การย้อมสีธรรมชาติ วัตถุดิบจักสานไม้ไผ่

กระบวนการย้อมสีธรรมชาติ วัตถุดิบจักสานไม้ไผ่ กรมวิทยาศาสตร์บริการ

กระบวนการย้อมสีธรรมชาติวัตถุดิบจักสานไม้ไผ่ กระบวนการย้อมสีธรรมชาติวัตถุดิบจักสานไม้ไผ่ มีวัตถุประสงค์เพื่อให้สมาชิกและกลุ่มผู้ประกอบการ ผลิตภัณฑ์จักสาน มีความรู้ในการใช้สีธรรมชาติในการย้อมผลิตภัณฑ์ โดยใช้เทคโนโลยีกระบวนการปรับ สภาพผิว หรือ การทรีตเมนท์ เส้นตอกไม้ไผ่ให้สามารถดูดซับสีให้ติดได้อย่างสม ่าเสมอ และการใช้สีย้อม ธรรมชาติจากพืชในท้องถิ่น ท าให้ได้สีสรรที่สดสวยใกล้เคียงสีเคมี แต่มีความปลอดภัยมากกว่า ไม่สร้าง ผลกระทบต่อสุขภาพและสิ่งแวดล้อมในชุมชน นอกจากผู้บริโภคจะหันมาใส่ใจสุขภาพมากยิ่งขึ้นแล้ว ผู้ประกอบการก็ได้เริ่มคิดค้นและน าเสนอผลิตภัณฑ์ ใหม่ๆ เพื่อให้สินค้ามีความหลากหลาย ครอบคลุมทุกไลฟ์ สไตล์ และตอบโจทย์ลูกค้าได้มากยิ่งขึ้น สมาชิกและกลุ่มผู้ประกอบการ สามารถพัฒนากระบวนการย้อมเส้นตอกไม้ไผ่ด้วยสีธรรมชาติที่มีสีเด่นชัด และได้หลากหลายสี สามารถน าเส้นใยไม้ไผ่ไปผลิตเป็นผลิตภัณฑ์ จักสานที่มีคุณภาพมีความปลอดภัยและ เป็นที่ชื่นชอบของผู้บริโภค เหมาะสมกับไลฟ์ สไตล์และเทรนด์โลกในปัจจุบันที่คนให้ความใส่ใจต่อสุขภาพ ยัง ช่วยเพิ่มมูลค่าให้กับผลิตภัณฑ์ ขยายกลุ่มผู้บริโภคและขยายตลาดสู่การส่งออก สามารถเพิ่มรายได้ให้กับ สมาชิกกลุ่มและผู้ประกอบการได้มากยิ่งขึ้น

วัสดุ อุปกรณ์ ส าหรับการใช้ย้อมสี ล าดับ ภาพ รายละเอียด 1. เส้นตอก (ผิวชั้นรอง หรือ ชั้นที่2) 1.5 กิโลกกรัม 2. แก่นฝาง 1 กิโลกรัม 3. ผงขมิ้น 1 กิโลกรัม 4. มะขามเปียก 1 กิโลกรัม คุณสมับติ ช่วยให้

5. เกลือแกง100 กรัม คุณสมบัติ ช่วยให้สีติดเส้นตอกได้ง่ายขึ้น 6. สารส้ม ถุงละ 125 กรัม คุณสมบัติช่วยให้สีจับยึดกับเส้นตอกและช่วย ให้สีสด สว่างขึ้น 7. ผงฟูถุงละ 30 กรัม คุณสมบัติ ช่วยท าให้เส้นตอกขยายขนาด หรือ ฟูขึ้น 8. แทนนิน (จากใบยูคาลิปตัส) ถุงละ 30 กรัม คุณสมับัติ เพื่อให้สีติดยึดแน่นกับเส้นตอก และช่วยเพิ่มความคงทนของสี

9. หม้อสแตนเลส 10. เหยือกสแตสเลส ขนาด 5 ลิตร 11. หม้อกรอง 12. ผ้าขาวบางและคลิปด า

