั้้�น อารมฺฺมณ จนถึึง อวิิคฺฺคต จะเป็็นปััจจััยได้้
มหาเหตุุ ก็็เพราะมหาเหตุุ คืือ ใจเป็็นเดิิมโดยแท้้

ทุกุ สิ่�งในโลก ฉะนั้้�น มโน ซึ่่�งกล่่าวไว้้ในข้้อ ๔ ก็็ดีี ฐีีติิภููตํํ
ก็ต็ ้อ้ มงหเปา็เน็ หไตปุุ แต่่ ซึ่่�งจะกล่่าว ในข้้อ ๖ ก็็ดีี และมหาเหตุุซึ่่�งกล่่าวในข้้อนี้้�ก็็ดีี
ย่่อมมีีเนื้้�อความเป็็นอัันเดีียวกััน

พระบรมศาสดา จะทรงบััญญััติิพระธรรมวิินััยก็็ดีี
รู้�อะไรๆ ได้้ด้้วยทศพลญาณก็็ดีี รอบรู้�สรรพเญยฺฺยธรรม
ทั้้�งปวงก็็ดีี ก็็เพราะมีีมหาเหตุุนั้้�นเป็็นดั้้�งเดิิมทีีเดีียว จึึง
ทรงรอบรู้�ได้้เป็็นอนัันตนััย แม้้สาวกทั้้�งหลาย ก็็มีีมหา
เหตุุนี้้�แลเป็็นเดิิม จึึงสามารถรู้้�ตามคำำ�สอนของพระองค์์
ได้้ ด้้วยเหตุุนี้้�แล พระอััสสชิิเถระผู้้�เป็็นที่� ๕ ของพระ
ปััญจวััคคีีย์์จึึงแสดงธรรมแก่่อุุปติิสฺฺส (พระสารีีบุุตร) ว่่า

เย ธมฺฺมา เหตุุปฺฺปภวา เตสํํ เหตุุํ ตถาคโต
เตสญฺฺจ โย นิิโรโธ จ เอวํํ วาทีี มหาสมโณ ความว่่า

โลกุตุ ตรธรรม พระอาจารยม์ ั่น ภูริทัตตเถระ : มตุ โตทัย | ๑๓

ก็ค็ ือื มหาเหตุุ ธรรมทั้้�งหลาย เกิิดแต่่เหตุุ...เพราะว่่ามหาเหตุุนี้้� เป็็นตััว
สำำ�คััญ เป็็นตััวเดิิม
มหาปััฏฐาน
= อนัันตนััย เมื่�อท่่านพระอััสสชิิเถระกล่่าวถึึงที่่�นี้้� (คืือมหา
ผปู้ ฏิบัตใิ จ/ฝึกใจ เหตุุ) ท่่านพระสารีีบุุตรจะไม่่หยั่�งจิิตลงถึึงกระแสธรรม
อย่่างไรเล่่า? เพราะอะไร ทุุกสิ่�งในโลก ก็็ต้้องเป็็นไปแต่่
จนแจ่ยม่ ่อ่กมรระู้้จ�ทุ่าก่ งสิ่ส�งว่า่ งโร่่ มหาเหตุุ ถึึงโลกุุตตรธรรม ก็็คืือมหาเหตุุ
นับั ประมาณมิไิ ด้้
ฉะนั้้�น มหาปััฏฐาน ท่่านจึึงว่่าเป็็น อนัันตนััย
ผู้้�มาปฏิิบััติิใจคืือตััวมหาเหตุุ จนแจ่่มกระจ่่าง
สว่่างโร่่แล้้ว ย่่อมสามารถรู้้�อะไรๆ ทั้้�งภายในและภาย
นอกทุุกสิ่�งทุุกประการ สุุดจะนัับจะประมาณได้้ ด้้วย
ประการฉะนี้้�

๖. มููลการของสัังสารวััฏฏ์์

ฐตี ิภตู =ํ จติ ด้ังเดิม (อปา ัักจาจรส ืืยบาต ่่กอาก ััรน) ฐีีติิภููตํํ อวิิชฺฺชา ปจฺฺจยา สงฺฺขารา อุุปาทานํํ ภโว
ชาติิ
เป็น็ พ่อ่ แม่ข่ องอวิชิ ชา
คนเราทุุกรููปนามที่ �ได้้กำำ�เนิิดเกิิดมาเป็็นมนุุษย์์
เมื่�อฐีีติภิ ูตู ํํ ล้้วนแล้้วแต่่มีีที่�เกิิดทั้้�งสิ้ �น กล่่าวคืือมีีบิิดามารดาเป็็น
ประกอบด้้วย แดนเกิิด ก็็แลเหตุุใดท่่านจึึงบััญญััติิปััจจยาการแต่่เพีียง
ความหลง ว่่า อวิิชฺฺชา ปจฺฺจยา ฯลฯ เท่่านั้้�น อวิิชชาเกิิดมาจากอะไร
ท่่านหาได้้บััญญััติิไว้้ไม่่ พวกเราก็็ยัังมีีบิิดามารดา
อวชิ ชา อวิิชชา ก็็ต้้องมีีพ่่อแม่่เหมืือนกััน ได้้ความตามบาท
เกดิ ข้นึ พระคาถาเบื้้�องต้้นว่่า ฐีีติิภููตํํ นั่�นเองเป็็นพ่่อแม่่ของ
ปรุุงแต่่ง อวิิชชา
สัังขาร
ยึดึ ถืือ ฐีีติิภููตํํ ได้้แก่่ จิิตดั้้�งเดิิม
อุปุ าทาน เมื่�อฐีีติิภููตํํ ประกอบไปด้้วยความหลง จึึงมีี
เกิิด ชรา เครื่�องต่่อ กล่่าวคืือ อาการของอวิิชชาเกิิดขึ้้�น เมื่�อมีี
ภพ/ชาติิ มรณะ อวิิชชาแล้้วจึึงเป็็นปััจจััยให้้ปรุุงแต่่งเป็็นสัังขารพร้้อม
เวียี นว่า่ ยตายเกิดิ กัับความเข้้าไปยึึดถืือ จึึงเป็็นภพชาติิ คืือต้้องเกิิดก่่อ
ต่่อกัันไป ท่่านเรีียกปััจจยาการ เพราะเป็็นอาการ
สังั สารวัฏั ฏ์/์ มูลู ต้น้ ไตร สืืบต่่อกััน
วิิชชาและอวิิชชาก็็ต้้องมาจากฐีีติิภููตํํเช่่นเดีียว
กััน เพราะเมื่�อฐีีติิภููตํํ กอปรด้้วยอวิิชชา จึึงไม่่รู้�เท่่า
อาการทั้้�งหลาย ตามความเป็็นจริิง นี่่�พิิจารณาด้้วย
วุุฏฐานคามิินีีวิิปััสสนา
รวมใจความว่่า ฐีีติิภููตํํ เป็็นตััวการดั้้�งเดิิมของ

ต้อ้ งอบรมบ่ม่ ตัวั การ พระอาจารย์มั่น ภรู ทิ ัตตเถระ : มุตโตทัย | ๑๕
ดั้ฐง�ีตีเิดภิิคูมิ ตู ํวํ ใาอหัมน้ั ม้เีเปวีป็ิ็น็ชิน็ จชมูราลูิงิรู้ก�ตาารม
ก็ห็เวยีใุยี นดุ นสหัวมงั่าุ่สนุยาตรหาวัมยฏั ดฏเก์กิ์ดิ าร สัังสารวััฏฏ์์ (การเวีียนว่่ายตายเกิิด) ท่่านจึึงเรีียกชื่�อว่่า
“มููลต้้นไตร” (หมายถึึงไตรลัักษณ์์)

เพราะฉะนั้้�นเมื่�อจะตััดสัังสารวััฏฏ์์ให้้สููญ จึึงต้้อง
อบรมบ่่มตััวการดั้้�งเดิิมให้้มีีวิิชชา รู้�เท่่าทัันอาการทั้้�ง
หลายตามความเป็็นจริิง ก็็จะหายหลงแล้้วไม่่ก่่ออาการ
ทั้้�งหลายใดๆ อีีก

ฐีีติิภููตํํ อัันเป็็นมููลการก็็หยุุดหมุุน หมดการ
เวีียนว่่ายตายเกิิดในสัังสารวััฏฏ์์ ด้้วยประการฉะนี้้�

๗. อรรคฐาน เป็็นที่่�ตั้้�งแห่่งมรรคผลนิิพพาน

มนุษุ ย์์ อคฺฺคํํ ฐานํํ มนุุสฺฺเสสุุ มคฺฺคํํ สตฺฺตวิิสุุทธิิยา
เป็็นชาติสิ ูงู สุุด ฐานะอัันเลิิศมีีอยู่ �ในมนุุษย์์ฐานะอัันดีีเลิิศนั้้�นเป็็น
เป็น็ ฐานะอัันดีเี ลิศิ ทางดำำ�เนิินไปเพื่�อความบริิสุุทธิ์ �ของสััตว์์ โดยอธิิบาย
บรบิ รู ณด์ ว้ ย ว่่าเราได้้รัับมรดกมาแล้้วจาก นโม คืือ บิิดามารดา
กายสมบัติ วจีสมบัติ กล่่าวคืือตััวของเรานี้้�แล อัันได้้กำำ�เนิิดเกิิดมาเป็็นมนุุษย์์
มโนสมบตั ิ ซึ่�งเป็็นชาติิสููงสุุด เป็็นผู้�เลิิศ ตั้้�งอยู่�ในฐานะอัันเลิิศด้้วย
สมบตั ิ สมบตั ิ ดีี คืือมีีกายสมบััติิ วจีีสมบััติิ และมโนสมบััติิบริิบููรณ์์
ภายนอก ภายใน จะสร้้างสมเอาสมบััติิภายนอก คืือ ทรััพย์์สิินเงิินทอง
อย่่างไรก็็ได้้ จะสร้้างสมเอาสมบััติิภายในคืือมรรคผล
ทเงริันิพั ทย์อส์ ิงนิ มนิรพิ รพคาผนล นิิพพานธรรมวิิเศษก็็ได้้
พระพุุทธองค์์ทรงบััญญััติิพระธรรมวิินััย ก็็ทรง
ให้ทาน รักษาศีล บััญญััติิแก่่มนุุษย์์เรานี้้�เอง มิิได้้ทรงบััญญััติิแก่่ ช้้าง ม้้า
เจรญิ ภาวนา โค กระบืือ ฯลฯ ที่�ไหนเลย มนุุษย์์นี้้�เอง จะเป็็นผู้�
ปฏิิบััติิถึึงซึ่ �งความบริิสุุทธิ์ �ได้้
สวรรค์์ นิพพาน ฉะนั้้�นจึึงไม่่ควรน้้อยเนื้้�อต่ำำ��ใจว่่า ตนมีีบุุญวาสนา
น้้อย เพราะมนุุษย์์ทำำ�ได้้ เมื่�อไม่่มีี ทำำ�ให้้มีีได้้ เมื่�อมีีแล้้ว
ทำำ�ให้้ยิ่�งได้้ สมด้้วยเทศนานััยอัันมาในเวสสัันดรชาดก
ว่่า
ทานํํ เทติิ สีีลํํ รกฺฺขติิ ภาวนํํ ภาเวตฺฺวา เอกจฺฺโจ
สคฺฺคํํ คจฺฺฉติิ เอกจฺฺโจ โมกฺฺขํํ คจฺฺฉติิ นิิสฺฺสํํสยํํ
เมื่�อได้้ทำำ�กองการกุุศล คืือ ให้้ทาน รัักษาศีีล

