Кіріспе Өзектілігі: Бүкіл адамзат тарихы бойы адам дыбыстар әлемінде өмір сүріп жатыр. Тіршілік иелерінің арасында адам ғана дыбыстық толық сипаттамаларын қоршаған ортаға жеткізді. Атап айтканда адам ғана дыбыстар әлеміне сөйлеу мен музыканы еңгізді және ол дыбысты өзінің көмекшісі етіп алды.
Зерттеу объектісі: Дыбыс құбылыстық дыбыс ретінде. Дыбыстың өсімдіктерге әсері Зерттеу пәні: адам ағзасына, өсімдікке әсері. Мақсаты: Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттерді талдау. Адамның жай-күйіне шудың тигізер әсерін анықтау. Тұрғын үй және білім беру нысандарынан шудың нормаларын тексеру. Мектептердегі шудың деңгейлерін анықтау. Дыбыс деңгейінің нормасын талдау Қоршаған ортаға музыканын әсерін анықтау Бөлме өсімдігіне шудың әсері
Міндеті: Міндеттерді іске асыру үшін ғылыми-зерттеу әдістер жинағын пайдалану: -ғылыми теориялық әдебиеттерді талдау -тәжірибелік жұмыс; -бақылау ; -сұхбат; -сауалнама ; -нәтижелерін сандық және сапалық түрде талдау; Болжам: Зерттеу болжамдары бойынша қатысушылар өздерін шудың зиянды әсерінен қорғауға және дыбыс тиімділігін арттыруға негізделген, егер: дыбыстың ерекшеліктері және дыбыстың адамға тигізер әсері жайлы білсе; үзіліс кезінде «шу ластануын» төмендер еді. Зерттеу кездегі шулы музыканың өсімдікке де зияны бар екенің білсе адамдар өсімдіктеріне жағымды музыка Тыңдатар еді.
1.1.Дыбыстық толқындардың қасиеттері. Дыбыстың негізгі сипаттамалары Жоба бойынша академиялық кітаптар мен мақалаларды (1, 11, 12, 15, 26) бірқатар зерделеп болған соң, біз дыбыс және оның қасиеттері мен сипаттамаларының қандай екенін білдік. Дыбысты біз күнделікті естиміз ол: скрипканың жағымды әуені, алаңдатарлық қоңырау, сарқырама , найзағай және жер сілкінісі. Физика тұрғысынан (2,9,10) , физикалық құбылыс ретінде дыбыс естілетін жиіліктер диапазонында серпімді ортаның механикалық тербелістері болып табылады. Адам құлағы 16 дан 20000 Герц жиілігі аралығындағы дірілді қабылдайды. Ауада таралатын дыбыс толқындары, ауа дыбысы деп аталады. Құрылымдық дыбыс, немесе дыбыс дірілі деп белгілі бір қатты денелерде таралатын дыбыс жиілігін атаймыз. 16 Гц төмен толқындарды - инфрадыбыстық, 20 кГц- жоғары толқындарды ультрадыбыстық деп атайды.
1.2. Шу және оның адам организміне әсері Ғылыми еңбектердің авторларының айтуынша біздің дыбыс тербелістерін қабылдауымыз, психологиялық аспектілермен байланысты екенін көрсетеді. Біз әнді, пианино немесе скрипканын әдемі әуенің, қашықтықтағы үрмелі аспаптардың ойынын рахаттанып тындаймыз. Бұл барлық дыбыстарды біз музыка деп атаймыз. Бірақ гүрсілмен, тықырлауды, қатты шыңғырықтың дауысын ұнататын адамдар саны аз. Ғылымда музыкалық дыбыс деп, акустикалық қысымның өзгеруін , құлақпен қабылданатын, сонымен қатар тұрақты аралықтарда жүйелі түрде қайталанып отырады. Дыбыс музыкалдық болуын тоқтатқанда оны шу деп атайды, егер дыбыс қысымы жинақсыз түрде өзгертілсе ғана. Шу – күшпен дыбыстық тазалықтың жинақысыз комбинациялық құрылымы. Тұрмыстық шуда ғана жаман, жағымсыз дыбыстарды немесе тыныштықты бұзатын дыбыстарды естуге болады, ол адам ағзасында тітіркендіргіш немесе патологиялық реакцияны тудырады.
Шу жүрек-қан тамырлары жүйесінің функционалдық бұзылуына әкеп соғады: ол визуалды және вестибулярлық анализаторға кері әсер етеді; жиі авариялар мен түрлі жарақаттанулар, рефлексті белсенділіктің аздығынан туады. Шу кауіпті, оның организмге кері әсерін тигізуі білінбей іске асады. Организмнің бұзылуы бірден аңықталмайды. Оған қоса адам организмі шуға қарсы тұра алмайды. Қазіргі уақытта, дәрігерлер есту жолының бастапқы зақымданған шу әсерінен және жүйке жүйесінің нәтижесінде дамитың шу ауруы туралы айтады. Есте сақтаңыз, есту жолының есту әсерінен төмендеуі әдеттегідей қайтымсыз , негізгі элементі жүйке артофиясы болып табылады. Заманауи медицина жоғалған немесе өлі жүйке жасушаларын қалпына келтіре алмайды.
до 27 28-37 38-57 58 и старше 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Диаграмма №1. Жасы үлкен адамдардың шу сезімталдығы Француз ғалымдары, есту жолының бұзылуы қазіргі кезде жастар арасында кең таралған, жасы келе олар есту аппаратың қолдануға мәжбүр болады деп болжаған.
Әр адам шуды әртүрлі қабылдайды. Осы уақытта себептерін азайтуға немесе жоюға тырысады: шу көздерінің таралуын тоқтатады, жергілікті дыбыс өткізбейтін көлік топтарын қолданады, амортизациялану және дыбысты сіңіру, құйынды қалыптастыру себептерін жою арқылы аэродинамикалық шуды азайту. Шу деңгейі (дБ) Рұқсат етілген 0-60 Шектеулер 60-100 Рұқсат етілмеген 100-170 және одан жоғары Гигиена тұрғысынан 10-60 дБ деңгейіндегі акустикалық шу ыңғайлы деп саналады, ал жүйке жүйесіне 50-60 дБ жоғары шу зиянды болып саналады, ал 80 дБ жоғары деңгейде жайсыздық аймағы басталады. Тіпті төмен деңгейлі шу ой қабілетіне кедергі. Кесте №1. Түрлі шу көздерінің қарқындылығы.
№2 кесте. Әртүрлі көздердегі дыбыс деңгейі және организмнің акустикалық әсерге реакциясы (дБ) Қысқы орман желсіз күнде 0 Жайлы акустикал ық режим (дыбыс деңгейі 10- 60 дБ) Жапырақтың сылдыры 10-30 Сағат тықылы құлақтан 1м қашықтықта 10-25 Сыбыр 20-30 Жай әңгіме 40-60 Ғимарат ішіндегі шу 60 Жеңіл көліктер салонындағы шу 60 Мектептегі сабақ 40-60 Мектептегі үзіліс кезіндегі шу 50-80 Тітіркену, шаршау, бастың ауруы сияқты сезімдер пайда болады Оятқыш 60-80 Теледидар 60-90 Поезд (метро, темір жолда) 70 Қатты әңгіме 75 Дауыс көтеріп жатқан адам 80 Шаңсорғыш 80 Пианино ойыны до 80 Дизельді жүк көлігі 90 Мотоцикл 90
№2 кесте. Әртүрлі көздердегі дыбыс деңгейі және организмнің акустикалық әсерге реакциясы (дБ) Реактивті тікұшақ (300 м биіктікте) 95 Біртіндеп есту жоғалту, жүйке және психикалық стресс, Ойық жара ауруы, гипертония. Үзіліс кезіндегі мектептің шуы 80-110 Тоқыма фабрикасы 100 Жүк көлігінің дауысы 100 Плеер 110 Дыбыстық масаюды шақырады, ұйқыны бұзады,психи каны бұзады, саңыраулыққ а әкеп соғады. Тоқыма станогы 120 Көшедегі транспорттың шуы 120-130 Шойынды балға 90-130 Реактивті қозғалтқыш 130-150 Би кешіндегі шу 175 Поп-музыканың оркестрі 110-120 Найзаның соғуы 120-130 Реактивті тікұшақтың ұшуы 140 Ғарыштық зымыран 150-160 Зеңбіректін атуы 170
Осыдан басқа, осы жұмысты орындай отырып, біз 9 сынып оқушыларының есту өткірлігін тест арқылы тексердік. Есту өткірлігі- құлақпен қабылданатын төменгі дыбыс қаттылығы. Қалыпты есту деп, сағат тықылы орта есеппен алғанда 10-15см арақашықтықта естілуі. Тест “ Есту жолының өткірлігін анықтау ” Құрал-жабдықтар: механикалық сағат, сызғыш. №2 микрозерттеу. Жұмыс реттілігі: 1.Сағатты құлағынызға дыбысты естімегенше жақындатыңыз. Сағатпен құлақ арасындағы арақашықтықты см арқылы өлшеңіз. 2.Сағатты өзіңізге жақындап дыбыс жоғалғанша алшақтатыңыз. Сосын сағат арасындағы арақашықтықты аңықтаңыз. 3.Егер мәліметтер сәйкес келсе, онда баға үшін есту арақашықтығын орта есеппен екі арифметикалық қатынасынта алу қажет.
№3 Микрозерттеу Музыка-белгілі бір биіктегі дыбыстардан тұратын , адамға сазды әуенмен әсер ететін дыбыстық көркем бейнеге негізделген өнер түрі. Біз сонымен қатар музыканың адамға әсерін анықтай отырып, Классикалық музыка мен рэптің әсерін зерттедік. Классикалық музыка-адамның ойлау қабілетін едәуір арттырады, жүйкесін тыныштандырады. Сонымен қатар қан тамырлар жүйесіне жақсы әсер етеді. Сондықтан біз тыңдармандарға не бір әдемі классикалық туындыларды есеп шығарғанда тыңдаса жақсы көмектеседі деп ойлаймыз.
Музыка Әсем-сәнді ән (әуен) көнілді көтереді, бойды сергітеді. Шет елдің психологтарының зерттеулеріне сүйенсек, әсем-сәнді әндер мен әуендер, әсіресе классикалық жанрдағы туындылар адамның ойлау қабылетің едәуір арттырады, жүйкесің тыныштандырады. "Музыка ұлтқа бөлінбейді" дейміз. Иә, біз кез келген елдің музыкасына құдды бір ана тілімізде тыңдап отырғандай құмарта құлақ тосамыз. Ондағы тылсам күш жүрек түкпіріне терең бойлап, саз сиқырына қалай арбалып қалғаныңды сезбей қаласың. Музыка жандүниемізді өзге бір әлемге жетелеп, сезім пернелерін дәл басады. Әсем әуен ой-қиялымызға қанат бітіріп, көңіл сарайына нұрын төгеді.Бірақ музыканың пайдалысы да зияны да бар. Мысалы классикалық музыкалар пайдалы. Ол ақыл ой жұмысын артыруға көмектеседі.
Ал поп және рэп әнері керсінше қысымды көтеріп жібереді екен және мұндай музыкаларды ақыл ойды талап ететін жұмыстан кейін ешқашан қосуға болмайды күн дер ұзы нд ығ ы өсі мі Гүл ден уі күні 20с м жақ сы жақ сы күні 21см жақ сы жақ сы күні 21.8 см жақ сы жақ сы күні 22.3 см жақ сы жақ сы күні 24с м жақ сы жақ сы айд а 25с м жақ сы жақ сы күн дер ұзы нды ғы өсі мі Гүл ден уі 1 күні 20 см Жак сы Жак сы 5 күні 20 см Бір қал ыпт а Бір қал ыпт ы 10 күні 20.2 см Өсім жоқ Бір қал ыпт ы 20 күні 21см Наш ар Наш ар 1 айд а21.3с мнаш ар Сол у бар
Микрозерттеу №4. Жұмыстың мақсаты: қанша оқушыда плеер бар екенін анықтау. Жұмыстың барысы: Біз мектепшілік 5-11 сыныптар аралығында сауалнама өткіздік. Плеер, ұялы телефондармен құлаққаптардың қанша адамда бар екенін аңықтадық. 103 адамның ішінен, 39 адамда плеер бар, яғни 38% -да. Диаграмманы қараңыздар. 0 2 4 6 8 10 12 14 5 6 7 8 9 10 11 №2 диаграмма. Сыныптар бойынша плеердің саны.
№3 диаграмма. Проценттік қатынас. Қорытынды: біздің мектеп қатысушыларының 38 %-ы, тұрақты түрде плеерді қолданғандықтан, 30 жасында есту қабілетінің төмендеуін байқауы мүмкін.