13. กระบวย 14. ไม้พาย 15. เตาแก๊ส 16. ปืนจุดแก๊ส

กระบวนการและเทคนิคการย้อมสีธรรมชาติ “สีแดง จาก แก่นฝาง” ฝาง มีด้วยกัน 2 ชนิด คือ ชนิดแรกแก่นไม้จะเป็นสีแดงเข้มเรียกว่า “ฝางเสน” กับอีกชนิดหนึ่งแก่นไม้จะเป็นสี เหลืองเรียกว่า “ฝางส้ม” ทั้ง 2 ชนิดมีประโยชน์และมีสรรพคุณทางสมุนไพรเหมือนกันได้แก่ แก่นไม้เมื่อน าไป ต้มกับน ้า เคี่ยวจะได้น ้าเป็นสีแดงเข้มคล้ายสีของ ด่างทับทิม ใช้ย้อมผ้าและไหมได้งดงามมาก สรรพคุณทางยา ต ารายาแผนไทยระบุว่า แก่นมีรสขื่นขมและฝาดต้มกับน ้าดื่มเป็นยาบ ารุงโลหิตสตรี แก้ ปอดพิการ ขับหนอง ท าให้โลหิตเย็น แก้ท้องร่วง แก้ธาตุพิการ แก้ร้อนใน แก้โลหิตออกทางทวารหนักและเบา สรรพคุณแผลง แก่นรสชาติขมปนหวาน แก้คุดทะราด แก้เสมหะ แก้โลหิตและแก้ก าเดาได้ แก่น “ฝาง” มีสาร ให้สีแดงคือ BRAZILIN ต้มน ้าเป็นยาน าท า ยาอุทัย ฝาง หรือ SAPPAN TREE, CAESAL-PINIA SAPPANLINN. อยู่ในวงศ์ LEGUMINOSAE เป็นไม้พุ่ม ต้น สูง 5-8 เมตร มีหนามทั่ว ใบเป็นใบประกอบแบบขนนกสองชั้น ออกเรียงสลับ ใบย่อยรูปไข่ ปลายแหลม โคน เบี้ยว หรือเกือบมน สีเขียวสด ดอกออกเป็นช่อตามซอกใบและปลายยอด แต่ละช่อประกอบด้วยดอกย่อย จ านวนมาก กลีบดอกเป็นสีเหลือง “ผล” เป็นฝักแบนสีน ้าตาลคล้ายฝักถั่วแปบแต่จะมีขนาดใหญ่กว่าเล็กน้อย พบขึ้นตามป่ าเบญจพรรณและป่ าราบทุกภาคของประเทศไทย ขยายพันธุ์ด้วยเมล็ดและตอนกิ่ง แก่น “ฝาง” มีวัตถุผลึกไม่มีสีชื่อ HAEMATOXYLIN 10 เปอร์เซ็นต์ เมื่อถูกอากาศจะกลายเป็นสีแดง มีเทน นิน, เรซิน และ น ้ามันระเหยเล็กน้อย เป็นยาสมานอ่อนๆ แก้ท้องเดิน ปัจจุบัน “ฝาง” มีต้นขายทั่วไป ที่ตลาด นัดไม้ดอกไม้ประดับ สวนจตุจักร ทุกวันพุธ-พฤหัสฯ ราคาแตกต่างกัน หรืออยู่ที่ขนาดของต้น ที่มา : ไทยรัฐออนไลน์

ขันตอน้การเตรียมนา ้ย้อม “สีแดง จาก แก่นฝาง” อัตราส่วน นา ้เปล่า 10 ลิตร : แก่นฝาง 1 กิโลกรัม : เส้นตอก 500 กรัม 1. ใส่น ้าเปล่า ปริมาณ 10 ลิตร ตั้งไฟรอน ้าเดือด 2. ใส่แก่นฝางปริมาณ 1 กิโลกรัม ลงในหม้อต้ม คนให้แก่นฝางจมน ้า ต้มด้วยไฟกลาง อุณหภูมิอยู่ที่ 70-90 องศาเซลเซียส

3.ปิดฝาหม้อ ต้มทิ้งไว้ 1 ชั่วโมง น ้าสีสกัดจากแก่นฝางจะได้“สีแดงอมส้ม” ที่เข้มขึ้น 4. กรองแยกน ้าสีและเศษแก่นฝางด้วยผ้าขาวบางรองด้วยหม้อสแตนเลส

5. น าน ้าสีฯ เทใส่อ่างต้ม เตรียมย้อมเส้นตอก วิธีท า ใส่น ้าเปล่าลงในหม้อต้ม ปริมาณ 10 ลิตร ตั้งไฟแรงรอน ้าเดือด เมื่อน ้าเดือดลดไฟลง ใช้ไฟปานกลาง น าแก่นฝางที่สับเป็นท่อนเล็กๆ ปริมาณ 1 กิโลกรัม ลงต้มในน ้าสะอาด สามารถใช้น ้าประปา หรือน ้าถัง ส าหรับดื่ม (การใช้น ้าเป็นองค์ประกอบส าคัญ จะมีผลต่อการให้สีที่ถูกต้อง) คนให้แก่นฝางจมน ้า เพื่อให้แก่น ฝางโดนความร้อนอย่างทั่วถึง และคายสีให้ได้มากที่สุด ปิดฝาหม้อต้ม เพื่อไม่ให้น ้าระเหยออก ต้มทิ้งไว้ ประมาณ 1 ชั่วโมง น าผ้าขาวบางมากรองแยกน ้าสีที่สกัดออกจากเศษแก่นฝาง จากนั้นน าน ้าสีที่กรองเทใส่ อ่างต้ม เตรียมย้อมเส้นตอก หมายเหตุ: แก่นฝางสามารถหาซือ้ได้ตามร้านขายสมุนไพรท่ัวไป เทคนิค - การสับย่อยวัตถุดิบ จะช่วยให้วัตถุดิบคายสีออกมาได้มาก ช่วยลดระยะเวลาในการต้มจาก 2-3 ชั่วโมง เหลือ 1 ชั่วโมง หรือถ้าใช้เครื่องบด จาก 1 ชั่วโมง ก็จะใช้เวลาเพียง 30-40 นาที - ใช้ไฟปานกลางในการต้มสกัดสีอุณหภูมิน ้าอยู่ที่70-90องศาเซลเซียส สังเกตควันสีขาวลอยเหนือ ผิวน ้า - ปริมาณน ้าสีที่สกัดต้องท่วมเส้นตอกเพื่อเวลาน าเส้นตอกลงย้อม เส้นตอกจะได้ติดสีสม ่าเสมอกัน - ปิดฝาหม้อต้ม เพื่อไม่ให้น ้าสีที่สกัดจากแก่นฝางระเหยออก - ใช้คลิปด าหนีบผ้าขาวบางกับภาชนะเวลากรองแยกแก่นฝาง ป้องกันน ้าร้อนลวกมือ