พระอาจารย์มั่น ภูรทิ ัตตเถระ : มุตโตทัย | ๑๗

เจริิญภาวนา ตามคำำ�สอนของพระบรมศาสดาจารย์์เจ้้า
แล้้ว บางพวกทำำ�น้้อย ก็็ต้้องไปสู่�สวรรค์์ บางพวก
ทำำ�มากและขยัันจริิง พร้้อมทั้้�งวาสนาบารมีีแต่่หนหลััง
ประกอบกััน ก็็สามารถเข้้าสู่�พระนิิพพาน โดยไม่่ต้้อง
สงสััยเลย

พวกสััตว์์ดิิรััจฉานท่่านมิิได้้กล่่าวว่่าเลิิศ เพราะ
จะมาทำำ�เหมืือนพวกมนุุษย์์ไม่่ได้้ จึึงสมกัับคำำ�ว่่ามนุุษย์์
นี้้�ตั้้�งอยู่�ในฐานะอัันเลิิศด้้วยดีี สามารถนำำ�ตนเข้้าสู่�
มรรคผล เข้้าสู่�พระนิิพพานอัันบริิสุุทธิ์�ได้้แล

๘. ชััยภููมิิ คืือสนามฝึึกฝนคน

มหาสตปิ ฏั ฐาน พระบรมศาสดาจารย์์เจ้้า ทรงตั้้�งชััยภููมิิไว้้ใน
ธรรมข้้อไหน? เมื่�อพิิจารณาปััญหานี้้�ได้้ความขึ้้�นว่่า
คือื สนามฝึกึ ฝนตน พระองค์์ทรงตั้ �ง มหาสติิปััฏฐาน เป็็นชััยภููมิิ
ในเปกราียีรบรบชัทยั ัภพั ูมูชิิทิงิี่่ช�ดัียัี
อุุปมาในทางโลก การรบทััพชิิงชััย มุ่�งหมายชััย
มหาสตปิ ฏั ฐาน ๔ ชนะ จำำ�ต้้องหาชััยภููมิิ ถ้้าได้้ชััยภููมิิที่่�ดีีแล้้วย่่อมสามารถ
ป้้องกัันอาวุุธของข้้าศึึกได้้ดีี ณ ที่่�นั้้�นสามารถรวบรวม
เปค็ืน็อื ชักยัิเิ ภลมูีมูสขีิ้สิ/า้ กนศึาากึ มมรฝาึกึ คตะน กำำ�ลัังใหญ่่เข้้าฆ่่าฟัันข้้าศึึกให้้ปราชััยพ่่ายแพ้้ไปได้้ ที่�
เช่่นนั้้�นท่่านจึึงเรีียกว่่า ชััยภููมิิ คืือที่�ที่�ประกอบไปด้้วย
พิิจารณา ค่่ายคููประตููและหอรบอัันมั่�นคงฉัันใด อุุปไมยในทาง
กายานุุปัสั สนา ธรรมก็็ฉัันนั้้�น ที่�เอามหาสติิปััฏฐานเป็็นชััยภููมิิ ก็็โดยผู้�
ที่�จะเข้้าสู่�สงครามรบข้้าศึึก คืือ กิิเลส ต้้องพิิจารณา
สติปิ ััฏฐาน กายานุุปััสสนาสติิปััฏฐานเป็็นต้้นก่่อน

(พิจิ ารณากายก่อ่ น เพราะคนเราที่่�จะเกิิดกามราคะเป็็นต้้นขึ้ �น ก็็เกิิด
เป็น็ เเพครรื่�อาะงกก่าอ่ ยเหตุ)ุ ที่�กายและใจ เพราะตาแลไปเห็็นกาย ทำำ�ให้้ใจกำำ�เริิบ
เหตุุนั้้�นจึึงได้้ความว่่า กายเป็็นเครื่�องก่่อเหตุุ จึึงต้้อง
เพื่�อดัับนิวิ รณ์์ พิิจารณากายนี้้�ก่่อน จะได้้เป็็นเครื่�องดัับนิิวรณ์์ทำำ�ให้้
ใจสงบ ใจสงบได้้ ณ ที่่�นี้้�พึึงทำำ�ให้้มาก เจริิญให้้มาก คืือ
พิิจารณาไม่่ต้้องถอยเลยทีีเดีียว
ทำ�ำ ให้ม้ าก เจริญิ ให้ม้ าก
ในเมื่�ออุุคคหนิิมิิตปรากฏ จะปรากฏกายส่่วน
ไหนก็็ตาม ให้้พึึงถืือเอากายส่่วนที่�ได้้เห็็นนั้้�นพิิจารณา
ให้้เป็็นหลัักไว้้ ไม่่ต้้องย้้ายไปพิิจารณาที่�อื่�น จะคิิดว่่าที่�นี่�
เราเห็็นแล้้ว ที่�อื่�นยัังไม่่เห็็น ก็็ต้้องไปพิิจารณาที่�อื่�นซิิ

เมื่ �อได้้อุุคคหนิิมิติ พระอาจารยม์ ั่น ภรู ทิ ัตตเถระ : มตุ โตทัย | ๑๙
ในที่�ใด ให้้พิิจารณา
เช่่นนี้้�หาควรไม่่ ถึึงแม้้จะพิิจารณาจนแยกกายออกมา
ในที่ �นั้ �นให้้มาก เป็็นส่่วนๆ ทุุกๆ อาการอัันเป็็น ธาตุุ ดิิน น้ำำ�� ลม ไฟ
ได้้อย่่างละเอีียด ที่�เรีียกว่่าปฏิิภาคก็็ตาม ก็็ให้้พิิจารณา
พจิ ารณาแยกกาย กายที่�เราเห็็นทีีแรกด้้วยอุุคคหนิิมิิตนั้้�นจนชำำ�นาญ ที่่�จะ
ออกเป็นสว่ น ๆ ชำำ�นาญได้้ก็็ต้้องพิิจารณาซ้ำำ��แล้้วซ้ำำ��อีีก ณ ที่� เดีียวนั้้�น
เอง เหมืือนสวดมนต์์ฉะนั้้�น อัันการสวดมนต์์ เมื่�อเรา
แยกกายออกเป็น็ ท่่องสููตรนี้้� ได้้แล้้วทิ้้�งเสีียไม่่เล่่าไม่่สวดไว้้อีีก ก็็จะลืืมเสีีย
ธาตุดุ ินิ น้ำ��ำ ลม ไฟ ไม่่สำำ�เร็็จประโยชน์์อะไรเลย เพราะไม่่ทำำ�ให้้ชำำ�นาญ
ด้้วยความประมาทฉัันใด การพิิจารณากายก็็ฉัันนั้้�น
พิจารณา เหมืือนกััน เมื่�อได้้อุุคคหนิิมิิตในที่�ใดแล้้ว ไม่่พิิจารณาใน
กรรมฐาน ๕ ที่�นั้ �นให้้มาก ปล่่อยทิ้้�งเสีียด้้วยความประมาทก็็ไม่่สำำ�เร็็จ
ประโยชน์์อะไรอย่่างเดีียวกััน
ได้แ้ ก่่ ขน ผม เล็บ็
ฟันั หนังั การพิิจารณากายนี้้�มีีที่่�อ้้างมาก ดั่�งในการบวช
ทุุกวัันนี้้� เบื้้�องต้้นต้้องบอกกรรมฐาน ๕ ก็็คืือ กายนี้้�เอง
พจิ ารณา ก่่อนอื่�นหมด เพราะเป็็นของสำำ�คััญ ท่่านกล่่าวไว้้ใน
แผ่นดินภายใน คััมภีีร์์พระธรรมบทขุุทฺฺทกนิิกายว่่า อาจารย์์ผู้้�ไม่่ฉลาด
(อชั ฌตั ติกา) ไม่่บอกซึ่่�งการพิิจารณากาย อาจทำำ�ลายอุุปนิิสััยแห่่ง
พระอรหัันต์์ของกุุลบุุตรได้้ เพราะฉะนั้้�นในทุุกวัันนี้้�จึึง
คือื อัตั ภาพร่า่ งกายนี้้� ต้้องบอกกรรมฐาน ๕ ก่่อน

อีีกแห่่งหนึ่�งท่่านกล่่าวว่่า พระพุุทธเจ้้าทั้้�งหลาย
พระขีีณาสวเจ้้าทั้้�งหลาย ชื่�อว่่าจะไม่่กำำ�หนดกาย ใน
ส่่วน แห่่ง โกฏฐาส (คืือการพิิจารณาแยกออกเป็็นส่่วนๆ)
ใดโกฏฐาสหนึ่�งมิิได้้มีีเลย จึึงตรััสแก่่ภิิกษุุ ๕๐๐ รููป ผู้้�
กล่่าวถึึงแผ่่นดิินว่่า บ้้านโน้้นมีีดิินดำำ�ดิินแดงเป็็นต้้น นั้้�น
ว่่า นั่�นชื่�อว่่า พหิิทฺฺธา แผ่่นดิินภายนอก ให้้พวกท่่านทั้้�ง
หลายมาพิิจารณา อััชฌััตติิกา แผ่่นดิินภายใน กล่่าวคืือ
อััตตภาพร่่างกายนี้้� ให้้พิิจารณาไตร่่ตรองให้้แยบคาย
กระทำำ�ให้้แจ้้งแทงให้้ตลอด เมื่�อจบการวิิสััชชนาปััญหา
นี้้� ภิิกษุุทั้้�ง ๕๐๐ รููปก็็บรรลุุพระอรหัันตผล

๒๐ | พระอาจารย์์มั่�น่ ภูรู ิิทััตตเถระ : มุุตโตทััย

การพิิจารณากาย เหตุุนั้้�น การพิิจารณากายจึึงเป็็นของสำำ�คััญ
จึึงเป็็นของสำ�ำ คัญั ผู้�ที่�จะพ้้นทุุกข์์ทั้้�งหมด ล้้วนแต่่ต้้องพิิจารณากายนี้้�ทั้้�ง
สิ้้�น จะรวบรวมกำำ�ลัังใหญ่่ได้้ ต้้องรวบรวมด้้วยการ
ผู้�ทลี่้�จว้ ะนกพตา้้นย้อ้ นทงีุ้้พท�กุัิ้้จงิ�ข์สาิท์้ั้น�ร้ง� ณหมาด พิิจารณากาย แม้้พระพุุทธองค์์เจ้้าจะได้้ตรััสรู้้�ทีีแรกก็็
ทรงพิิจารณาลม ลมจะไม่่ใช่่กายอย่่างไร?
มหาสตปิ ัฏฐาน
จงึ ช่อื ว่า “ชัยภมู ”ิ เพราะฉะนั้้�นมหาสติิปััฏฐาน มีีกายานุุปััสสนา
เป็็นต้้น จึึงชื่�อว่่า “ชััยภููมิิ” เมื่�อเราได้้ชััยภููมิิดีีแล้้ว
กล่่าวคืือปฏิิบััติิตาม หลัักมหาสติิปััฏฐานจนชำำ�นาญแล้้ว
ก็็จงพิิจารณาความเป็็นจริิง ตามสภาพแห่่งธาตุุทั้้�ง
หลายด้้วยอุุบายแห่่งวิิปััสสนา ซึ่่�งจะกล่่าวข้้างหน้้า