1. Сіз қандай музыка бағытын қалайсыз? Рок -28%, Рэп54%, Поп-15,4%, клас.муз.-2,6% 2. Сіз сабақ оқығанда музыка қосасыз ба? Иә-51%. Жоқ38%. Кейде-11% 3. Музыканы қалай тындағанды қалайсыз (калонка арқылы немесе құлаққап )? Динамика – 61,5%, Құлаққап - 5,2%, Әр кезде әрқалай – 33,3% 4. Бөтен шу сізді тітіркендіре ме? Иә- 61,5%. Жоқ – 20,5%. Кейде– 18%. 5. Сіз қоршаған шудан бөгеле аласыз ба? Иә – 69,2 %. Жоқ - 23%. Кейде – 7,8% 6. Сіз мұғалімнің түсіндірген сабағына назар аудармайтың кездер бола ма? Иә - 59%. Жоқ - 20,5 %. Кейде – 15,5% 7. Сіз қатты әрі мазасыз шуда көзілеаласызба?Иә– 74,4%. Жоқ –256%№5 микрозерттеу. 9 сынып оқушыларына келесі сұрақтарды қосатын сауалнама ұсынылды:
Зерттеудің нәтижесі Нәтижелер көңіл толтырарлық емес Тоғызыншы сынып оқушыларының көбісі ауыр музыка тыңдайды, ол көбінесе құлақ перфонциясын тітіркендіреді. Ең жағымды әуен өкінішке орай соңғы орында. Өйткені оқушылардың көбісі сабақ орындайтын уақытта музыка тындайды, онда ақыл-ой жұмысының сапасы төмендейді.
Жұмыстың қорытындысы Ғылыми-зерттеу болжамдарының эксперименттік тексерісі расталды. Біз келесі қорытындыларды шығардық: 1.Шамадан тыс шу - басты проблемалардың бірі. Оның адам ағзасына тигізер зиянды әсері білінбей жүзеге асырылады. Организмдегі бұзылулар бірден аңықталмайды. Сонымен қатар адам ағзасы шуға қарсы тұра алмайды. Шудың әсерінен есту қабілетінің төмендеу себебі оның негізін жүйке жүйесінің атрофиясы құрайды. Заманауи медицина жоғалған немесе өлген жүйке жасушаларын қалпына келтіре алмайды. 2. Гигиеналық заттар кезінде жайлы акустикалық дыбыс деңгейі 60 дБ болып саналады, жүйке жүйесіне 50-60 дБ шу зиянды болып саналады, ал 80 дБ жоғары максималды жайсыздық облысы басталады. Тіпті төмен деңгейлі көлем зейінді шоғырландыруға, ақыл-ойдың жұмыс істеуіне кедергі жасайды.
3.Өзін мектептегі қажетсіз дыбыстардан қорғау үшін , қоңырау кезінде айғайлаудың және музыканы бар дауысына қоюдың қажеті жоқ. 4.Пәтердегі шуды төмендету үшін, дыбыс өткізбейтін есікпен терезені орнату қажет, сонымен қатар үйді дыбыстан оқшаулау. 5.Адам кандай музыканың жағымды, қандай музыканың зиянын білуі қажет. Ақыл-ойды талап ететін жұмыстан кейін ешқашанда қатты музыканы қосуға болмайды, себебі оның даусы шаршаған миға кері әсер етіп, жаңадан еңген мағлұматтар жоғалып кетуі мүмкін. Классика мен джаз керісінше материалды ұйымдастыруға және жұмыс кезіндегі мағлұматтар жақсы қабылданады. Өзінді шудан толығымен алшақтату мүмкін емес, бірақ біз өзіміз оның өзімізге және қоршаған ортаға тигізер әсерін азайта аламыз. Оқушылар өзінің денсаулығына ұқыпты қарайтына және мүмкіндігінше шудың зиянды әсеріне аз ұшыратына біз үміттенеміз.
Қолданылған әдебиеттер тізімі Агранат Б.А. и др. Основы физики и техники ультразвука. - М.: Высшая школа, 1987. - 352 с. Баулин И. За барьером слышимости. - М.: «Знание», 1971. – 176 с. Большая Советская Энциклопедия. Издание 3-е. М.: «Советская Энциклопедия», 1978. Бондорчук М.М., Ковылина Н.В. «Занимательные материалы и факты по анатомии и физиологии человека»; издательство «Учитель»; Волгоград; 2005г. Буянова Н.Ю. Я познаю мир: Дет. энцикл.: Медицина/Я 11. – М.: ООО «Издательство АСТ-ЛТД», 1997., С.244- 246. Володин В. Энциклопедия для детей. Т.19. Экология. – М.: Аванта+, 2004., С.272. Влияние шума больших городов на здоровье человека (www.health-for-family.com/article)