ข้อควรระวัง - อุปกรณ์ที่ใช้ในการต้ม ควรใช้ภาชนะที่ท าจากสแตนเลส เคลือบขาว หรือหม้อดิน (วัสดุควบคุม อุณหภูมิได้ดีที่สุด) ไม่ควรใช้ภาชนะที่ท ามาจากอะลูมิเนียมเนื่องจากมีสารทองแดงจะท าให้สีเพี้ยน - น ้าเป็นปัจจัยส าคัญในการย้อมสี น ้าที่ใช้ในการต้มควรเป็นน ้าประปาที่ไม่มีคอลรีนมากเกินไป ถ้ามี คอลรีนมาก ควรรองน ้าและพักทิ้งไว้ 2-3 คืน ก่อนน ามาใช้ “สีเหลือง จาก ผงขมนิ้ชัน” “ขมิน้” วัสดุหรือพืชธรรมชาติที่คนไทยน ามาใช้สกัดสีเพื่อใช้ประโยชน์และเป็นวัสดุที่หาได้ง่าย มีการใช้อย่าง แพร่หลายในท้องถิ่นหลายแห่ง ได้แก่ ขมิ้นชัน แก่นขนุน และเมล็ดค าแสด เป็นต้น วัสดุธรรมชาติที่ให้สีเหลือง ที่เรานึกถึงเป็นอันดับแรกก็คงเป็นขมิ้นชัน แน่นอนว่าเป็นพืชที่เรารู้จักกันดีเพราะมีการใช้ประโยชน์มาเป็น เวลานาน โดยจะใช้จากส่วนหัวหรือเหง้าขมิ้น นิยมใช้ในการประกอบอาหาร แต่งสี แต่งกลิ่น โดยเฉพาะอย่างยิ่ง สรรพคุณทางยามากมาย จึงมักเป็นส่วนผสมส าคัญในตัวยาแผนไทยและเครื่องส าอางหลายประเภท เหง้า ของขมิ้นชันมีผิวนอกเป็นสีเหลือง-น ้าตาล ส่วนด้านในมีสีเหลืองเข้มหรือสีส้มปนน ้าตาล เมื่อบดเป็นผงจะมีสี เหลืองทองหรือสีเหลืองส้มปนน ้าตาล สารสีเหลืองจากขมิ้นชันนั้นมีสารส าคัญ คือ เคอร์คิวมิน (cur cumin) เป็นสารกลุ่มเคอร์คิวมินนอยด์ อยู่ร้อยละ 5 เป็นสารสีเหลืองปนส้ม ใช้แต่งสีอาหารรวมถึงย้อมผ้าด้วย ที่มา : เว็บไซต์มูลนิธิสืบนาคะเสถียร / รูปภาพประกอบ sanook.com

ขัน้ตอนการเตรียมนา ้ย้อม “สีเหลือง จาก ผงขมนิ้ชัน” อัตราส่วน : นา ้เปล่า 10 ลิตร : ผงขมิน้ชัน 500 กรัม :เส้นตอก 500 กรัม : 1.ใส่น ้าเปล่า ปริมาณ 10 ลิตร ลงหม้อต้ม ตั้งไฟกลาง รอน ้าอุ่น อุณหภูมิประมาณ 60-70 องศา 2. ใส่ผงขมิ้นชัน ปริมาณ 500 กรัม คนให้ขมิ้นละลาย ต้มทิ้งไว้ 20 นาทีน าน ้าสีกัดที่ได้เตรียมย้อม วิธีท า ใส่น ้าเปล่า ปริมาณ 10 ลิตร ลงหม้อต้ม ตั้งไฟกลาง รอน ้าอุ่น อุณหภูมิน ้าประมาณ 60-70 องศาใส่ ผงขมิ้นชัน ปริมาณ 500 กรัม คนให้ขมิ้นละลายเข้ากัน ต้มทิ้งไว้ 20 นาที น าน ้าสีสกัดที่ได้เตรียมย้อม

การเตรียมนา ้มะขามเปียก (ตัวช่วยในการติดสีสา หรับย้อมสีเหลือง จาก ขมิน้ชัน) อัตราส่วน : นา ้เปล่าประมาณ 5 ลิตร : มะขามเปี ยก 1 กิโลกกรัม 1.ใส่น ้าเปล่า 5 ลิตร มะขามเปียก 1 กิโลกรัม ลงในหม้อ ต้มทิ้งไว้ 10 นาที ด้วยไฟกลาง คนให้มะขามเปียกละลาย 2. ครบ 10 นาที น ามากรองแยกน ้าและกากมะขามเปียกด้วยผ้าขาวบาง เตรียมใส่ลงน ้าสีสกัดจากขมิ้นชัน (สังเกตเนื้อมะขามละลายจะได้น ้ามะขามเปียกที่เข้มข้น)

วิธีท า ใส่น ้าเปล่า 5 ลิตร มะขามเปี ยก 1 กิโลกรัม ลงในหม้อ ต้มทิ้งไว้ 10 นาที ด้วยไฟกลาง คนให้ มะขามเปียกละลายเข้ากันกับน ้าเปล่า ครบ 10 นาที สังเกตเนื้อมะขามเปียกละลายจะได้น ้ามะขามเปียกที่ เข้มข้น น ามากรองแยกน ้าและกากมะขามเปียกด้วยผ้าขาวบาง จะได้น ้ามะขามเปียกปริมาณ 1 ลิตร ซึ่งจะ ใช้ผสมกับน ้าสีสกัดจากผงขมิ้นชัน เพื่อเป็นตัวช่วยในการท าให้สีเหลืองจากขมิ้นชันแตกตัว จับเส้นใย สีเข้ม ขึ้น และติดสีได้ง่ายขึ้น