๙. อุุบายแห่่งวิิปััสสนา
อัันเป็็นเครื่่�องถ่่ายถอนกิิเลส

สิ่�งปฏิิกูลู น่่าเกลีียด ธรรมชาติิของดีีทั้้�งหลายย่่อมเกิิดมาแต่่ของไม่่
ร่างกาย/ตัวเรา ดีี อุุปมาดั่�งดอกปทุุมชาติิอัันสวยๆ งามๆ ก็็เกิิดขึ้้�น
ผม ขน เล็บ มาจากโคลนตมอัันเป็็นของสกปรก ปฏิิกููลน่่าเกลีียด
แต่่ว่่าดอกบััวนั้้�น เมื่�อขึ้ �นพ้้นโคลนตมแล้้ว ย่่อมเป็็นสิ่�ง
ฟัน หนงั ที่�สะอาด เป็็นที่่�ทััดทรงของพระราชา อุุปราช อำำ�มาตย์์
และเสนาบดีี เป็็นต้้น และดอกบััวนั้้�นก็็มิิได้้กลัับคืืนไป
(กรรมฐาน ๕) ยัังโคลนตมนั้้�นอีีกเลย

“ขี้้�” ทั้้�งหมด ข้้อนี้้�เปรีียบเหมืือนพระโยคาวจรเจ้้า ผู้้�ประพฤติิ
ร่่างกายเป็็นอสุุภะ พากเพีียรประโยคพยายาม ย่่อมพิิจารณาซึ่่�งสิ่�งสกปรก
ปฏิกิ ููลน่า่ เกลีียด น่่าเกลีียด จิิตจึึงพ้้นจากสิ่�งสกปรกน่่าเกลีียดได้้ สิ่�ง
สกปรกน่่าเกลีียดนั้้�น ก็็คืือ ตััวเรานี้้�เอง

ร่่างกายนี้้�เป็็นที่�ประชุุมแห่่งของโสโครก คืือ
อุุจจาระ ปััสสาวะ (มููตรคููถ) ทั้้�งปวง สิ่�งที่�ออกจากผม
ขน เล็็บ ฟััน หนััง เป็็นต้้น ก็็เรีียกว่่า ขี้้� ทั้้�งหมด เช่่น
ขี้ �หััว ขี้ �เล็็บ ขี้ �ฟััน ขี้ �ไคล เป็็นต้้น เมื่�อสิ่�งเหล่่านี้้�ร่่วงหล่่น
ลงสู่�อาหารมีีแกงกัับเป็็นต้้น ก็็รัังเกีียจ ต้้องเททิ้้�ง กิิน
ไม่่ได้้ และร่่างกายนี้้�ต้้องชำำ�ระขััดสีีอยู่� เสมอจึึงพอเป็็น
ของดููได้้ ถ้้าหาไม่่ก็็จะมีีกลิ่�นเหม็็นสาป เข้้าใกล้้ใคร
ก็็ไม่่ได้้ ของทั้้�งปวงมีีผ้้าแพรเครื่�องใช้้ต่่างๆ เมื่�ออยู่�นอก
กายของเราก็็เป็็นของสะอาดน่่าดูู แต่่เมื่�อมาถึึงกายนี้้�
แล้้วก็็กลายเป็็นของสกปรกไป เมื่�อปล่่อยไว้้ นานๆ เข้้า
ไม่่ซัักฟอกก็็จะเข้้าใกล้้ใครไม่่ได้้เลย เพราะเหม็็นสาบ

๒๒ | พระอาจารย์ม์ ั่่�น ภูรู ิทิ ััตตเถระ : มุุตโตทััย

พจิ ารณารา่ งกาย ดั่�งนี้้�จึึงได้้ความว่่า ร่่างกายของเรานี้้� เป็็นเรืือน
มููตร เรืือนคููถ เป็็นอสุุภะ ของไม่่งาม ปฏิิกููลน่่าเกลีียด
โดยโยนิโิ สมนสิกิ าร เมื่�อยัังมีีชีีวิิตอยู่่�ก็็เป็็นถึึงปานนี้้� เมื่�อชีีวิิตหาไม่่แล้้ว ยิ่�ง
จะสกปรกหาอะไร เปรีียบเทีียบมิิได้้เลย
พิิจารณากาย
ส่่วนใดส่่วนหนึ่่�ง เพราะฉะนั้้�น พระโยคาวจรเจ้้าทั้้�งหลาย จึึง
จนกระทั่ �งปรากฏ พิิจารณาร่่างกายอัันนี้้�ให้้ชำำ�นิิชำำ�นาญด้้วย โยนิิโส-
เป็น็ อุุคคหนิิมิติ มนสิิการ ตั้้�งแต่่ต้้นมาทีีเดีียว คืือขณะเมื่�อยัังเห็็น
กำ�ำ หนดส่่วนนั้้�น ไม่่ทัันชััดเจน ก็็ พิิจารณาส่่วนใดส่่วนหนึ่�งแห่่งกาย
เจริิญให้้มาก อัันเป็็นที่่�สบายแก่่ จริิต จนกระทั่่�งปรากฏเป็็น
อุุคคหนิิมิิต คืือ ปรากฏส่่วนแห่่งร่่างกายส่่วนใด
ทำ�ำ ให้ม้ าก ส่่วนหนึ่่�ง แล้้วก็็กำำ�หนดส่่วนนั้้�นให้้มาก เจริิญให้้มาก
มีสี ติริ อบคอบ ทำำ�ให้้มาก
ในกายอยู่ �เสมอ
พิิจารณาแยกส่่วน การเจริิญทำำ�ให้้มากนั้้�นพึึงทราบอย่่างนี้้� ชาวนา
เขาทำำ�นา เขาก็็ทำำ�ที่่�แผ่่นดิิน ไถที่่�แผ่่นดิิน ดำำ�ลงไปใน
เป็็นธาตุุ ขี้้�ดิิน ปีีต่่อไปเขาก็็ทำำ�ที่่�ขี้้�ดิินนั่�นเอง เขาไม่่ได้้ทำำ�ใน
ดินิ น้ำ��ำ ไฟ ลม อากาศกลางหาว คงทำำ�แต่่ที่่�ดิินอย่่างเดีียว ข้้าวเขาก็็ได้้
เต็็มยุ้�งเต็็มฉางเอง เมื่�อทำำ�ให้้มากในที่่�ดิินนั้้�นแล้้ว ไม่่
ต้้องร้้องเรีียกว่่า ข้้าวเอ๋๋ยข้้าว จงมาเต็็มยุ้�งฉาง เราเน้้อ
ข้้าวก็็จะหลั่�งไหลมาเอง และจะห้้ามว่่า ข้้าวเอ๋๋ยข้้าว
จงอย่่ามาเต็็มยุ้�งเต็็มฉางเราเน้้อ ถ้้าทำำ�นาในที่่�ดิินนั้้�น
เองจนสำำ�เร็็จแล้้ว ข้้าวก็็มาเต็็มยุ้�งเต็็มฉาง โดยไม่่ต้้อง
สงสััยเลย ฉัันใดก็็ดีี พระโยคาวจรเจ้้าก็็ฉัันนั้้�น จง
พิิจารณากายในที่่�เคยพิิจารณา อัันถููกนิิสััยหรืือที่่�
ปรากฏมาให้้เห็็นครั้ �งแรก อย่่าละทิ้้�งเลยเป็็นอัันขาด
การทำำ�ให้้มากนั้้�นมิิใช่่หมายแต่่การเดิินจงกรมเท่่านั้้�น
ให้้มีีสติิหรืือพิิจารณาในที่่�ทุุกสถานในกาลทุุกเมื่�อ ยืืน
เดิิน นั่�ง นอน กิิน ดื่�ม ทำำ� คิิด พููด ก็็ให้้มีีสติิรอบคอบ
ในกายอยู่�เสมอ จึึงจะชื่�อว่่า ทำำ�ให้้มาก

เมื่่�อพิิจารณาในร่่างกายนั้้�นจนชััดเจนแล้้ว

พิจารณา พระอาจารย์มั่น ภูริทัตตเถระ : มุตโตทัย | ๒๓
โดยอนโุ ลมปฏโิ ลม
ให้้พิิจารณา แบ่่งส่่วนแยกส่่วนออกเป็็นส่่วนๆ ตาม
คือื เข้า้ ไปสงบในจิติ โยนิิโสมนสิิการของตน กระจายออกเป็็นธาตุดุ ิิน ธาตุุ
แพล้ิว้จิ ถาอรณยอาอกกามยา น้ำำ�� ธาตุุไฟ ธาตุุลม และพิิจารณาให้้เห็็นไปตามนั้้�น
จริิงๆ อุุบายตอนนี้้�ตามแต่่ตน จะใคร่่ครวญออกอุุบาย
จิตยอ่ มรวมใหญ่ ตามที่่�ถููกจริิตนิิสััยของตน แต่่อย่่าละทิ้้�งหลัักเดิิมที่�ตน
ได้้รู้ �ครั้ �งแรกนั่ �นเทีียว
รยว่อ่มมลปงเรปา็น็กอฏัวนั ่เา่ ดทียุี กุ วสิ่ก�ังนั
พระโยคาวจรเจ้้าเมื่�อพิิจารณาในที่�นี้ � พึึงเจริิญให้้
นิมิตจะปรากฎข้นึ มาก ทำำ�ให้้มาก อย่่าพิิจารณาครั้�งเดีียวแล้้วปล่่อยทิ้้�งตั้ �ง
พร้อม ครึ่�งเดืือน ตั้ �งเดืือน ให้้พิิจารณาก้้าวเข้้าไป ถอยออกมา
เป็็นอนุุโลม ปฏิิโลมคืือเข้้าไปสงบในจิิต แล้้วถอย
ทง้ั เหน็ ทัง้ รู้ ออกมาพิิจารณากาย อย่่าพิิจารณากายอย่่างเดีียว
ตามความเป็นจรงิ หรืือสงบที่่�จิิตแต่่อย่่างเดีียว

สังั ขารความปรุงุ แต่ง่ พระโยคาวจรเจ้้าพิิจารณาอย่่างนี้้�ชำำ�นาญแล้้ว
คไมว่เ่ าที่ม�ยยงึดึ อถืาอื ศจัึยั งึ อเุปปุ ็น็ าททุกุานข์์ หรืือชำำ�นาญอย่่างยิ่�งแล้้ว คราวนี้้�แลเป็็นส่่วนที่่�จะเป็็น
เอง คืือ จิิตย่่อมจะรวมใหญ่่ เมื่�อรวมพัับลง ย่่อม
ธาตุทุั้้ง� หลาย ปรากฏว่่าทุุกสิ่�งรวมลงเป็็นอัันเดีียวกััน คืือ หมดทั้้�ง
ย่อ่ มเป็น็ อยู่� โลกย่่อมเป็็นธาตุุทั้้�งสิ้้�น
อมาีกอี ายู่ร�อขย่อา่ งงจนัิ้้ติน� ปอรุางุ ศแัยัต่ง่
ทำ�ำ ให้จ้ ิติ หลงตามสมมติิ นิิมิิตจะปรากฏขึ้้�นพร้้อมกัันว่่า โลกนี้้�ราบ
เหมืือนหน้้ากลอง เพราะมีีสภาพเป็็นอัันเดีียวกััน ไม่่
ว่่าป่่าไม้้ ภููเขา มนุุษย์์ สััตว์์ แม้้ที่่�สุุดตััวของเราก็็ต้้องลบ
ราบเป็็นที่่�สุุดอย่่างเดีียวกััน พร้้อมกัับญาณสััมปยุุตต์์
คืือรู้�ขึ้�นมาพร้้อมกััน ในที่�นี้ � ตััดความสนเท่่ห์์ในใจได้้เลย
จึึงชื่�อว่่า ยถาภููตญาณทััสสนวิิปััสสนา คืือทั้้�งเห็็นทั้้�งรู้�
ตามความเป็็นจริิง

