กระบวนการเทคนิคการผลิตจักสานไม้ไผ่ คร ู คมกฤช บร ิ บ ู รณ ์ อ.พนัสนิคม จ.ชลบุรี ทายาทช่างศิลปหัตถกรรม ปี2558
การจักสาน “ไม้ไผ่” เครื่องจักสาน คือ เครื่องใช้ที่ท ำด้วยไม้ไผ่หรือหวำย จำกฝีมือควำมคิดภูมิปัญญำของชำวบ้ำน ที่มีลักษณะรูปทรงแตกต่ำงกันไปตำมแต่ละ ท้องถิ่น และอำชีพของคนในท้องถิ่นนั้นๆ ค ำว่ำ “ จักสาน” ในควำมหมำยของ ค ำว่ำ “จัก” คือ กำรท ำให้เป็นแฉก เป็นหยักๆ ด้วยฟันเลื่อย หรืออีกวิธีกำร หนึ่ง กำรที่ชำวบ้ำนใช้คมมีดผ่ำไม้ไผ่แล้วท ำให้เป็นเส้นบำงๆ วิธีกำรอย่ำงนี้ก็เรียกว่ำ จัก เช่นกัน ส่วนไม้ไผ่ หรือ หวำย ที่จักออกมำเป็นเส้นบำงๆ นั้น เรียกว่ำ “ตอก” ถึงตอนนี้กำรที่ชำวบ้ำนน ำตอกมำขัดกันจนเกิดลวดลำยที่ต้องกำร เรำเรียกว่ำ “สำน” ต่อจำกนั้น แล้วก็จะเป็นกำรสร้ำงสรรค์ให้เกิดรูปทรง ต่ำงๆ จนท้ำยที่สุดเป็นภำชนะสำมำรถน ำไปใช้สอยได้ตำมต้องกำร
วัตถุดิบ /วัสดุอุปกรณ์ ส าหรับการใช้จักสาน ล าดับ ภาพ รายละเอียด 1. ไม้ไผ่นวล ควำมยำว 90เซ็นติเมตร –1 เมตร 2. เส้นตอก
3. หวำยหอม 4. มีดโต้ (ผ่ำไม้ไผ่) 5. แผ่นชักเลียด
6. กรรไกร 7. มีดจักตอก 8. เตำ / อ่ำงต้มไม้ไผ่
9. ที่ตำกไม้ไผ่ 10. เลื่อยไฟฟ้ำตัดไผ่ 11. เครื่องขัดเรียบแบบโค้ง
12. หูกระเป๋ ำ 13 โครงก้นกระเป๋ ำ 14 ลวด
15 เชือกฟำง 16 ตัวหนีบ 17 หินลับมีด
18. เข็มควักเส้นตอก (ตำมขนำด) 19 ครีม 20. สำยวัด
21 ใบเลื่อย 22 ดินสอ 23 สก๊อตเทป
24 กำว 25 พิมพ์หูกระเป๋ ำ 26 ถ้วยใส่น ้ำ
27 พิมพ์ไม้ (รูปทรงตำมต้องกำร) 28 เหล็กทับ 29 โต๊ะท ำงำน
กระบวนการเตรียมไม้ไผ่จักสาน การจักสานไม้ไผ่ของ อ.พนัสนิคม จ.ชลบุรี จะนิยมใช้ “ไม้ไผ่นวล” ซึ่งมีแหล่งที่ปลูกมำกในพื้นที่จังหวัดชลบุรี ระยอง จันทบุรี และตรำด มีอำยุที่เหมำะสมส ำหรับในกำรใช้งำน ประมำณ 2-3 ปี ด้วยคุณสมบัติ ปล้องยำว ผิวละเอียดเนียน เนื้อเหนียว และอ่อนสำมำรถจักเป็นเส้น ตอกได้ง่ำย มีขั้นตอนดังนี้ 1.ไม้ไผ่นวล (ควำมยำว 90 ซม. –1 ม. ) 2.ขูดเขียว (ใช้มีดขูดบริเวณผิวสีเขียว)
3. ตัดข้อ 4. เตรียมเตำ - ต้มน ้ำ 5. น ำไผ่นวลลงต้ม (อุณหภูมิประมำณ 70 องศำ) 6. ต้มให้น ้ำท่วมไผ่