การเตรียมผิวเส้นตอกก่อนย้อมสีธรรมชาติ การเตรียมผิวเส้นตอก โดยการท าทรีตเม้นท์เส้นใยก่อนย้อมสีธรรมชาติคือการปรับ สภาพผิว ขยายผิวเส้นใย ท าให้เส้นใยมีความยืดหยุ่น ช่วยทา ใหเ้ส้นตอกสามารถดดู ซับนา ้ย้อม ตดิสีไดง้า่ยขึน และช่วยให้เส้นตอก้มีความคงทน ขั้นตอนการเตรียมผิวเส้นตอก โดยการท าทรีตเม้นท์ อัตราส่วน : น ้าเปล่า 10 ลิตร : เส้นตอก 0.5 กิโลกรัม : ผงฟู30 กรัม :สารส้ม 125 กรัม /แทนนิน 30 กรัม (อัตราส่วน X 3: จ านวนน ้าหนักเส้นตอก: ครั้ง) ตม้ครั้งที่1 1.1 น าเส้นตอกที่เตรียมไว้ (ชั้นรองผิว หรือ ชั้นที่2 )ปริมาณ 1.5 กิโลกรัม มัดพอหลวมหัวท้าย

1.2ใส่น ้าเปล่าปริมาณ 30 ลิตรลงภาชนะเตรียมต้ม 1.3 จุดไฟตั้งน ้าให้ร้อน อุณหภูมิน ้าร้อนอยู่ที่ 70 องศาเซลเซียส 1.4ใส่สารส้ม ปริมาณ (125 x 3) = 375 กรัม คนให้สารส้มละลายเข้ากัน 1.5ใส่ผงฟู ปริมาณ (30 x 3) = 90 กรัม คนให้ผงฟูละลายเข้ากัน

1.6 น าเส้นตอกลงต้มในน ้าร้อนที่ผสม (สารส้ม+ผงฟู) ใช้ไม้พายกดให้เส้นตอกจมน ้า 1.7 ต้มทิ้งไว้ประมาณ 30 นาที คอยพลิกกลับเส้นตอก ทุกๆ 15 นาที (เพื่อช่วยให้เส้นตอกจมน ้าให้ได้มากที่สุดและเส้นดูดซึมน ้าได้เท่ากันทุกเส้น) 1.8 ครบ 30 นาที ยกเส้นตอกขึ้น พักไว้ในภาชนะ เตรียมต้มรอบที่ 2

ตม้ครั้งที่2 2.1 .ใส่น ้าเปล่า ปริมาณ 30 ลิตร ตั้งไฟรอน ้าร้อน 2.2ใส่แทนนิน (สกัดจากใบยูคาลิปตัส) ปริมาณ 30 x 3 = 90 กรัม คนแทนนินให้ละลายเข้ากัน 2.3 น าเส้นตอกที่พักไว้ลงต้มต่อ ใช้ไม้พายกดให้เส้นตอกจมน ้า ต้มทิ้งไว้ประมาณ 30 นาที

2.4 ครบ 30 นาที ยกเส้นตอกขึ้น พักไว้ในภาชนะ เตรียมต้มรอบสุดท้าย (สังเกตเส้นตอกจะมีสีขุ่นขึ้น) ตม้ครั้งที่3 (ขั้นตอนเหมอืน การตม้ครั้งที่1) 3.1 ใส่น ้าเปล่า ปริมาณ 30 ลิตร ตั้งไฟรอน ้าร้อน

3.2 ใส่สารส้ม ปริมาณ 125x3 = 375 กรัม คนให้สารส้มละลายเข้ากัน 3.3 ใส่ผงฟู ปริมาณ 30 x 3 = 90 กรัม คนให้ผงฟละลายเข้ากัน 3.4 น าเส้นตอกที่พักไว้ลงต้มอีกครั้ง กดให้เส้นตอกจมน ้า

3.5 ต้มทิ้งไว้ประมาณ 30 นาที คอยพลิกกลับเส้นตอก ทุกๆ 15 นาที 3.6 ครบ 30 นาที ยกเส้นตอกขึ้น พักไว้ในภาชนะ เส้นตอกที่ท าการทรีตเม้นท์เรียบร้อยแล้วสามารถน าไปย้อมสีได้

หมายเหตุกรณีที่ยังไม่ย้อมเส้นตอกหลังจากท าทรีตเม้นท์ทันที ต้องน าเส้นตอกผึ่งในที่ร่มให้แห้ง ป้องกันไม่ให้เกิดเชื้อราบน เส้นตอก ก่อนย้อมสี ให้น าเส้นตอกแช่น ้าให้เปียก 10-15 นาที เพื่อให้เส้นตอกอิ่มน ้า และพร้อมที่จะดูดซับสี วิธีท า การเตรียมผิวเส้นตอก โดยการท าทรีตเม้นต์ แบ่งเป็น 3 ขั้นตอนดงันี้ ขั้นตอนที่1 น าเส้นตอก(ชั้นรองผิว) ที่เตรียมไว้ ในปริมาณ 1.5 กิโลกรัม แบ่งออกเป็น 3 มัด มัดละ 0.5 กิโลกรัม เตรียมน ้าเปล่า ปริมาณ 30 ลิตร ใส่อ่างหรือหม้อต้ม ตั้งไฟให้น ้าร้อนประมาณ 70 องศาเซลเซียส (สังเกตได้จากควันสีขาวลอยอยู่เหนือผิวน ้า) ใส่สารส้มก่อน ปริมาณ 375 กรัม คนให้สารส้มละลาย จากนั้นใส่ผงฟู 90 กรัม คนให้ผงฟูละลายเข้ากัน น าเส้นตอกทั้ง 3 มัด ลงต้มประมาณ 30 นาที คอยพลิกกลับ เส้นตอก ทุก ๆ 15 นาที เพื่อให้เส้นตอกจมน ้าทุกเส้น เมื่อครบ 30 นาที ให้ยกเส้นตอกขึ้น พักหรือผึ่งไว้ใน ภาชนะ (เทน ้าต้มครั้งแรกออกให้หมด) เตรียมลงต้ม ครั้งที่ 2

ขั้นตอนที่2 เตรียมน ้าเปล่า ปริมาณ 30 ลิตร (เท่าเดิม) ใส่อ่างหรือหม้อต้ม ตั้งไฟให้น ้าร้อนประมาณ 70 องศาเซลเซียส ใส่สารแทนนิน ปริมาณ 90 กรัม คนให้สารแทนนินละลาย น าเส้นตอกที่พักไว้ลงต้มประมาณ 30 นาที คอยพลิกกลับเส้นตอกให้จมน ้าทุกเส้น เมื่อครบ 30 นาที ให้ยกเส้นตอกขึ้น พักหรือผึ่งไว้ในภาชนะ (เทน ้าที่ต้มออกให้หมด) เตรียมลงต้ม ครั้งที่ 3 ขั้นตอนที่3 (ท าเหมือนขั้นตอนที่1) เป็นขั้นตอนสุดท้ายของการเตรียมผิวเส้นตอก หรือการทรีตเมนท์ เพื่อที่จะน าเส้นตอกไปย้อมสีธรรมชาติ กระบวนการเหมือนขั้นตอนที่ 1 เตรียมน ้าเปล่า ปริมาณ 30 ลิตร ใส่อ่างหรือหม้อต้ม ตั้งไฟให้น ้าร้อน ประมาณ 70 องศาเซลเซียส ใส่สารส้มก่อน ปริมาณ 375 กรัม คนให้สารส้มละลาย จากนั้นใส่ผงฟู 90 กรัม คนให้ผงฟูละลายเข้ากัน น าเส้นตอกที่พักไว้ทั้ง 3 มัด ลงต้ม ประมาณ 30 นาที คอยพลิกกลับเส้นตอก ทุก ๆ 15 นาที เมื่อครบ 30 นาที ให้ยกเส้นตอกขึ้น พักหรือผึ่งไว้ในภาชนะ เส้นตอกที่ท าการทรีตเม้นท์เรียบร้อย แล้วสามารถน าไปย้อมสีได้ทันที กรณีที่ยังไม่ย้อมทันที ให้น าเส้นตอกผึ่งให้แห้งสนิท ป้องกันไม่ให้เกิดเชื้อราบนเส้นตอก ก่อนย้อมสี ให้น าเส้น ตอกแช่น ้าให้เปียก 10-15 นาที เพื่อให้เส้นตอกอิ่มน ้า และพร้อมที่จะดูดซับสี เทคนิค - ใส่สารช่วยย้อม หรือ มอร์แดนท์ ได้แก่ สารส้ม ผงฟู สารแทนนิน (ใบยูคาลิปตัส) - ความร้อนของน ้าที่ต้มอุณหภูมิจะอยู่ประมาณ 70 องศาเซลเซียส สังเกตได้จากควันสีขาวที่ลอยอยู่ เหนือผิวน ้า - ใส่ผงฟูทีละนิด คนให้ฟองยุบตัวลง - กดเส้นตอกให้จมน ้า และคอยพลิกเส้นตอก จะช่วยให้เส้นตอกจมน ้าให้ได้มากที่สุดและเส้นตอกดูด ซึมน ้าได้เท่ากันทุกเส้น ข้อควรระวัง - ควรใส่ผงฟูทีละนิด เพื่อป้องกันอุบัติเหตุ น ้าร้อนลวกมือ หรือกระเด็นใส่ได้ เมื่อท าการทรีตเม้นท์เส้น ตอกแล้ว สามารถน าเส้นตอกย้อมสีได้เลย กรณีที่ยังไม่ย้อมทันที ให้น าเส้นตอกผึ่งให้แห้ง ป้องกัน ไม่ให้เกิดเชื้อรา น าเส้นตอกแช่น ้าให้เปียก 10-15 นาที ก่อนย้อมสี

สารช่วยย้อม หรือสารช่วยติดสี (มอร์แดนท์) พืชแต่ละชนิดที่น ามาใช้ย้อมเส้นใยมีความสามารถในการติดสีความคงทนต่อการขัดถูหรือความ คงทนต่อแสงได้ไม่เท่ากัน ขึน้อยู่กับองคป์ระกอบทางชีวเคมีภายในของพืชและเส้นใยแต่ละชินดที่ น ามาใช้ย้อม จึงต้องใช้สารช่วยย้อมมาเป็ นตัวช่วยในการท าให้เส้นใยดูดซับสีไดด้ีมีความคงทนต่อ แสงและการขัดถูเพิ่มขึน้ซึ่งคุณสมบัติสารช่วยย้อมนอกจากจะเป็นสารที่ช่วยในการยึด และจับสี แล้ว บางครั้งสารช่วยย้อมยังทา ใหไ้ดเ้ฉดสีใหม่ทเี่ปลี่ยนไปจากเดมิ การใช้สารช่วยย้อมก่อนการย้อมสีเพอื่ใหส้ีติดยึดแน่นกับเส้นใย และช่วยเพมิ่ความคงทนของสี ทา ไดโ้ดยการนา เส้นใยทผี่่านการทา ความสะอาดแล้วไปชุบหรือต้มย้อมกับสารช่วยย้อมก่อนน าไป ย้อมดว้ยนา ้ย้อมสีธรรมชาติตวัอยา่งสารช่วยย้อม หรือสารช่วยตดิสีดงันี้ (1) สารแทนนิน ไดจ้ากพชืทใี่หร้สฝาดและขม เช่น ใบฝร่ัง ใบยูคาลิปตสัเปลือกสีเสียด เปลือกผลทบัทมิเปลือกประดู่ใบเหมือดแอ เป็นตน้ซงึ่สารดงักล่าวมีคุณสมบัติช่วยให้สีติดกับ เส้นใยไดด้ขีนึ้โดยการตม้สกัดนา ้ฝาด หรือแทนนินจากพืชดังกล่าว แล้วน าเส้นใยลงไปต้มย้อมกับ นา ้ฝาดก่อน จากนั้นจงึนา เส้นใยไปย้อมกับนา ้สีย้อมอกีครั้ง (2) เกลือแกง เป็ นการผสมลงไปในนา ้สีคุณสมบัติ ท าให้เกิดเมด็สีขึน้ช่วยให้สีติดเส้นตอก ไดง้า่ยขึน้ (3) สารส้ม มีคุณสมบัติช่วยจับยึดกับเส้นใย และช่วยใหส้ีสดสว่างขึน้มักใช้กับการย้อม ดว้ยพชืทใี่หเ้ฉดสีนา ้ตาล-เหลือง-เขียว เช่น แก่นแข ใบหกูวาง เปลือกประดู่ เปลือกมะพร้าว เป็ น ต้น กรณีย้อมเส้นตอก น ามาเป็ นตัวช่วยในการเตรียมผิวเส้นตอกก่อนย้อมสี (4) ผงฟูหรือ เบคกิง้พาวเดอร์มีคุณสมบัติช่วยทา ใหเ้ส้นตอกขยายขนาด หรือฟูขึน้ เป็ น การเตรียมผิวเส้นตอกก่อนย้อมสีใหพ้ร้อมทจี่ะดดูซับนา ้สีไดด้ขีึน้ (5) นา ้มะขามเปียก เป็นการผสมลงไปในนา ้สีคุณสมบัติช่วยท าให้สีแตกตัว จับเส้นใย สีมี ความเข้มข้นขึน้และตดิสีไดง้า่ยขนึ้

กระบวนการย้อมเส้นตอก ด้วยสีจากธรรมชาติ (การย้อมร้อน) ขั้นตอนและเทคนิคการย้อมเส้นตอก “สีเหลือง” จาก “ผงขมิน้ชัน” อัตราส่วน : นา ้สีสกัดจากผงขมิน้ชัน 10 ลิตร : นา ้มะขามเปียก 1 ลิตร : เส้นตอก 500 กรัม 1. น าเส้นตอกที่ท าทรีตเม้นท์ไว้แล้ว แช่น ้าให้เปียก 10-15 นาที ก่อนย้อมสี 2.น าเส้นตอกขึ้น เตรียมย้อมสี

2.น าน ้าสีสกัดขมิ้นชัน เทใส่อ่างย้อม ตั้งไฟต้มน ้าสีฯ อุณหภูมิอยู่ที่ ประมาณ 60 -70 องศา 3.ใส่น ้ามะขามเปียกที่เตรียมไว้ ปริมาณ 1 ลิตร ผสมลงในน ้าสีสกัดขมิ้นชัน คนให้เข้ากัน น ้าสีจะมีความเหลืองสว่างขึ้น

4. น าเส้นตอกลงย้อม กดให้เส้นตอกจมน ้าสี 5.ต้มทิ้งไว้ ประมาณ 20 นาที พลิกกลับเส้นตอก ทุก 10 นาที (สังเกตสีเส้นตอกที่ลงย้อมช่วงแรกจะได้เป็นสีเหลืองอ่อน)

6. เช็คดูเส้นตอกติดสีสม ่าเสมอกัน ยกเส้นตอกขึ้น 7.คลี่เส้นตอก ผึ่งให้เย็นลง

8. ล้างผ่านน ้าไล่เศษผงขมิ้นชันที่ติดอยู่บนเส้นตอกออก (สังเกตจะมีเศษผงขมิ้นชันติดอยู่ตามเส้นตอก) 9.ผึ่ง/ตากเส้นตอกในที่ร่ม หรือ แดดร าไร ประมาณ 5 นาที

10.น าเส้นตอกล้างน ้าให้สะอาดอีกครั้ง (สังเกตุน ้าล้างที่หยดลงตามเส้นตอกสีจะใส)

11. ผึ่ง/ตาก เส้นตอกในที่นร่ม หรือ แดดร าไร จนแห้งสนิท สามารถน าเส้นตอกไปใช้ได้ 12. สเีหลือง จาก ผงขมนิ้ชัน วิธีท า น าเส้นตอกที่ท าทรีตเม้นท์ไว้แล้ว แช่น ้าให้เปี ยก 10-15 นาที ก่อนย้อมสีเทน ้าสีสกัดขมิ้นชัน ปริมาณ 10 ลิตร ลงในอ่างย้อม ตั้งไฟต้มน ้าสีฯ อุณหภูมิน ้าร้อน อยู่ที่ประมาณ 60 -70 องศา ใส่น ้า มะขามเปียก (มอร์แดนท์) ปริมาณ 1 ลิตร ผสมลงในน ้าสีสกัดขมิ้นชัน คนให้เข้ากัน น ้าสีจะมีความเหลือง สว่างเข้มขึ้น น าเส้นตอกลงย้อม กดให้เส้นตอกจมน ้าย้อม ต้มทิ้งไว้ ประมาณ 20 นาที พลิกกลับเส้นตอก ทุก 10 นาทีเช็คดูเส้นตอกติดสีสม ่าเสมอกันแล้ว ยกเส้นตอกขึ้น คลี่เส้นตอก ผึ่งให้เย็นลง ล้างผ่านน ้าเพื่อไล่เศษ ผงขมิ้นชันที่ติดอยู่บนเส้นตอกออก น าเส้นตอกไปผึ่ง หรือ ตากในที่ร่ม ประมาณ 5 นาที น ามาล้างน ้าเปล่าอีก 1 ครั้ง เพื่อไล่สีส่วนเกินออกให้หมด สังเกตน ้าล้างจะใสไม่มีสีตก น าเส้นตอกตากในที่ร่ม จนแห้ง จึงสามารถ น าเส้นตอกไปใช้ได้ หมายเหตุน าเส้นตอกที่เตรียมไว้ 500 กรัม มาลงย้อมในน ้าย้อมสีที่เหลือเพื่อเตรียมย้อมทับสีแดง เทคนิค - ปรับสภาพผิวเส้นตอก ด้วยการท าทรีตเมนท์ก่อนน าไปย้อมสี

- ใช้น ้ามะขามเปียก (มอร์แดนท์ธรรมชาติ) ผสมน ้าสีสกัดจากผงขมิ้นชัน เป็นตัวช่วยในการติดสี - ใช้ไฟกลางให้ความร้อนในการย้อมแบบต่อเนื่อง - พลิกเส้นตอกดทุก 10 นาที เพื่อให้เส้นตอกติดสีสม ่าเสมอกัน - ไม่ล้างเส้นตอกขณะที่ยังร้อนอยู่ - ผึ่ง/ตากเส้นตอกในที่ร่ม หรือ แดดร าไร เพื่อป้องกัน เส้นตอกแห้งกรอบ และป้องกันสีซีด - น ้าสีที่เหลือไม่ต้องเททิ้ง ใช้ย้อมได้อีก 1รอบ เพื่อท าการย้อมทับสีแดง ช่วยประหยัดต้นทุนการผลิต ข้อควรระวัง - ไม่ควรใช้ไฟแรงในการต้มย้อมเส้นตอก จะท าให้เส้นตอกไหม้ ขั้นตอนและเทคนิคการย้อมเส้นตอก “สีแดง” จาก “แก่นฝาง” อัตราส่วน : นา ้สีสกัดจากแก่นฝาง 10 ลิตร :เส้นตอก 500 กรัม : เกลือแกง 100 กรัม 1.เทน ้าสีสกัดจาก แก่นฝาง ปริมาณ 10 ลิตร ลงอ่างย้อม ตั้งไฟปานกลาง ต้มแบบต่อเนื่อง

2.ใส่เกลือแกง ปริมาณ 100 กรัม ลงผสมในน ้าสี คนให้เกลือ ละลายเข้ากันกับน ้าสี 3.น าเส้นตอกลงย้อม กดให้เส้นตอกจมน ้าสีให้มากที่สุด สังเกตสีเส้นตอกที่ลงย้อมช่วงแรกจะออกเป็นสีชมพูออมส้ม 4.ต้มเส้นตอกทิ้งไว้ 30 นาที คอยพลิกเส้นตอก ทุกๆ 10 นาที

5. ครบ 30 นาที ยกเส้นตอกขึ้น สังเกตสีเส้นตอกที่ได้จะเปลี่ยนเป็น สีแดงข้ม

6. คลี่ และผึ่งให้เส้นตอกเย็นตัวลง 7.น าเส้นตอก ผึ่ง/ตากในที่ร่ม หรือ แดดร าไร ให้แห้ง 8.น าเส้นตอกล้างน ้า ไล่สีส่วนเกินออกจนหมด สังเกต น ้าที่ล้างเส้นตอกจะใสไม่มีสี 9.ผึ่ง/ตาก เส้นตอก ในที่ร่ม หรือ แดดร าไร จนแห้ง สามารถน าเส้นตอกไปใช้ได้