ขั้ �นนี้้�เป็็นเบื้้�องต้้นในอัันที่่�จะดำำ�เนิินต่่อไป ไม่่ใช่่ที่�
สุุดอัันพระโยคาวจรเจ้้าจะพึึงเจริิญให้้มาก ทำำ�ให้้มาก
จึึงจะเป็็นเพื่�อความรู้�ยิ่�งอีีก จนรอบ จนชำำ�นาญเห็็นแจ้้ง
ชััดว่่า สัังขารความ ปรุุงแต่่งอัันเป็็นความสมมติิว่่า
โน่่นเป็็นของของเรา โน่่นเป็็นเรา เป็็นความไม่่เที่�ยง

๒๔ | พระอาจารย์์มั่น่� ภูรู ิทิ ััตตเถระ : มุุตโตทััย

อาศััยอุุปาทานความยึึดถืือจึึง เป็็นทุุกข์์

เป็็นเหตุุก่่อภพ ก็็แลธาตุุทั้้�งหลาย เขาหากมีี หากเป็็นอยู่�อย่่างนี้้�
ก่อ่ ชาติิ ตั้้�งแต่่ไหนแต่่ไรมา เกิิด แก่่ เจ็็บ ตาย เกิิดขึ้ �นเสื่�อมไป
อยู่�อย่่างนี้้�มา ก่่อนเราเกิิด ตั้้�งแต่่ดึึกดำำ�บรรพ์์ก็็เป็็นอยู่�
ด้ว้ ยอาการของจิติ อย่่างนี้้� อาศััยอาการของจิิตของขัันธ์์ ๕ ได้้แก่่ รููป
เข้า้ ไปยึดึ เวทนา สััญญา สัังขาร วิิญญาณไปปรุุงแต่่ง สำำ�คััญ
มั่�นหมายทุุกภพทุุกชาติิ นัับเป็็นอเนกชาติิ เหลืือ
พิจารณาโดย ประมาณมาจนถึึงปััจจุุบัันชาติิ จึึงทำำ�ให้้จิิตหลงอยู่�ตาม
อรยิ สัจจธรรมทงั้ ๔ สมมติิ ไม่่ใช่่สมมติิมาติิดเอาเรา เพราะธรรมชาติิทั้้�ง
หลายทั้้�งหมดในโลกนี้้� จะเป็็นของมีีวิิญญาณหรืือไม่่ก็็
ขเปอ็น็ งเจคิติ รื่ใ�อห้งเ้ แห็กน็้อ้ แานก่แ่ าทร้้ ตาม เมื่�อว่่าตามความจริิงแล้้ว เขาหากมีีหากเป็็นเกิิด
ขึ้ �นเสื่�อมไป มีีอยู่�อย่่างนั้้�นทีีเดีียว โดยไม่่ต้้องสงสััยเลย
จึึงรู้ �ขึ้ �นว่่า

ปุุพฺฺเพสุุ อนนุุสฺฺสุุเตสุุ ธมฺฺเมสุุ ธรรมดาเหล่่านี้้�
หากมีีมาแต่่ก่่อน ถึึงว่่าจะไม่่ได้้ยิินได้้ฟัังมาจากใคร ก็็มีี
อยู่ �อย่่างนั้้�นทีีเดีียว

ตัมวัันั อไามก่เ่ าที่ร�ยขงอเงปจ็ิน็ ติ ทนุี้กุ้เ� อข์ง์ ฉะนั้้�นในความข้้อนี้้� พระพุุทธเจ้้าจึึงทรงปฏิิญาณ
จึงึ หลงตามสังั าขาร พระองค์์ว่่า เราไม่่ได้้ฟัังมาแต่่ใคร มิิได้้เรีียนมาแต่่ใคร
เพราะของเหล่่านี้้�มีีอยู่� มีีมาแต่่ก่่อนพระองค์์ดัังนี้้� ได้้
ความว่่า ธรรมดาธาตุุทั้้�งหลาย ย่่อมเป็็นย่่อมมีีอยู่�
อย่่างนั้้�น อาศััยอาการของจิิต เข้้าไปยึึดถืือเอาสิ่�ง
ทั้้�งปวงเหล่่านั้้�นมาหลายภพหลายชาติิ จึึงเป็็นเหตุุให้้
อนุุสััยครอบงำ��จิิตจนหลงเชื่�อไปตาม จึึงเป็็นเหตุุให้้
ก่่อภพก่่อชาติิด้้วยอาการของจิิตเข้้าไปยึึด

สังั ขารทั้้ง� หลาย ฉะนั้้�น พระโยคาวจรเจ้้ามาพิิจารณาโดยแยบ
ที่�เที่�ยงแท้้ ไม่ม่ ีี คายลงไป ตามสภาพว่่า สพฺฺเพ สฺฺงขารา อนิิจฺฺจา สพฺฺเพ
สงฺฺขารา ทุุกฺฺขา สัังขารความเข้้าไปปรุุงแต่่ง คืือ
อาการของจิิตนั่�นแล ไม่่เที่�ยง สััตว์์โลกเขาเที่�ยง คืือ
มีีอยู่�เป็็นอยู่�อย่่างนั้้�น ให้้พิิจารณา โดยอริิยสััจจธรรม

ฐตี ิภูตํ พระอาจารย์มั่น ภูรทิ ัตตเถระ : มุตโตทัย | ๒๕
จิตตงั้ อยูเ่ ดิม
ไม่มอี าการ ทั้้�ง ๔ เป็็นเครื่�องแก้้อาการของจิิตให้้เห็็นแน่่แท้้ โดย
เป็นผหู้ ลดุ พ้น ปััจจัักขสิิทธิิ ว่่า ตััวอาการของจิิตนี้้�เองมัันไม่่เที่�ยง
เป็็นทุุกข์์ จึึงหลงตามสัังขาร
พึงึ พแิจจิ้ง้าปรรณะาจัใกั ห้ษเ้์ห์ ็น็
พรโ้อ้ดมยญปัจัาจณักั สขัมั สปิทิ ยธุิตุ ิ ต์์ เมื่ �อเห็็นจริิงลงไปแล้้วก็็เป็็นเครื่ �องแก้้อาการของ
จิิต จึึงปรากฏขึ้้�นว่่า สงฺฺขารา สสฺฺสตา นตฺฺถิิ สัังขาร
รแวกม้อ้ ทนุวสุ ันยั กสรมะมแตสิิ ทั้้�งหลาย ที่�เที่�ยงแท้้ไม่่มีี สัังขารเป็็นอาการของจิิต
หรือื เปร็วน็ มวิลมิ ุงตุ ฐีตตีิิิ จิ ิติ ต่่างหาก เปรีียบเหมืือนพยัับแดด ส่่วนสััตว์์เขาก็็อยู่�
เไปม็่น็ ใ่ ชขป่ส่อรมงาเมรกิถตดิินิ เไอาม่งเใ่อช่าข่เไปอด็้น็ ง้ เพอึงึง ประจำำ�โลกแต่่ไหนแต่่ไรมา
รู้�เอง โดยส่ว่ นเดียี ว
เมื่�อรู้�โดยเงื่�อน ๒ ประการ คืือรู้้�ว่่า สััตว์์ก็็มีีอยู่�
อย่่างนั้้�น สัังขารก็็เป็็นอาการของจิิต เข้้าไปสมมติิเขา
เท่่านั้้�น ฐีีติิภููตํํ จิิต ตั้้�งอยู่�เดิิม ไม่่มีีอาการเป็็นผู้้�หลุุดพ้้น
ได้้ความว่่า ธรรมดาหรืือ ธรรมทั้้�งหลายไม่่ใช่่ตน จะใช่่
ตนอย่่างไร ของเขาหากเกิิดมีีอย่่างนั้้�น ท่่านจึึงว่่า
สพฺฺเพ ธมฺฺมา อนตฺฺตา ธรรมทั้้�งหลาย ไม่่ใช่่ตน ให้้พระ
โยคาวจรเจ้้าพึึงพิิจารณาให้้เห็็นแจ้้งประจัักษ์์ตามนี้้� จน
ทำำ�ให้้จิิตรวมพัับลงไปให้้เห็็นจริิงแจ้้งชััดตามนั้้�น โดย
ปััจจัักขสิิทธิิ พร้้อมกัับญาณสััมปยุุตต์์ รวมทวนกระแส
แก้้อนุุสััยสมมติิ เป็็นวิิมุุตติิ หรืือรวมลงฐีีติิจิิต อัันเป็็น
อยู่่�มีีอยู่�อย่่างนั้้�นจนแจ้้ง ประจัักษ์์ในที่่�นั้้�นด้้วยญาณ-
สััมปยุุตต์์ว่่า ขีีณา ชาติิ ญาณํํ โหติิ ดัังนี้้� ในที่่�นี้้�ไม่่ใช่่
สมมติิ ไม่่ใช่่ของแต่่งเอาเดาเอา ไม่่ใช่่ของอัันบุุคคล
พึึงปรารถนาเอาได้้ เป็็นของที่�เกิิดเอง เป็็นเอง รู้�เอง
โดยส่่วนเดีียวเท่่านั้้�น

เพราะด้้วยการปฏิิบััติิอัันเข้้มแข็็งไม่่ท้้อถอย
พิิจารณา โดยแยบคายด้้วยตนเอง จึึงจะเป็็นขึ้ �นมาเอง
ท่่านเปรีียบ เหมืือนต้้นไม้้ต่่างๆ มีีต้้นข้้าวเป็็นต้้น
เมื่�อบำำ�รุุงรัักษาต้้นมัันให้้ดีีแล้้ว ผลคืือรวงข้้าวไม่่ใช่่สิ่�ง
อัันบุุคคลพึึงปรารถนาเอาเลย เป็็นขึ้ �นมาเอง ถ้้าแล
บุุคคลมาปรารถนาเอาแต่่รวงข้้าว แต่่หาได้้รัักษาต้้น

๒๖ | พระอาจารย์์มั่�น่ ภูรู ิิทััตตเถระ : มุุตโตทััย

ผู้�ปแรต่าป่ รฏถิบินัตัาิไิวิมมิุ่ถ่ ตุูกู ติตธิ้อ้ รงรม ข้้าวไม่่ เป็็นผู้้�เกีียจคร้้าน จะปรารถนาจนวัันตาย
จะปหรระืไสอืม่บไไ่ มดว่้ิป่เ้มิ ลุฏตุิยบิตัิตัธิ ิิรรม รวงข้้าวก็็จะไม่่มีีขึ้ �นมาให้้ฉัันใด

วิิมุุตติิธรรมก็็ฉัันนั้้�นนั่�นแล มิิใช่่สิ่�งอัันบุุคคลจะ
พึึงปรารถนาเอาได้้ คนผู้�ปรารถนาวิิมุุตติิธรรม แต่่
ปฏิิบััติิไม่่ถููกต้้อง หรืือไม่่ปฏิิบััติิ มััวเกีียจคร้้านจนวััน
ตาย จะประสบวิิมุุตติิธรรมไม่่ได้้เลย ด้้วยประการฉะนี้้�

๑๐. จิิตเดิิมเป็็นธรรมชาติิใสสว่่าง
แต่่มืืดมััวไปเพราะอุุปกิิเลส

จติ เดิม ปภสฺฺสรมิิทํํ ภิิกฺฺขเว จิิตฺฺตํํ ตญฺฺจ โข อาคนฺฺตุุเกหิิ
เป็นธรรมชาติ อุุปกฺฺกิิเลเสหิิ อุุปกฺฺกิิลิิฏฐํํ ภิิกษุุทั้้�งหลาย จิิตนี้้�เลื่�อม
ปภััสสร แจ้้งสว่่างมาเดิิม แต่่อาศััยอุุปกิิเลสเครื่�อง
ใสสวา่ ง เศร้้าหมอง เป็็นอาคัันตุุกะสััญจรมาปกคลุุมหุ้�มห่่อ จึึง
มืดื มััวไปเพราะ ทำำ�ให้้จิิตมิิส่่องแสงสว่่างได้้
ของปลอม คืือ
อุปุ กิิเลสเครื่�อง ท่่านเปรีียบไว้้ในบทกลอนหนึ่�งว่่า “ไม้้ชะงกหก
พัันง่่า (กิ่�ง) กะปอมก่่ากิ้้�งก่่าฮ้้อย กะปอมน้้อยขึ้้�นมื้้�อ
เศร้า้ หมอง พัันครั้ �นตััว มาบ่่ทััน ขึ้้�นนำำ�คู่่�มื้้�อๆ” โดยอธิิบายว่่า
คำำ�ว่่าไม่่ชะงก ๖,๐๐๐ ง่่านั้้�นเมื่�อตััดศููนย์์ ๓ ศููนย์์
ตาทีห่ทู่�ูผว่จา่ านมูรกูเข๖้า้ลิ้มน�ไดา้กทแ้ ากา่ยง่ ใจ ออกเสีียเหลืือแค่่ ๖ คงได้้ความว่่า ทวารทั้้�ง ๖ เป็็นที่�มา
แห่่งกะปอมก่่า คืือของปลอมไม่่ใช่่ของจริิง กิิเลส
เมอ่ื ปฏิบัตใิ ห้ถึง ทั้้�งหลายไม่่ใช่่ของจริิง เป็็นสิ่�งสััญจรเข้้ามาในทวารทั้้�ง
ขั้นฐตี จิ ิตแลว้ ๖ นัับร้้อยนัับพััน มิิใช่่แต่่เท่่านั้้�น กิิเลสทั้้�งหลายที่่�ยััง
ชือ่ วา่ ยอ่ มท�ำ ลาย ไม่่เกิิดขึ้ �น ก็็จะทวีียิ่�งๆ ขึ้ �นทุุกๆ วััน
ของปลอม
ไดห้ มดสนิ้ ในเมื่�อไม่่แสวงหาทางแก้้ ธรรมชาติิของจิิตเป็็น
ของผ่่องใสยิ่�งกว่่าอะไรทั้้�งหมด แต่่อาศััยของปลอม
กล่่าวคืือ อุุปกิิเลสที่่�สััญจรเข้้ามาปกคลุุม จึึงทำำ�ให้้หมด
รััศมีี ดุุจพระอาทิิตย์์เมื่�อเมฆบดบัังฉะนั้้�น อย่่าพึึง
เข้้าใจว่่าพระอาทิิตย์์เข้้าไปหาเมฆ เมฆไหลมาบดบััง
พระอาทิิตย์์ต่่างหาก

ฉะนั้้�น ผู้้�บำำ�เพ็็ญเพีียรทั้้�งหลาย เมื่�อรู้�โดยปริิยาย
นี้้�แล้้ว พึึงกำำ�จััดของปลอม ด้้วยการพิิจารณาโดยแยบ
คาย ตามที่�อธิิบายแล้้ว ในอุุบายแห่่งวิิปััสสนาข้้อ ๙

๒๘ | พระอาจารย์์มั่น�่ ภูรู ิิทััตตเถระ : มุุตโตทััย

นั้้�นเถิิด เมื่�อทำำ�ให้้ถึึงขั้้�นฐีีติิจิิตแล้้ว ชื่�อว่่าย่่อมทำำ�ลาย
ของปลอมได้้หมดสิ้้�น หรืือว่่าของปลอมย่่อมเข้้าไปไม่่
ถึึงฐีีติิจิิต เพราะสะพานเชื่�อมต่่อ ถููกทำำ�ลายขาดสะบั้้�น
ลงแล้้ว แม้้ยัังต้้องเกี่�ยวข้้องกัับอารมณ์์ของโลกอยู่� ก็็
ย่่อมเป็็นดุุจน้ำำ��กลิ้้�งบนใบบััวฉะนั้้�น

๑๑. การทรมานตนของผู้้�บำำ�เพ็็ญเพีียร
ต้้องให้้พอเหมาะกัับอุุปนิิสััย

การทรมานตน นายสารถีีผู้้�ฝึึกม้้ามีีชื่�อเสีียงคนหนึ่�ง มาเฝ้้าพระ
ฝกึ ฝนตน พุุทธเจ้้าทููลถามถึึงวิิธีีทรมานเวไนย พระองค์์ทรงย้้อน
ถามนายสารถีีก่่อน ถึึงการทรมานม้้า
เตห้มอ้อืุงปุอื ในนหิ้สกิ พ้ัยัาอรแเทตห่รล่มมะาาคะนนกัมบั้า้
เขาทููลว่่าม้้ามีี ๔ ชนิิด คืือ ๑. ทรมานง่่าย ๒.
คนมี ๔ ระดบั ท ร ม า น อ ย่ ่ า ง ก ล า ง ๓ . ท ร ม า น ย า ก แ ท้ ้ ๔ .
ทรมานไม่่ได้้เลย ต้้องฆ่่าเสีีย
๒.๓ผ๑.ู้�ทผ.ู้�รทผู้ม�รทามรนามอนายยน่า่าง่งกา่ กยแลท้า้ ง
(๔คื.อื ผไู้�มทต่้ท่รอ้ มรงงฆา่รนัา่ บั ไเสสมั่ี่�ยีงไ่ ดส้เ้อลนย) พระองค์์จึึงตรััสว่่าเราก็็เหมืือนกััน ๑. ผู้�ทรมาน
ง่่าย คืือ ผู้้�ปฏิิบััติิทำำ�จิิตรวมง่่ายให้้กิินอาหารเพีียงพอ
เพื่�อบำำ�รุุงร่่างกาย ๒. ผู้�ทรมานอย่่างกลาง คืือผู้้�ปฏิิบััติิ
ทำำ�จิิตไม่่ค่่อยจะลง ก็็ให้้กิินอาหารแต่่น้้อยอย่่าให้้มาก
๓. ทรมานยากแท้้ คืือผู้้�ปฏิิบััติิ ทำำ�จิิตลงยากแท้้ ไม่่ต้้อง
ให้้กิินอาหารเลย แต่่ต้้องเป็็น อตฺฺตญฺฺญูู รู้้�กำำ�ลัังของตนว่่า
จะทนทานได้้สัักเพีียงไรแค่่ไหน ๔. ทรมานไม่่ได้้เลย
ต้้องฆ่่าเสีีย คืือผู้้�ปฏิิบััติิทำำ�จิิตไม่่ได้้ เป็็นปทปรมะ
พระองค์์ทรงชัักสะพานเสีีย กล่่าวคืือไม่่ทรงรัับสั่�งสอน
อุุปมา เหมืือนฆ่่าทิ้้�งเสีียฉะนั้้�น

๑๒. มููลติิกสููตร

มลู : รากเหงา้ ติิก แปลว่่า ๓, มููล แปลว่่า เค้้ามููล รากเหง้้า
รวมความว่่าสิ่�งซึ่�งเป็็นรากเหง้้าเค้้ามููลอย่่างละ ๓ คืือ
ราคอะกุศุโทลสมูะลู โ๓มหะ ราคะ โทสะ โมหะ ก็็ ๓ เรีียกว่่า ๓ อกุุศลมููล, ตััณหา
ตัณั หา ๓ ก็็มีี ๓ คืือกามตััณหา ภวตััณหา วิิภวตััณหา,
โอฆะและอาสวะก็็มีีอย่่างละ ๓ คืือ กามะ ภวะ
กามตัวณัิภิ หวตาัณั ภหวตาัณั หา อวิิชชา
โอฆะและอาสวะ ๓
กามะ โภลวกะ๓อวิชิ ชา ถ้้าบุุคคลมาเป็็นไปกัับด้้วย ๓ เช่่นนี้้� ติิปริิวตฺฺตํํ
กามโลก รูปู โลก อรูปู โลก ก็็ต้้องเวีียนไปเป็็น ๓, ๓ ก็็ต้้องเป็็นโลก ๓ คืือ กามโลก
รููปโลก อรููปโลก อยู่�อย่่างนั้้�นแล เพราะ ๓ นั้้�นเป็็น
เครอ่ื งแก้ ๓ เค้้ามููลโลก ๓

ศีลี สไตมราสธิิกิิ ปขัญัา ญา เครื่�องแก้้ก็็มีี ๓ คืือ ศีีล สมาธิิ ปััญญา เมื่�อ
บุุคคลดำำ�เนิินตนตามศีีล สมาธิิ ปััญญา อัันเป็็นเครื่�องแก้้
ชื่อว่าพน้ น ติิปริิวตฺฺตํํ ก็็ไม่่ต้้องเวีียนไปเป็็น ๓, ๓ ก็็ไม่่เป็็นโลก ๓
จากโลก ๓ แล
ชื่�อว่่าพ้้นจากโลก ๓ แล

๑๓. วิิสุุทธิิเทวาเท่่านั้้�นเป็็นสัันตบุุคคลแท้้

สนั ตบุคคล อกุุปฺฺปํํ สพฺฺพธมฺฺเมสุุ เญยฺฺยธมฺฺมา ปเวสฺฺสนฺฺโต
(ผ้สู งบระงบั ) บุุคคลผู้้� มีีจิิตไม่่กำำ�เริิบในกิิเลสทั้้�งปวง รู้�ธรรมทั้้�งหลาย
ทั้้�งที่�เป็็นพหิิทธาธรรม ทั้้�งที่�เป็็นอััชฌััตติิกาธรรม สนฺฺโต
ท่ดา่้ว้นยเปห็ิน็ริ ิโิผู้อ�บตัรปัิบิ ูปรู ะณ์์ จึึงเป็็นผู้้�สงบระงัับ
เปแ็น็ ลมสีะัใีตัสจุบกุมุั่รุก�นุษุธครผู้งร�ทมรง
สัันตบุุคคลเช่่นนี้้�แล ที่่�จะบริิบููรณ์์ด้้วย หิิริิ-
เทวธรรม โอตตััปปะ มีีธรรมบริิสุุทธิ์ �สะอาด มีีใจมั่่�นคง เป็็น
สััตบุุรุุษผู้้�ทรงเทวธรรม ตามความในพระคาถาว่่า หิิริิ-
เปน็ วิสุทธเิ ทวา โอตฺฺตปฺฺปสมฺฺปนฺฺนา สุุกฺฺกธมฺฺม สมาหิิตา สนฺฺโต
คือพระอรหันต์ สปฺฺปุุริิสา โลเก เทวธมฺฺมาติิ วุุจฺฺจเร อุุปััตติิเทวา
ผู้้�พรั่�งพร้้อมด้้วยกามคุุณ วุ่�นวายอยู่่�ด้้วยกิิเลส เหตุุไฉน
จึึงจะเป็็นสัันตบุุคคลได้้

ความในพระคาถานี้้� ย่่อมต้้องหมายถึึง วิิสุุทธิิ
เทวา คืือ พระอรหัันต์์แน่่นอน

ท่่านผู้้�เช่่นนั้้�นเป็็นสัันตบุุคคลแท้้สมควรจะเป็็น
ผู้้�บริิบููรณ์์ด้้วยหิิริิโอตตััปปะ และสุุกฺฺกธรรม คืือ ความ
บริิสุุทธิ์ �แท้้จริิง

๑๔. อกิิริิยาเป็็นที่่�สุุดโลก : สุุดสมมติิบััญญััติิ

สัจธรรม ๔ สจฺฺจานํํ จตุุโร ปทา ขีีณาสวา ชุุติิมนฺฺโต เต
(อรยิ สัจ ๔) โลเก ปริินิิพฺฺพุุตา สััจธรรมทั้้�ง ๔ คืือ ทุุกข์์ สมุุทััย นิิโรธ
มรรค ยัังเป็็นกิิริิยา เพราะแต่่ละสััจจะย่่อมมีีอาการต้้อง
ได้แ้ นกิ่โิ ่รทธุกุ มข์ร์ สรคมุทุ ัยั ทำำ�คืือ ทุุกข์์-ต้้องกำำ�หนดรู้� สมุุทััย-ต้้องละ นิิโรธ-
เปเ็ปน็็น็ อา“กกิาริ ิรยิ ทีา่�จ”ะเตพ้อ้ รงาทะำ�ำ ต้้องทำำ�ให้้แจ้้ง มรรค-ต้้องเจริิญให้้มาก ดัังนี้้�ล้้วนเป็็น
อาการที่่�จะต้้องทำำ�ทั้้�งหมด ถ้้าเป็็นอาการที่�จะต้้องทำำ�
หสรัืจัอื จเปะ็ทน็ั้้ง�เค๔รื่�อเงป็เน็หยเีทยี้า้ บ ก็็ต้้องเป็็นกิิริิยา เพราะเหตุุนั้้�นจึึงรวมความได้้ว่่า สััจจะ
ต่อ่ ก้จา้จึาวงึ กขจึ้น้ัน�ะ้้น�เไสปจึรงึ็จ็๔เรกีิยีขจิั้ก้น� ว่า่ ทั้้�ง ๔ เป็็นกิิริิยา จึึงสมกัับบาทคาถาข้้างต้้นนั้้�น

“อกิิริยิ า” ความว่่าสััจจะทั้้�ง ๔ เป็็นเท้้าหรืือเป็็นเครื่�อง
เหยีียบก้้าวขึ้ �นไป หรืือก้้าวขึ้ �นไป ๔ พัักจึึงจะเสร็็จกิิจ
อกริ ยิ า=ท่ีไมส่ มมติ ต่่อจากนั้้�นไป จึึงเรีียกว่่า อกิิริิยา อุุปมาดัังเขีียนเลข ๑
๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๘ ๙ ๐ แล้้วลบ ๑ ถึึง ๙ ทิ้้�งเสีีย เหลืือ
แต่่ ๐ (ศููนย์์) ไม่่เขีียนอีีกต่่อไป คงอ่่านว่่า ศููนย์์ แต่่
ไม่่มีีค่่าอะไรเลย จะนำำ�ไปบวกลบคููณหารกัับเลข
จำำ�นวนใดๆ ไม่่ได้้ทั้้�งสิ้้�น แต่่จะปฏิิเสธว่่าไม่่มีีหาได้้ไม่่
เพราะปรากฏอยู่่�ว่่า ๐ (ศููนย์์) นี่�แหละ คืือปััญญารอบรู้�
เพราะทำำ�ลายกิิริิยา คืือ ความสมมติิ หรืือว่่าลบ
สมมติิลงเสีียจนหมดสิ้ �น ไม่่เข้้าไปยึึดถืือสมมติิทั้้�งหลาย

คำำ�ว่่า ลบ คืือทำำ�ลายกิิริิยา กล่่าวคืือความสมมติิ
มีีปััญหาสอดขึ้้�นมาว่่า เมื่�อทำำ�ลายสมมติิหมด
แล้้วจะไปอยู่�ที่�ไหน? แก้้ว่่า ไปอยู่�ในที่�ไม่่สมมติิ คืือ
อกิิริิยา นั่�นเอง เนื้้�อความตอนนี้้� เป็็นการอธิิบายตาม

พระขีณี าสวเจ้า้ พระอาจารยม์ ั่น ภูริทัตตเถระ : มุตโตทัย | ๓๓
ทำ�ำ ลายสมมติิ
ทั้้�งหลายลงไปได้้ อาการของความจริิง ซึ่่�งประจัักษ์์แก่่ผู้้�ปฏิิบััติิโดยเฉพาะ
จนเป็็นอกิิริยิ า อัันผู้้�ไม่่ปฏิิบััติิหาอาจรู้้�ได้้ไม่่ ต่่อเมื่�อไรฟัังแล้้วทำำ�ตามจน
ย่อ่ มดับั โลก ๓ ได้้ รู้�เองเห็็นเองนั่�นแล จึึงจะเข้้าใจได้้

ผ้ตู อ้ งการดับโลก ๓ ความแห่่ง ๒ บาทคาถาต่่อไปว่่า พระขีีณาสวเจ้้า
พึงดบั ท่จี ิตของตน ทั้้�งหลายดัับโลกสามรุ่�งโรจน์์อยู่� คืือทำำ�การพิิจารณา
บำำ�เพ็็ญเพีียร เป็็นภาวิิโต พหุุลีีกโต คืือทำำ�ให้้มาก
ทำ�ำ ลายกิริ ิยิ าคือื ตัวั สมมติิ เจริิญให้้มาก จนจิิตมีีกำำ�ลัังสามารถพิิจารณาสมมติิ
เยปั็หงัน็ เมหฐีลดตี ืิสจิอืิ้ิน�ติแจตฐ่าีอ่ ตี กิกธิิจริิริติยิ ราม ทั้้�งหลาย ทำำ�ลายสมมติิทั้้�งหลายลงไปได้้ จนเป็็นอกิิริิยา
อันั ไม่รู่้�จักตาย ก็็ย่่อมดัับโลกสามได้้

การดัับโลกสามนั้้�น ท่่านขีีณาสวเจ้้าทั้้�งหลาย
มิิได้้เหาะขึ้ �นไปในกามโลก รููปโลก อรููปโลกเลยทีีเดีียว
คงอยู่่�กัับที่�นั่�นเอง แม้้พระบรมศาสดาของเรา ก็็เช่่น
เดีียวกััน พระองค์์ประทัับนั่�งอยู่� ณ ควงไม้้โพธิิพฤกษ์์
แห่่งเดีียวกััน เมื่�อจะดัับโลกสาม ก็็มิิได้้เหาะขึ้ �นไปใน
โลกสาม คงดัับอยู่่�ที่่�จิิต ที่่�จิิตนั้้�นเองเป็็นโลกสาม

ฉะนั้้�น ท่่านผู้้�ต้้องการดัับโลกสาม พึึงดัับที่่�จิิต
ของตนๆ จึึงทำำ�ลายกิิริิยา คืือตััวสมมติิหมดสิ้ �นจากจิิต
ยัังเหลืือแต่่อกิิริิยา เป็็นฐีีติิจิิต ฐีีติิธรรมอัันไม่่รู้้�จัักตาย
ฉะนี้้�แล

๑๕. สััตตาวาส ๙

ท่ีอยอู่ าศยั คืือ เทวาพิิภพ, มนุุสสโลก, อบายโลก จััดเป็็น
ของสตั ว์ ๙ กามโลก ที่่�อยู่�อาศััยของสััตว์์เสพกาม รวมเป็็น ๑,
รููปโลก ที่�อยู่�อาศััยของสััตว์์ ผู้้�สำำ�เร็็จรููปฌาน มีี ๔,
กามโลก ๑ อรููปโลก ที่�อยู่�อาศััยของสััตว์์ ผู้้�สำำ�เร็็จอรููปฌาน มีี ๔
รวมทั้้�งสิ้ �น ๙ เป็็นที่�อยู่�อาศััยของสััตว์์
- เทวาพภิ พ
- มนสุ สโลก ผู้้�มารู้�เท่่าสััตตาวาส ๙ กล่่าวคืือ พระขีีณาสวเจ้้า
- อบายโลก ทั้้�งหลาย ย่่อมจากที่�อยู่�ของสััตว์์ ไม่่ต้้องอยู่�ในที่� ๙
แห่่งนี้้� และปรากฏในสามเณรปััญหาข้้อสุุดท้้ายว่่า
รปู โลก ๔ ทสนาม กึึ อะไรชื่่�อว่่า ๑๐ แก้้ว่่า ทสหงฺฺเคหิิ
สมนฺฺนาคโต พระขีีณาสวเจ้้าผู้� ประกอบด้้วยองค์์ ๑๐
- รปู ฌาน ๔ ย่่อมพ้้นจากสััตตาวาส ๙

อรูปโลก ๔ ความข้้อนี้้�คงเปรีียบได้้กัับการเขีียนเลข ๑ ๒ ๓
๔ ๕ ๖ ๗ ๘ ๙ ๐ นั่�นเอง ๑ ถึึง ๙ เป็็นจำำ�นวนที่่�นัับได้้
- อรปู ฌาน ๔ อ่่านได้้ บวกลบคููณหารกัันได้้ ส่่วน ๑๐ ก็็คืือ เลข ๑ กัับ
๐ (ศููนย์์) เราจะเอา ๐ (ศููนย์์) ไปบวกลบคููณหาร
กัับเลขจำำ�นวนใดๆ ก็็ไม่่ทำำ�ให้้เลขจำำ�นวนนั้้�นมีีค่่าสููงขึ้ �น
และ ๐ (ศููนย์์) นี้้�เมื่�ออยู่�โดยลำำ�พัังก็็ไม่่มีีค่่าอะไร แต่่จะ
ว่่าไม่่มีีก็็ไม่่ได้้ เพราะเป็็นสิ่�งปรากฏอยู่� ความเปรีียบนี้้�
ฉัันใด จิิตใจก็็ฉัันนั้้�น เป็็นธรรมชาติิมีี ลัักษณะเหมืือน
๐ (ศููนย์์) เมื่�อนำำ�ไปต่่อเข้้ากัับเลขตััวใด ย่่อมทำำ�ให้้เลข
ตััวนั้้�นเพิ่่�มค่่าขึ้้�นอีีกมาก เช่่น เลข ๑ เมื่�อเอาศููนย์์
ต่่อเข้้า ก็็กลายเป็็น ๑๐ (สิิบ)

พระอาจารยม์ ั่น ภรู ทิ ัตตเถระ : มตุ โตทัย | ๓๕

จิิตใจเรานี้้�ก็็เหมืือนกััน เมื่�อต่่อเข้้ากัับสิ่�งทั้้�งหลาย
ก็็เป็็นของวิิจิิตรพิิสดารมากมายขึ้ �นทัันทีี แต่่เมื่�อได้้รัับ
การฝึึกฝนอบรม จนฉลาดรอบรู้�สรรพเญยฺฺยธรรมแล้้ว
ย่่อมกลัับคืืนสู่�สภาพ ๐ (ศููนย์์) คืือ ว่่างโปร่่งพ้้นจาก
การนัับการอ่่านแล้้ว มิิได้้อยู่�ในที่� ๙ แห่่งอัันเป็็นที่�อยู่�
ของสััตว์์ แต่่อยู่�ในที่�หมดสมมติิบััญญััติิ คืือ สภาพ ๐
(ศููนย์์) หรืืออกิิริิยาดัังกล่่าวในข้้อ ๑๔ นั่�นเอง

๑๖. ความสำำ�คััญของปฐมเทศนา มััชฌิิมเทศนา
และปััจฉิิมเทศนา

ปฐมเทศนา พระธรรมเทศนาของสมเด็็จพระสััมมาสััมพุุทธ-
มัชั ฌิมิ เทศนา เจ้้า ใน ๓ กาล มีีความสำำ�คััญยิ่�ง อัันพุุทธบริิษััทควร
และปัจั ฉิิมเทศนา สนใจพิิจารณาเป็็นพิิเศษ คืือ
เป้้าหมายคืือ
“วิิมุตุ ติิธรรม” ก. ปฐมโพธิิกาล
ได้้ทรงแสดงธรรมแก่่พระปััญจวััคคีีย์์ ที่่�ป่่า
ปฐมเทศนา อิิสิิปตนมฤคทายวััน เมืืองพาราณสีี เป็็นครั้ �งแรก เป็็น
ปฐมเทศนา เรีียกว่่า ธรรมจัักร เบื้้�องต้้นทรงยกส่่วนสุุด
๑. ละสุดุ โต่ง่ ๒ อย่า่ ง ๒ อย่่างอัันบรรพชิิตไม่่ควรเสพขึ้ �นมาแสดงว่่า เทฺฺว เม
- เลปะน็ กสาว่มนสแขุ หลั ง่ ลคกิ วาามรกั ภิิกฺฺขเว อนฺฺตา ปพฺฺพชิิเตน น เสวิิตพฺฺพา ภิิกษุุทั้้�งหลาย
- เลปะน็ อสตั ว่ ตนกแลิ หมง่ ถคาวามชงั ส่่วนที่่�สุุด ๒ อย่่างอัันบรรพชิิต ไม่่พึึงเสพ คืือ
กามสุุขั ั ล ลิิ กา และอั ั ตตกิ ิ ลมถ า อธิิบายว่่า
กามสุุขััลลิิกา เป็็นส่่วนแห่่งความรััก อััตตกิิลมถา
เป็็นส่่วนแห่่งความชััง ทั้้�ง ๒ ส่่วนนี้้� เป็็นตััวสมุุทััย
เมื่�อผู้้�บำำ�เพ็็ญตบะธรรมทั้้�งหลาย โดยอยู่�ซึ่่�งส่่วน
ทั้้�งสองนี้้� ชื่�อว่่ายัังไม่่เข้้าทางกลาง เพราะเมื่�อบำำ�เพ็็ญ
เพีียรพยายามทำำ�สมาธิิ จิิตสงบสบายดีีเต็็มที่่�ก็็ดีีใจ ครั้�น
เมื่�อจิิตนึึกคิิดฟุ้้�งซ่่านรำำ�คาญ ก็็เสีียใจ ความดีีใจนั้้�น คืือ
กามสุุขััลลิิกา ความเสีียใจนั้้�นแล คืือ อััตตกิิลมถา
ความดีีใจก็็เป็็นราคะ ความเสีียใจก็็เป็็นโทสะ ความ
ไม่่รู้�เท่่าในราคะ โทสะ ทั้้�งสองนี้้� เป็็นโมหะ
ฉะนั้้�น ผู้้�ที่�พยายามประกอบความเพีียรในเบื้้�อง
แรกต้้องกระทบส่่วนสุุดทั้้�งสองนั้้�นแลก่่อน ถ้้าเมื่�อ

๒. ปฏบิ ัตติ าม พระอาจารย์มั่น ภูริทัตตเถระ : มุตโตทัย | ๓๗
ทางสายกลาง
กระทบส่่วน ๒ นั้้�นอยู่� ชื่�อว่่าผิิดอยู่� แต่่เป็็นธรรมดาแท้้
-- อมรชั ยิฌมมิ รารปคมฏอีปิ งทคา์ ๘ ทีีเดีียว ต้้องผิิดเสีียก่่อนจึึงถููก แม้้พระบรมศาสดาแต่่
อนั เปน็ เครอ่ื งแกโ้ ลก ก่่อนนั้้�นพระองค์์ก็็ผิิดมาเต็็มที่�เหมืือนกััน แม้้พระอััคร
ธรรม ๘ สาวกทั้้�งสอง ก็็ซ้ำำ��เป็็นมิิจฉาทิิฐิิมาก่่อนแล้้วทั้้�งสิ้ �น แม้้
สาวกทั้้�งหลายเหล่่าอื่�นๆ ก็็ล้้วนแต่่ผิิดมาแล้้วทั้้�งนั้้�น ต่่อ
๓. อรยิ สัจ ๔ เมื่�อพระองค์์มาดำำ�เนิินทางกลาง ทำำ�จิิตอยู่�ภายใต้้ร่่ม
ทุกุ ข์์ สมุุทััย นิิโรธ โพธิิพฤกษ์์ ได้้ญาณ ๒ ในสองยามเบื้้�องต้้นในราตรีี
ได้้ญาณที่� ๓ กล่่าวคืืออาสวัักขยญาณ ในยามใกล้้รุ่�ง
มรรค จึึงได้้ถููกทางกลางอัันแท้้จริิง ทำำ�จิิตของพระองค์์ให้้พ้้น
จากความผิิด กล่่าวคืือ ส่่วนสุุดทั้้�งสองนั้้�น พ้้นจาก
สมมติิโคตร สมมติิชาติิ สมมติิวาส สมมติิวงศ์์ และ
สมมติิประเพณีี ถึึงความเป็็นอริิยโคตร อริิยชาติิ
อริิยวาส อริิยวงศ์์ และอริิยประเพณีี

ส่่วนอริิยสาวกทั้้�งหลายนั้้�นเล่่า ก็็มารู้�ตามพระ
องค์์ ทำำ�ให้้ได้้อาสวัักขยญาณ พ้้นจากความผิิดตาม
พระองค์์ไป

ส่่วนเราผู้้�ปฏิิบััติิอยู่�ในระยะแรกๆ ก็็ต้้องผิิดเป็็น
ธรรมดา แต่่เมื่�อผิิดก็็ต้้องรู้�เท่่าแล้้วทำำ�ให้้ถููก เมื่�อยัังมีีดีี
ใจเสีียใจในการบำำ�เพ็็ญบุุญกุุศลอยู่� ก็็ตกอยู่�ในโลกธรรม
เมื่�อตกอยู่�ในโลกธรรม จึึงเป็็นผู้้�หวั่�นไหวเพราะความดีี
ใจเสีียใจนั่่�นแหละ ชื่�อว่่าความหวั่�นไหวไปมา

อุุปฺฺปนฺฺโน โข เม โลกธรรมจะเกิิดที่�ไหน เกิิด
ที่�เรา โลกธรรมมีี ๘ มรรคเครื่�องแก้้ก็็มีี ๘ มรรค ๘
เครื่�องแก้้โลกธรรม ๘ ฉะนั้้�น พระองค์์จึึงทรงแสดง
มััชฌิิมาปฏิิปทาแก้้ส่่วน ๒ เมื่�อแก้้ส่่วน ๒ ได้้แล้้ว
ก็็เข้้าสู่�อริิยมรรค ตััดกระแสโลก

ทำำ�ใจให้้เป็็น จาโค ปฏิินิิสฺฺสคฺฺโค มุุตฺฺติิ อนาลโย
(สละ สลััด ตััดขาด วางใจหายห่่วง) รวมความว่่า เมื่�อ
ส่่วน ๒ ยัังมีีอยู่� ในใจผู้้�ใดแล้้ว ผู้้�นั้ �นก็็ยัังไม่่ถููกทาง

๓๘ | พระอาจารย์์มั่�น่ ภูรู ิทิ ััตตเถระ : มุตุ โตทััย

เมื่�อผู้้�มีีใจพ้้นจากส่่วนทั้้�ง ๒ แล้้ว ก็็ไม่่หวั่�นไหว หมดธุุลีี
เกษมจากโยคะ

จึึงว่่าเนื้้�อความแห่่งธรรมจัักรสำำ�คััญมาก
พระองค์์ทรงแสดงธรรมจัักรนี้้� ยัังโลกธาตุุให้้หวั่�นไหว
จะไม่่หวั่�นไหวอย่่างไร เพราะมีีใจความสำำ�คััญอย่่างนี้้�
โลกธาตุุก็็มิิใช่่อะไรอื่�น คืือตััวเรานี้้�เอง ตััวเราก็็คืือธาตุุ
ของโลก หวั่�นไหวเพราะเห็็นในของที่�ไม่่เคยเห็็น เพราะ
จิิตพ้้นจากส่่วน ๒ ธาตุุของโลกจึึงหวั่�นไหว หวั่�นไหว
เพราะจะไม่่มาก่่อธาตุุของโลกอีีกแล

ข. มััชฌิิมโพธิิกาล

มัชฌมิ เทศนา ทรงแสดงโอวาทปาฏิิโมกข์์ในชุุมชนพระอรหัันต์์
๑,๒๕๐ องค์์ ณ พระราชอุุทยานเวฬุุวัันกลัันทกนิิวาป-
โอวาทปาฏิโมกข์ สถาน กรุุงราชคฤห์์ ใจความสำำ�คััญตอนหนึ่่�งว่่า
อธิิจิิตฺฺเต จ อาโยโค เอตํํ พุุทฺฺธานสาสนํํ พึึงเป็็น
๑๒.. สศลมี า(ธลิ ะ(ทค�วำ คามวาชมว่ั ด) )ี ผู้้�ทำำ�จิิตให้้ยิ่�ง การที่่�จะทำำ�จิิตให้้ยิ่�งได้้ ต้้องเป็็นผู้้�สงบ
๓. ปบญัรสิ ญทุ าธ์ิ (ท�ำ ใจให้ ระงัับ อิิจฺฺฉา โลภสมาปนฺฺโน สมโณ กึึ ภวิิสฺฺสติิ
เมื่�อประกอบด้้วยความอยาก ดิ้้�นรนโลภหลงอยู่�แล้้ว
- เจรญิ กรรมฐานท�ำ จัักเป็็นผู้้�สงบระงัับได้้อย่่างไร ต้้องเป็็นผู้้�ปฏิิบััติิคืือ
ใหม้ าก เจรญิ ใหม้ าก ปฏิิบััติิพระวิินััยเป็็นเบื้้�องต้้น และเจริิญกรรมฐานตั้ �งต้้น
- พจิ ารณามหาสต-ิ แต่่การเดิิน จงกรม นั่�งสมาธิิ ทำำ�ให้้มาก เจริิญให้้มาก
ปฏั ฐาน ๔
- เจรญิ วปิ สั สนาอยา่ ง ในการพิิจารณามหาสติิปััฏฐานมีีกายานุุปััสสนา
อกุ กฤษฏ์ สติิปััฏฐานเป็็นเบื้้�องแรก พึึงพิิจารณาส่่วนแห่่งร่่างกาย
- จติ เขา้ ถงึ ฐตี ภิ ตู ํ โดยอาการแห่่งบริิกรรมสวนะ คืือ พิิจารณาโดย
- เกษมจากโยคะ อาการคาดคะเนว่่าส่่วนนั้้�นเป็็นอย่่างนั้้�น ด้้วยการมีีสติิ
- โลกตุ ตรธรรม / สััมปชััญญะไปเสีียก่่อน เพราะเมื่�อพิิจารณาเช่่นนี้้� ใจไม่่
วมิ ตุ ตธิ รรม ห่่างจากกาย ทำำ�ให้้รวมง่่าย เมื่�อทำำ�ให้้มากในบริิกรรม
สวนะแล้้ว จัักเกิิดขึ้ �นซึ่่�งอุุคคหนิิมิิตให้้ชำำ�นาญในที่่�นั้้�น
จนเป็็นปฏิิภาค ชำำ�นาญในปฏิิภาคโดยยิ่�งแล้้ว จัักเป็็น
วิิปััสสนา

ปัจฉิมโอวาท พระอาจารย์มั่น ภูริทัตตเถระ : มุตโตทัย | ๓๙

จงเป็น็ ผู้�ไม่ป่ ระมาท เจริิญวิิปััสสนาจนเป็็นวิิปััสสนาอย่่างอุุกฤษฏ์์
สังั ขารเกิดิ ขึ้้น� และ ทำำ�จิิตเข้้าถึึงฐีีติิภููตํํ ดัังกล่่าวแล้้วในอุุบายแห่่งวิิปััสสนา
เสื่�อมไปเป็น็ ธรรมดา ชื่�อว่่าปฏิิบััติิ เมื่�อปฏิิบััติิแล้้ว โมกฺฺขํํ จึึงจะข้้ามพ้้น จึึง
พ้้นจากโลก ชื่�อว่่าโลกุุตตรธรรม, เขมํํ จึึงเกษมจาก
สังั ขารเกิิดขึ้้น� ที่่�จิติ โยคะ (เครื่�องร้้อย)