7. ต้มไผ่ ประมำณ 15-20 นำที 8. น ำไผตำก ไล่ควำมชื้น ประมำณ 3 วัน วิธีท า น ำไม้ไผ่นวลสด ขนำดปล้องที่มีควำมยำวโดยเฉลี่ยประมำณ 90 เซ็นติเมตร ถึง 1.20เมตร มำขูดเขียวบริเวณเปลือกด้ำนนอกออก จนถึงชั้นผิว ตัดข้อ แล้วน ำมำลงต้มในน ้ำที่มีควำมร้อน 70องศำ จำกนั้นตำกประมำณ 3 วัน ให้ไผ่แห้งสนิท จึงจะน ำไปสู่กระบวนกำรท ำเส้นตอกต่อไป
ขัน้ตอนการท าเส้นตอก มีวิธีกำรท ำเส้นตอกเป็น 2 แบบ คือ การจกัตอกปื้น ลอกไม้ไผ่ออกเป็นชิ้นๆ ตำมขนำดที่ต้องกำร จักในส่วนที่เหลือออกเป็นเส้นบำงๆ ใช้ 3 ส่วน ชั้นผิวไม้ ชั้นรองผิว และชั้นสำม แล้วหลำวให้เรียบร้อยตำกแดดให้แห้ง ** การจักตอกตะแคง เป็นกำรใช้มีดซอยเป็นส่วนบำงๆ โดยติดผิวไม้ทุกเส้นตอก ขูดเส้น ชักเลียด และลบเหลี่ยมเม็ดแดง ผึ่งให้แห้ง *** เส้นตอก อ.พนัสนิคม จะนิยมกำรจักตอกปื้น มีขั้นตอนท ำดังนี้ 1. ไม้ไผ่นวล แห้งสนิท
2. ใช้มีดผ่ำครึ่ง และใช้มีดจักตอกผ่ำไม้เป็นซี่ๆ 3.ลอกไม้ไผ่ หนำประมำณมิลครึ่ง
4. ชั้นผิวไม้ ชั้นรองผิว และชั้นสำม 5. กรีดเส้นตอก 6. ชักเลียด 7.ขูดท้องเส้นตอก
วิธีท า กำรตอกปื้น ไม้ไผ่นวลที่ตำกแห้งสนิทแล้ว น ำปล้องมำใช้มีดผ่ำไม้ไผ่แบ่งครึ่ง จำกนั้นจึงใช้มีดจักตอกผ่ำไม้ออกเป็นซี่ๆ แล้วค่อยๆ ลอกไม้ ไผ่ออกเบำๆ จนได้ส่วนที่ใช้งำน มี3 ชั้น คือ ชั้นผิวไม้ชัน้รองผิว และชั้นสาม ช่ำงจักสำนจะสังเกตได้ถึงควำมละเอียดของเนื้อไม้แตกต่ำงกันอย่ำงเห็น ได้ชัดถ้ำหำกได้สัมผัส เมื่อลอกตอกออกมำแล้ว กรีดตอกออกเป็นเส้นตำมขนำดที่ต้องกำร แล้วไปท ำ “ชักเลียด” ลักษณะแผ่นโลหะเจำะรูจำกขนำด ใหญ่ลงไปเล็ก สอดเส้นไผ่ที่กรีดแล้วเข้ำไปในรูให้ตั้งฉำกกับแผ่นชักเลียด แล้วชักผ่ำนออกไป ควำมคมของแผ่นโลหะจะครูดให้ผิวเส้นไผ่เรียบ และมีขนำด เสมอกัน จำกนั้นมำขูดท้องเส้นตอกซึ่งเป็นขั้นตอนที่ส ำคัญมำก ต้องให้มีควำมหนำที่เท่ำกัน เวลำน ำไปสำนหรือจับโค้ง จะมีควำมโค้งที่เท่ำกัน เทคนิค ในรำยละเอียดของกำรขูดเส้นตอก มีเทคนิคให้ตะแคงมีดเล็กน้อย เพื่อตัดหน้ำตัดของเส้นตอกให้เป็นทรงเม็ดแตงเล็กๆ เวลำสำนแล้วจะ ได้สนิทแนบแน่น ถ้ำหน้ำตัดสี่เหลี่ยมจะเกิดช่องห่ำงได้ ข้อควรระวัง หำกช่ำงที่ยังไม่มีควำมช ำนำญ ให้ระวังควำมหยำบของเสี้ยนไม้ และมีดตอก
ขัน้ตอนการย้อมจักสาน ด้วยสีธรรมชาติ 1.กำรเตรียมผิวเส้นตอก / น ำเส้นลงต้ม (ครั้งละ 30 นำที / 3 ครั้ง) 2. ผึ่งเส้นตอก 3.ย้อมเส้นตอกด้วยสีธรรมชำติ สีเหลือง (ขมิ้น) / สีแดง (แก่นฝำง) และสีส้ม (ขมิ้น+ฝำง)