10.สีแดง จาก แก่นฝาง วิธีท า น าเส้นตอกที่ท าทรีตเม้นท์ไว้แล้ว แช่น ้าให้เปี ยก 10-15 นาที ก่อนย้อมสี เทน ้าสีสกัดแก่นฝาง ปริมาณ 10 ลิตร ลงในอ่างย้อม ใช้ไฟกลางต้มน ้าสีฯ แบบต่อเนื่อง อุณหภูมิน ้าร้อน อยู่ที่ประมาณ 60 -70 องศา ใส่เกลือแกง (มอร์แดนท์) ผสมลงไปในน ้าสี คนให้เกลือแกงละลายเข้ากันกับน ้าสีฯ น าเส้นตอกลงย้อม กดให้เส้นตอกจมน ้าย้อม ต้มทิ้งไว้ ประมาณ 30 นาที พลิกกลับเส้นตอก ทุก 10 นาที เช็คดูเส้นตอกติดสี สม ่าเสมอกันแล้ว ยกเส้นตอกขึ้น คลี่เส้นตอก ผึ่งให้เย็นลง น าเส้นตอกไปผึ่ง หรือ ตากในที่ร่ม จนแห้ง จากนั้นล้างน ้าเปล่าเพื่อไล่สีส่วนเกินออกให้หมด สังเกตน ้าล้างจะใสไม่มีสีตก น าเส้นตอกตากในที่ร่ม จนแห้ง จึงสามารถน าเส้นตอกไปใช้ได้ เทคนิค - ใช้เกลือแกง (มอร์แดนท์ธรรมชาติ) ผสมน ้าสีสกัดจากแก่นฝาง เป็นตัวช่วยในการติดสี

ขั้นตอนและเทคนิคการย้อมเส้นตอก “สีส้ม” การย้อมสีเหลืองนา ้ทสี่อง เพอื่นา ไปย้อมทบัสีแดงนา ้ทสี่อง อัตราส่วน : ใช้นา ้สีสกัดจากขมนิ้ชันทเี่หลือจากการย้อมรอบแรก : เส้นตอก 500 กรัม 1.น ้าสีสกัด ขมิ้นชัน น ้าที่สอง (เหลือจากย้อมสีเหลืองรอบแรก) 2.น าเส้นตอกที่เตรียมไว้ ลงย้อม 20 นาที 3.กดเส้นตอกให้จมน ้าย้อม 4. พลิกกลับเส้นตอก ทุก 10 นาที

5. น าเส้นตอกขึ้น 6.ผึ่งให้เส้นตอกเย็นตัวลง 7. ล้างผ่านน ้า เอาเศษผงขมิ้นชั้นออก 8.ผึ่ง/ตาก ในที่ร่ม พอหมาด เตรียมย้อมทับ สีแดง

อัตราส่วน : นา ้สีสกัดแก่นฝางทเี่หลือจากการย้อมรอบแรก : เส้นตอกสีเหลือง (ไดจ้าก การย้อมนา ้ที่2) 500 กรัม 1.น าเส้นตอกสีเหลือง (จากน ้าย้อมขมิ้นชันรอบที่สอง) ลงต้มย้อมทับ น ้าสีสกัดแก่นฝาง ที่เหลือจากการย้อมครั้งแรก ใช้เวลาประมาณ 30 นาที 2. กดเส้นตอกให้จมน ้าย้อม พลิกกลับเส้นตอก ทุกๆ 10 นาที

3.เช็คสี น าเส้นตอกขึ้น ผึ่งให้เส้นตอกเย็นตัวลง 3. นา เส้นตอกไป ผึ่ง/ตากให้แห้ง ก่อนล้างท าความสะอาด

4. ล้างท าความสะอาดสีส่วนเกินออกจากเส้นตอก 5. ผึ่ง/ตาก ในที่ร่ม หรือ แดดร าไร จนแห้ง สามารถเก็บเส้นตอก หรือน าไปใช้ได้ สีส้ม จาก สีเหลือง (ขมนิ้ชัน) ย้อมทับ สีแดง (แก่นฝาง)

วิธีท า น าเส้นตอกที่ท าทรีตเม้นท์ไว้แล้ว แช่น ้าให้เปียก 10-15 นาที ก่อนย้อม จากนั้น น าเส้นตอกลงย้อมสี เหลืองจาก ขมิ้นชัน น ้าที่สอง กดให้เส้นตอกจมน ้าย้อม ต้มทิ้งไว้ ประมาณ 20 นาที พลิกกลับเส้นตอก ทุก 10 นาที เช็คดูเส้นตอกติดสีสม ่าเสมอกันแล้ว ยกเส้นตอกขึ้น คลี่เส้นตอก ผึ่งให้เย็นลง ล้างผ่านน ้าเพื่อไล่เศษผง ขมิ้นชันที่ติดอยู่บนเส้นตอกออก น าเส้นตอกไปผึ่ง หรือ ตากในที่ร่ม พอหมาด น าเส้นตอกลงย้อมในน ้าย้อมสี จาก แก่นฝาง น ้าที่สองอีกครั้ง ต้มทิ้งไว้ประมาณ 30 นาที คอยพลิกกลับเส้นตอก ทุกๆ 10 นาที ให้เส้นตอก จมน ้าย้อมทุกเส้น เพื่อเส้นตอกติดสีสม ่าเสมอเท่ากัน เมื่อครบ 30 นาที น าเส้นตอกยกขึ้น ผึ่ง หรือ ตากในที่ ร่ม ให้แห้ง ล้างน ้าเปล่าเพื่อไล่สีส่วนเกินออกให้หมด สังเกตน ้าล้างจะใสไม่มีสีตก น าเส้นตอกตากในที่ร่ม จน แห้ง จึงสามารถน าเส้นตอกไปใช้ได้ เทคนิค - การย้อมทับ “สีเหลืองจากขมิ้นชัน” ย้อมทับ” สีแดงจากแก่นฝาง” เกิดเป็นเฉดสีใหม่ สีที่ได้ “สีส้ม” ทมี่าข้อมูล : กรมวิทยาศาสตร์บริการ