อเกาิกดิ าขึ้รท้น�ั้ข้ง�ซึ่หอ�งงลสิ่จ�างิติยสพมามใตหิ้ิ ้ ฉะนั้้�นเนื้้�อความในมััชฌิิมเทศนาจึึงสำำ�คััญ
เพราะเล็็งถึึงวิิมุุตติิธรรม ด้้วยประการฉะนี้้�แลฯ
สัังขาร
ค. ปััจฉิิมโพธิิกาล
เป็น็ ตัวั การสมมติิ ทรงแสดงปััจฉิิมเทศนา ในที่่�ชุุมชนพระอริิย
เป็น็ ตปัวั รุกงุ าแรต่เง่ข้า้ ไป สาวก ณ พระราชอุุทยานสาลวัันของมััลลกษััตริิย์์กรุุง
กุุสิินารา ในเวลาจวนจะปริินิิพพานว่่า หนฺฺททานิิ
อามนฺฺตยามิิ โว ภิิกฺฺขเว ปฏิิเวทยามิิ โว ภิิกฺฺขเว
ขยวยธมฺฺมา สงฺฺขารา อปฺฺปมาเทน สมฺฺปาเทถ
เราบอกท่่านทั้้�งหลายว่่า จงเป็็นผู้้�ไม่่ประมาท พิิจารณา
สัังขารที่�เกิิดขึ้ �นแล้้วเสื่�อมไป เมื่�อท่่านทั้้�งหลายพิิจารณา
เช่่นนั้้�น จัักเป็็นผู้้�แทงตลอด
พระองค์์ตรััสพระธรรมเทศนาเพีียงเท่่านี้้�ก็็ปิิด
พระโอษฐ์์ มิิได้้ตรััสอะไรต่่อไปอีีกเลย จึึงเรีียกว่่า
ปััจฉิิมเทศนา อธิิบายความต่่อไปว่่า สัังขารมัันเกิิดขึ้ �น
ที่�ไหน อะไรเป็็นสัังขาร สัังขารมัันก็็เกิิดขึ้้�นที่่�จิิตของ
เราเอง เป็็นอาการของจิิต พาให้้เกิิดขึ้้�นซึ่�งสมมติิ
ทั้้�งหลาย
สัังขารนี้้�แล เป็็นตััวการสมมติิบััญญััติิสิ่�งทั้้�ง
หลายในโลก ความจริิงในโลกทั้้�งหลาย หรืือธรรมธาตุุ
ทั้้�งหลาย เขามีี เขาเป็็นอยู่�อย่่างนั้้�น แผ่่นดิิน ต้้นไม้้
ภููเขา ฟ้้า แดด เขาไม่่ได้้ว่่าเป็็นนั้้�นเป็็นนี้้�เลย เจ้้าสัังขาร
ตััวการนี้้�เข้้าไปปรุุงแต่่งว่่า เขาเป็็นนั้้�นเป็็นนี้้�จนหลงกััน
ว่่าเป็็นจริิง ถืือเอาว่่าเป็็นตััวเรา เป็็นของๆ เราเสีียสิ้ �น

๔๐ | พระอาจารย์์มั่น่� ภูรู ิทิ ััตตเถระ : มุุตโตทััย

ราคะ โทสะ โมหะ จึึงมีี ราคะ โทสะ โมหะ เกิิดขึ้้�น ทำำ�จิิตดั้้�งเดิิม
เกิดิ ใขหึ้้้น�ห้ ลทำง�ำ ตจิาติ มดั้ไง�ปเดิมิ ให้้หลงตามไป เกิิด แก่่ เจ็็บ ตาย เวีียนว่่ายไป ไม่่มีี
ที่�สิ้ �นสุุด เป็็นอเนกภพ อเนกชาติิ เพราะเจ้้าตััวสัังขาร
เกิิด แก่่ เจ็บ็ ตาย นั้้�นแลเป็็นตััวเหตุุ
เวียี นว่า่ ยไป
ไม่่มีีที่�สิ้น� สุดุ จึึงทรงสอนให้้พิิจารณาสัังขาร ว่่า สพฺฺเพ
เมื่ �อพิิจารณา สงฺฺขารา อนิิจฺฺจา สพฺฺเพ สงฺฺขารา ทุุกฺฺขา ให้้เป็็น
รู้�เท่่าทันั รู้�ธรรม ปรีีชาญาณชััดแจ้้ง เกิิดจากผลแห่่งการเจริิญปฏิิภาค
ทั้้�งปวง เป็็นส่่วนเบื้้�องต้้น จนทำำ�จิิตให้้เข้้าภวัังค์์
ย่อ่ มเป็็นผู้�สงบ
ระงับั เข้า้ ถึงึ ซึ่�ง เมื่�อกระแสแห่่งภวัังค์์หายไป มีีญาณเกิิดขึ้ �นว่่า
“วิิมุุตติธิ รรม” “นั้้�นเป็็นอย่่างนั้้�น เป็็นสภาพไม่่เที่�ยง เป็็นทุุกข์์” เกิิด
ขึ้ �นในจิิตจริิงๆ จนชำำ�นาญเห็็นจริิงแจ้้งประจัักษ์์ ก็็รู้�เท่่า
สัังขารได้้ สัังขารก็็จะมาปรุุงแต่่งให้้จิิตกำำ�เริิบอีีกไม่่ได้้
ได้้ในคาถาว่่า อกุุปฺฺปํํ สพฺฺพธมฺฺเมสุุ เญยฺฺยธมฺฺมา
ปเวสฺฺสนฺฺโต เมื่�อสัังขารปรุุงแต่่งจิิตไม่่ได้้แล้้ว ก็็ไม่่
กำำ�เริิบ รู้�เท่่าธรรมทั้้�งปวง สนฺฺโต ก็็เป็็นผู้้�สงบระงัับ
ถึึงซึ่่�งวิิมุุตติิธรรม ด้้วยประการฉะนี้้�

ปััจฉิิมเทศนานี้้� เป็็นคำำ�สำำ�คััญแท้้ ทำำ�ให้้ผู้้�
พิิจารณารู้�แจ้้งถึึงที่่�สุุด พระองค์์จึึงได้้ปิิดพระโอษฐ์์แต่่
เพีียงนี้้�

พระธรรมเทศนาใน ๓ กาลนี้้� ย่่อมมีีความสำำ�คััญ
เหนืือความสำำ�คััญในทุุกๆ กาล ปฐมเทศนาก็็เล็็งถึึง
วิิมุุตติิธรรม มััชฌิิมเทศนาก็็เล็็งถึึงวิิมุุตติิธรรม ปััจฉิิม
เทศนาก็็เล็็งถึึงวิิมุุตติิธรรม

รวมทั้้�ง ๓ กาล ล้้วนแต่่เล็็งถึึงวิิมุุตติิธรรมทั้้�ง
สิ้้�น ด้้วยประการฉะนี้้�

๑๗. พระอรหัันต์์ทุุกประเภท
บรรลุุทั้้�งเจโตวิิมุุตติิ ทั้้�งปััญญาวิิมุุตติิ

ผู้ �จะได้้ อนาสวํํ เจโตวิิมุุตฺฺตึึ ปญฺฺญาวิิมุุตฺฺตึึ ทิิฏฺฺเฐว
อาสวัักขยญาณ ธมฺฺเม สยํํ อภิิญฺฺญา สจฺฺฉิิกตฺฺวา อุุปฺฺปสมฺฺปชฺฺช วิิหรติิ
จำำ�ต้้องบำำ�เพ็็ญ พระบาลีีนี้้�แสดงว่่าพระอรหัันต์์ทั้้�งหลายไม่่ว่่าประเภท
ใด ย่่อมบรรลุุทั้้�งเจโตวิิมุุตติิ ทั้้�งปััญญาวิิมุุตติิ...
ไตรสกิ ขา ที่่�ปราศจากอาสวะในปััจจุุบััน หาได้้แบ่่งแยกไว้้ว่่า
ประเภทนั้้�นบรรลุุแต่่เจโตวิิมุุตติิ หรืือปััญญาวิิมุุตติิไม่่
ให้้บริิบูรู ณ์์ทั้้ง� ๓
ที่�เกจิิอาจารย์์แต่่งอธิิบายไว้้ว่่า เจโตวิิมุุตติิเป็็น
พระอรหัันต์์ ของพระอรหัันต์์ผู้้�ได้้สมาธิิก่่อน ส่่วนปััญญาวิิมุุตติิเป็็น
ทุุกประเภท ของพระอรหัันต์์สุุกขวิิปััสสก ผู้้�เจริิญวิิปััสสนาล้้วนๆ
นั้้�นย่่อมขััดแย้้งต่่อมรรค มรรคประกอบด้้วยองค์์ ๘
ต้องบรรลุ มีีทั้้�งสััมมาทิิฏฐิิ ทั้้�งสััมมาสมาธิิ ผู้�จะบรรลุุวิิมุุตติิธรรม
จำำ�ต้้องบำำ�เพ็็ญมรรค ๘ บริิบููรณ์์ มิิฉะนั้้�นก็็บรรลุุ
ทั้้�งเจโตวิมิ ุตุ ติิ วิิมุุตติิธรรมไม่่ได้้
ทั้้ง� ปัญั ญาวิมิ ุุตติิ
ไตรสิิกขาก็็มีีทั้้�งสมาธิิ ทั้้�งปััญญา อัันผู้้�จะได้้
อาสวัักขยญาณจำำ�ต้้องบำำ�เพ็็ญไตรสิิกขาให้้บริิบููรณ์์ ทั้้�ง
๓ ส่่วน ฉะนั้้�น จึึงว่่า พระอรหัันต์์ทุุกประเภทต้้อง
บรรลุุทั้้�งเจโตวิิมุุตติิ ทั้้�งปััญญาวิิมุุตติิ ด้้วยประการ
ฉะนี้้�แลฯ

แหล่่งที่่�มาของข้้อมููล

ข้้อมููลในหนัังสืือเล่่มนี้้� ได้้คััดลอกมาจากหนัังสืือมุุตโตทััย ซึ่่�งเป็็น
โอวาทธรรมของพระอาจารย์์มั่�น ภููริิทััตโต ทั้้�งนี้้�ได้้สอบทานและตรวจสอบ
เทีียบเคีียงเนื้้�อหา เพื่�อให้้ข้้อมููลถููกต้้องและครบถ้้วนที่่�สุุด ดัังนี้้�

๑. เนื้้�อหาที่�เป็็น text file หลััก
ได้้คััดลอกจากเว็็บไซต์์สำำ�นัักงานพระพุุทธศาสนาแห่่งชาติิ
http://www.onab.go.th

๒. หนัังสืือมุุตโตทััย (หลัักการปฏิิบััติิให้้ถึึงความหลุุดพ้้น ๑๗
ประการ) โอวาทธรรมของพระอาจารย์์มั่�น ภููริิทััตโต
จััดทำำ�และพิิมพ์์ โดย สำำ�นัักพิิมพ์์ชููใจ

๓. หนัังสืือประวััติิท่่านพระอาจารย์์มั่�น ภููริิทััตโต และมุุตโตทััย
หนัังสืือดีีลำำ�ดัับที่� ๑๖ พิิมพ์์ครั้�งที่� ๑ กุุมภาพัันธ์์ ๒๕๔๙
จััดพิิมพ์์เผยแผ่่เป็็นพุุทธบููชา โดย ชมรมกััลยาณธรรม