วิธีท า กำรเตรียมผิวเส้นตอก มีเทคกำรท ำท ำทรีทเม้นต์3 รอบ ในอัตรำส่วนน ้ำ 10 ลิตร เส้นตอก 0.5 กก. อุณหภูมิน ้ำร้อน 70-90องศำ เริ่มจำก เมื่อน ้ำเดือดแล้ว ขัน้ตอนแรก เติมสำรส้ม ปริมำณ 125 กรัม และผงฟู 30 กรัม น ำเส้นลงต้มประมำณ 30 นำที ผึ่งเส้นตอก ขัน้ตอนที่2 ต้มน ้ำให้ร้อนใส่ สำรแทนนิน (จำกกำรบดใบยูคำลิปตัส) สำรรสฝำดจำกพืชช่วยย้อมให้ติดสี ปริมำณ 30 กรัม ต้มเส้นตอกนำน 30 นำทีน ำเส้นตอกผึ่ง ขัน้ตอนที่3 ต้มน ้ำ ร้อนใส่สำรส้ม และผงฟู ในปริมำณเท่ำเดิม แล้วน ำเส้นลงต้มและผึ่ง ต่อมำน ำน ้ำสีย้อมจำกธรรมชำติที่เตรียมไว้ สีเหลือง (ขมิ้น) / สีแดง (แก่นฝำง) และสี ส้ม (ขมิ้น+ฝำง) เลือกใช้สีตำมต้องกำร เทน ้ำสกัดสีลงต้มในปริมำณ 10 ลิตร / เส้นตอก 500 กรัม แล้วใส่เส้นตอกที่ผ่ำนกำรท ำทรีทเม้นต์ลงย้อม ประมำณ 20-30 นำที น ำผึ่งแดดจนแห้ง พร้อมน ำเส้นตอกไปสำนขึ้นรูปทรงที่ต้องกำร เทคนิค พลิกเส้นใยทุก 10 นำที เพื่อให้สีติดกันสม ่ำเสมอ
กระบวนการสานเส้นตอก “ลายขิด และลายพิกุล” 1. สานลายขิด การสานรูปทรงตระกร้า / กระเป๋า 1. สำนเส้นตอก “ลำยเฉลว” (พิมพ์ใน) 2. พิมพ์ใน 3.ขึ้นรูปก้นกระเป๋ ำ 4. สำนเส้นตอก
5.เหล็กหมำดจัดให้แน่น 6.แผ่นก้นกระเป๋ ำเสร็จแล้ว 6. ติดกำวกับพิมพ์ใน / รอแห้ง 7. สำนขึ้นด้ำนข้ำงด้วย “ลำยขัด”
8. สำนลำยโซ่ 9. กำรขึ้นลำย 10. สำนลำยขิด 11. ปิดลำยโซ่ด้ำนบน
12. ตัดขอบรอกำรจับขอบ วิธีท า รูปแบบชิ้นงำนนี้ เป็นกำรท ำ ตระกร้าลายขิด โดยพื้นฐำนจะเริ่มต้นท ำชั้นใน หรือพิมพ์ในก่อน เพื่อให้ได้รูปทรงตำมต้องกำร จะใช้หุ่นไม้ (แม่พิมพ์) สำนเป็นลำยเฉลว เป็นพุ่มให้เป็นทรงตระกร้ำที่แข็งแรงก่อน จำกนั้นจะใช้เส้นตอกละเอียดที่ย้อมสีไว้แล้ว มำสำนขึ้นรูปทรงตระกร้ำซึ่งกำรท ำ แต่ละขั้นตอน จะใช้ช่ำงที่มีควำมช ำนำญในแต่ส่วนของกระเป๋ ำหรือตระกร้ำขึ้นตำมแบบแล้วจึงค่อยน ำมำประกอบกัน เช่น กำรสำนเป็นแผ่นก้นกระเป๋ ำ จะใช้ช่ำงจักสำนคนเดียวท ำ สำนทั้งแนวตั้งและแนวนอน เพื่อจะให้มีจ ำนวนเส้นตอกทุกใบให้เท่ำกัน เมื่อสำนขึ้นมำแล้วจ ำนวนดอกจะต้องเท่ำกันด้วย เรียกว่ำสำน “ลายสาม” หรือแผ่นลำยสำม โดยให้เหลือปลำยด้ำนข้ำงไว้เพื่อจะใช้พับขึ้นมำสำนด้ำนข้ำงของตัวตระกร้ำ มีเทคนิคจะใช้เหล็กหมำด (เหล็ก แผ่น) ช่วยทับ จัดให้ลำยแน่นขึ้น เมื่อแผ่นก้นกระเป๋ ำเสร็จแล้ว ทำกำวลำเท๊กซ์ธรรมดำน ำมำติดเข้ำกับพิมพ์ใน รอให้แห้ง แผ่นก้นกระเป๋ ำกับชั้นในติดกันดีแล้ว จะสำนลำยต่อด้วยเริ่มขึ้นจำกก้นกระเป๋ ำด้ำนข้ำง ใช้เส้นตั้งที่ปล่อยไว้ทั้งสองด้ำน สำนเป็น “ลำยขัดหนึ่ง” เพื่อให้รัดไปกับตัวพิมพ์ด้ำนใน สำนขึ้นมำแล้วแต่ลำยที่เรำต้องกำร คั่นด้วยลำยโซ่ ใช้เส้นตอกจำกสีธรรมชำติ (ตำมภำพ) เสร็จแล้วต่อด้วยกำรขึ้นลำยขิด ปิดด้วยลำยโซ่ด้ำนบน และสำนลำยขัดต่อจนได้ควำมสูงตำมที่ต้องกำร เมื่อเสร็จแล้วตัดปลำยขอบออก เพื่อจับขอบต่อไป ข้อควรระวัง 1.กำรกรีดตอก และกำรชักเลียด ต้องท ำให้เสมอเท่ำกันในขนำดที่ต้องกำรเสมอ 2.กำรถักก้นกระเป๋ ำจะต้องเท่ำกัน เกินไม่ได้ ขำดไม่ได้ท ำให้ลำยไม่ครบ
การจับขอบ และหตระกร้า /ูกระเป๋ า 1.จับขอบด้วยกำร “จูงนำง” 2. ผูกด้วยสำมหวำย 3.กำรท ำหูกระเป๋ ำ 4.เซำะไผ่ฝังลวด 5.ประกบติดกำว / หนีบ
6.โครงหูกระเป๋ ำ 7.หวำย (หวำยหอม) พันปลำยห่วง / พันเส้นมอบ 8.กำรสำนหวำย –จูงนำง 9.หูกระเป๋ ำ
9.แป้นนม / เจำะร้อยกับหู และตัวกระเป๋ ำ 10 กระเป๋ ำ “ลำยขิต” วิธีท า การจับขอบ สำนกระเป๋ ำเสร็จแล้ว สู่ขั้นตอนกำรจับขอบกระเป๋ ำ ด้วยลำยขิดจะใช้ลำยจูงนำง จับด้วยขอบหวำย และผูกด้วยสำมหวำย เพื่อปิดรอยต่อตรงขอบ ต่อกำรสำน หกูระเป๋า และแป้นนม เริ่มจำกเนื้อไม้ไผ่ที่ตัดไว้ท ำในส่วนหูกระเป๋ ำ มำเซำะร่องไม้ไผ่แล้วฝังแกนลวดไว้ด้ำนในดัด ให้โค้งแล้วใช้ไม้ไผ่2 ชิ้น ประกบระหว่ำงเส้นลวด ทำกำวให้ติดแน่น แห้งแล้วน ำไม้ไผ่อีกชั้นมำปิดด้ำนท้อง ดัดรูปทรงให้โค้งมนตำมที่ต้องกำร ต่อด้วยกำร พันหวำย (หวำยหอม) ที่ปลำยห่วง ปิดทับลวดตรงหูเรียงให้แน่นไปตลอด พันเส้นมอบ (เส้นหวำยตรงกลำง) ลอดเส้นมอบพัน 3 รอบ ทับ 1 รอบ จะได้ จังหวะหวำยที่เท่ำกัน จำกนั้นจูงนำง ลำยสันปลำช่อน (ลำยขัดหนึ่ง) ซึ่งเป็นวิธีกำรเหนี่ยวเส้นหวำย แล้วเข้ำทรงกระเป๋ ำเจำะ แป้นนม (วิธีกำรสำน เช่นเดียวกับจับขอบ/หูกระเป๋ ำ) เข้ำกับตัวกระเป๋ ำ และพันหวำยร้อยกับหูกระเป๋ ำ เป็นอันเสร็จ หมายเหตุ กำรจูงนำง และกำรผูกสำมหวำย ในส่วนกำรจับขอบ และหูกระเป๋ ำ แป้นนม จะมีวิธีกำรท ำเหมือนกัน (อธิบำยตำมภำพ)
2. ลายดอกพิกุล 1. กำรสำนขึ้นลำยเฉลว 2.สำนเส้นตอก 3 ทิศทำง 3. ขัดหนึ่งทุกด้ำน / ขัดหนึ่งตรงช่อง 3 เหลี่ยม
4.กำรพำด หรือทำบเส้น 5. แผ่นชะลอม (ลำยเฉลว) 6. กำรวำงเส้นทำบ หรือเส้นพำด
7.กำรยอน “ลำยดอกพิกุล” 8. ลำยดอกพิกุล
9. กระเป๋ ำถือ ลำยดอกพิกุล วิธีท า กำรจักสำนลำยพิกุล ขั้นตอนที่1เริ่มต้นด้วยกำรใช้เส้นตอกสีธรรมชำติขึ้นเป็นลำยตำชะลอม หรือลำยเฉลว 6 เส้น (หกเหลี่ยม) จะมีเส้นตอก 3 ทิศทำง ทุกเส้นจะสำนด้วยขัดหนึ่งทุกด้ำน เติมเส้นตอกเข้ำตรงสำมเหลี่ยม กำรสำนแผ่นจะก ำหนดว่ำ 6-7 ตำ ใน 1 นิ้ว เป็น มำตรฐำน ใน 1 ลำยดอกพิกุล (หมำยเหตุ : ขนำดแผ่นขึ้นอยู่กับว่ำจะท ำผลิตภัณฑ์ประเภทใด) ขั้นตอนที่2 สำธิตตัวอย่ำง กระเป๋ ำถือแบบคลัตซ์: ลำยพิกุลดอกแหน มีเอกลักษณ์ดอกค่อนข้ำงแน่น เริ่มจำกลำยเฉลว 6 เหลี่ยม จำกนั้นจะมีเส้นพำด หรือเส้นทำบ 3 เส้น เส้นยอน 3 เส้น จำกแนวนอนตำชะลอม 1 ตำ จะมีเส้นพำดทุกเส้น แล้วตอกของเส้นพำดจะต้องมี ควำมหนำเพื่อประคองแผ่นให้มีควำมแข็งแรง และใช้แผ่นที่เป็นพิมพ์ใน หรือซับใน อีกแผ่นมำประกบกัน โดยวิธีกำรท ำลำยดอกพิกุล เรำจะ เรียกว่ำ “การยอนดอก” หลักกำรใช้เหมือนกับกำรปักผ้ำซึ่งคุณสมบัติของไม้ไผ่นวล จะมีควำมนิ่มปักขึ้นลงได้ง่ำย หมายเหตุ วิธีกำรท ำจักสำนลำยขิด และลำยพิกุล พื้นฐำนจะเริ่มจำกพิมพ์ใน ด้วยสำนลำยเฉลว รูปทรงขึ้นตำมควำมต้องกำร
ลายดอกพิกุล เป็นเอกลักษณ์เฉพำะของอ ำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี ประกอบด้วย ลายพิกุลดาวล้อมเดือน เป็นลำยสำนที่พัฒนำมำจำกลำยเฉลว โดยมีตอกยอน 3 เส้น ตอกยอด 3 เส้น เส้นตอกพำด รอบตัวทั้ง 3 ด้ำน ยอนตอกโดยมีพื้นที่เว้นว่ำงรอบตัว กำรมีเส้นตอดพำดรอบตอกนั้น ท ำให้ เห็นลวดลำยเด่นชัดขึ้น ลายพิกุลร่วง เป็นลำยสำนที่พัฒนำมำจำกลำยเฉลว โดยมีตอกยอน 3 เส้น ตอกเส้น 3 เส้น ยอนตอกโดยมี พื้นที่เว้นว่ำงรอบตัวตอก ไม่มีเส้นตอกพำด ท ำให้ลวดลำยมีควำมโปร่งเบำ
ลายพิกุลลายไทย (แววมยุรา) เป็นลำยสำนที่พัมฯมำจำกลำยเฉลว โดยมีตอกยอน 3 เส้น ตอดยอด 3 เส้น มีเส้นตอก พำดสองด้ำน ยอนตอกโดยมีพื้นที่เว้นว่ำงรอบตัวตอก มองเห็นรูปดอกเป็นรูปสี่เหลี่ยม ข้ำวหลำมตัด ลายพิกุลลายดอกแหน เป็นลำยสำนที่พัฒนำมำจำกลำยเฉลว โดยมีตอกยอน 3 เส้น ไม่มีตอกยอด มีเส้นตอก พำดสำมด้ำนรองตอกยอน ยอนดอกทุกช่อง ท ำให้มองเห็นลวดลำยเป็นดอกละเอียด แน่นเต็ม ทมี่าข้อมูล : ครูคมกฤช บริบูรณ์ศูนยส์ ่งเสริมฝีมือจักสานดว้ยไม้ไผ่อา เภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี