กระบวนการเทคนิคการเขียนลายบนเครื่องเบญจรงค์

กระบวนการเขียนลายเบญจรงค์ด้วยสีบนเคลือบ โดย ครูวิรัช ทะไกรเนตร “ครูช่างศิลปหัตถกรรมปี 2556” ต าบลโคกพระ อ าเภอกันทรวิชัย จังหวัดมหาสารคาม

การเขียนลายเบญจรงค์ด้วยสีบนเคลือบ การท าเครื่ องเบญจรงค์ลาย หมายถึง ขั้นตอนตกแต่งผลิตภัณฑ์ชนิดหนึ่ งที่เรียกว่า “Write Ware” มาเขียนลวดลายและลงสีบนเคลือบ โดยการเผาผ่านความร้อนไม่ สูงนัก การตกแต่งด้วยสีบนเคลือบ ซึ่งคนไทยเรียกว่า “เบญจรงค์” มี 5 สี ให้สีสดใส และหลากหลายลาย การเดินเส้นด้วยทองหรือลงพื้นด้วยทองจะเพิ่มความงาม แพรวพราวท าให้มีคุณค่ามากขึ้น เรียกว่า “ลายน ้าทอง” ถือเป็นเอกลักษณ์ของไทยและได้รับความนิยมแพร่หลาย ทั้งนี้ เนื่ องจากการใช้ “น ้าทอง” มีค่าใช้จ่ายที่สูงมากและต้องใช้ช่างฝีมือที่มีประสบการณ์ในการเขียนลายเบญจรงค์ เพื่ อไม่ให้เกิดความเสียหายการต่อการใช้น ้าทอง ครูวิรัช ทะไกรเนตร จึงเปลี่ยนมาใช้ “สีบนเคลือบ” แทนการใช้ “น ้าทอง” ในการเขียนลายเส้นและการลงสีเบญจรงค์เป็นหลัก เพื่ อเป็นการลดต้นทุนและก าลังคน ในการผลิต รวมทั้งเป็นการพัฒนาผลงานให้มีความเป็นสากลและร่วมสมัยมากยิ่งขึ้นอีกด้วย

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (การเขียนลายเส้น) 1. ชุดเครื่ องขาว 2. ผงสีบนเคลือบ 3. น ้ายาผสมสีบนเคลือบ WM-113

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (การเขียนลายเส้น) 6. ปากกาหมึกซึม ส าหรับร่างก่อนการเขียนลายด้วยเข็มฉีดยา 4. น ้าเปล่า 5. เข็มฉีดยา (Syringe) ส าหรับเขียนลาย (ขนาด 23 – 26 ไม่ก าหนดเฉพาะ ขึ้นอยู่กับ ความต้องการของผู้เขียน)

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (การเขียนลายเส้น) 7. ไม้รองมือ (ส าหรับวางมือเขียนลาย) 8. สายไฟ ส าหรับเจาะรูเข็ม (กรณีเข็มอุดตัน) 9. ดินน ้ามัน ส าหรับวางเข็ม

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (การเขียนลายเส้น) 10. ถ้วยและสาก ส าหรับผสมสี 11. ถังน ้าเปล่า ส าหรับล้างสี

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (การเขียนลายเส้น) 12. เตาเผาแบบใช้แก๊สหุงต้ม

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (การเขียนลายเส้น) 13. แก๊สหุงต้ม 14. แผ่นกระเบื้องส าหรับวางชิ้นงาน 15. ก้อนอิฐส าหรับแผ่นกระเบื้อง

ขั้นตอน กระบวนการผสมสี ส าหรับเขียนลายเส้น วิธีการผสมสี : ตักผงสีบนเคลือบในปริมาณที่เหมาะสม ใส่ลงในถ้วยผสมสีที่เตรียมไว้ เทน ้ายาผสมสีบนเคลือบ WM-113 ลงไป ใส่น ้าเปล่าตามลงไป ทั้งนี้ อัตราส่วนผสมให้ค านวน ตามความเหมาะสม ไม่ให้ข้นหรือเหลวจนเกินไป (ขึ้นอยู่กับความถนัดของผู้เขียนลาย) ใช้สากคนเบาๆ ให้ส่วนผสมเข้ากัน 1. ใส่สีบนเคลือบ น ้ายาผสมสีบนเคลือบ WM-113 และน ้าเปล่า ลงในถ้วยที่เตรียมไว้ 2. ใช้สากคนเบาๆ คนไปเรื่ อยๆ จนสีเข้ากัน 3. คนให้สีเข้ากันและไม่ให้ข้นหรือเหลวจนเกินไป

กระบวนการเขียนลายเส้น 1. น าเอาสีที่ผสมเสร็จแล้วใส่ในเข็มฉีดยา (Syringe) 2. เริ่ มเขียนลายเส้นลงบนเครื่ องขาว ตามลวดลายที่ก าหนดไว้ ด้วยเข็มฉีดยา

2. เริ่ มเขียนลายเส้นลงบนเครื่ องขาว ตามลวดลายที่ก าหนดไว้ ด้วยเข็มฉีดยา

3. เขียนลายเส้นลงบนเครื่ องขาว ตามรูปแบบหรือลวดลายที่ก าหนดไว้ให้แล้วเสร็จ หมายเหตุ : กรณีที่ไม่ถนัดเขียนลายเส้นด้วยเข็มฉีดยาใน ครั้งแรก สามารถใช้ปากกาหมึกซึมวาดร่างลวดลายน า ก่อนได้

หมายเหตุ : ใช้สายไฟเจาะรูเข็ม กรณีรูเข็มอุดตัน หมายเหตุ : ใช้ไม้รองมือขณะเขียนลายเส้น (แล้วแต่ความ ถนัดของแต่ละคน) หมายเหตุ : ใช้ดินน ้ามันส าหรับวางเข็มฉีดยา

เขียนลายเส้นลงบนเครื่ องขาว ตามรูปแบบหรือลวดลายที่ก าหนดไว้ ด้วยเข็มฉีดยา ข้อแนะน า : การออกแบบลวดลายในการเขียนลายเส้นสามารถออกแบบเองได้ ซึ่งไม่ได้ก าหนดรูปแบบที่ชัดเจน การออกแบบควรออกแบบให้เป็น “อัตลักษณ์” ของตนเองให้มากที่สุด ทั้งนี้ จะต้องใน “จิตนาการ” และ “ความเป็นจริง” ผสมผสานกัน เพื่ อเป็นการสร้าง “คุณค่า” ให้ผลงานของตนเองอีกด้วย

ขั้นตอนการเผา (แบบใช้แก๊สหุงต้ม) 1. ตั้งก้อนอิฐเป็นฐานรอง ทั้ง 4 มุม 2. วางแผ่นกระเบื้องบนก้อนอิฐ 3. น าชิ้นงานไปวางบนแผ่นกระเบื้อง พร้อมต่อขึ้นไปเป็น ชั้นๆ จนครบตามจ านวนชิ้นงานที่จะเผา ข้อควรระวัง : การวางชิ้นงานควรวางให้อยู่ตรงกลางมากที่สุด ไม่ควรวางชิดไปด้านใดด้านหนึ่ ง เพราะจะท าให้โดนเปลวไฟได้และควรวางชิ้นงานชิ้นเล็กไว้ชั้นบนสุด

4. วางชิ้นงานที่มีขนาดเล็กไว้ชั้นบนสุด 5. ปิดเตาเผาให้สนิท 6. เปิดแก๊ส พร้อมจุดไฟเผา ขั้นตอนการเผาชิ้นงาน : ท าการเปิดแก๊สพร้อมจุดไฟเผา โดยให้เริ่ มเปิดแก๊ส 2 หัวเผาก่อน (ทั้งหมดมี 5 หัว) จนอุณหภูมิถึง 100 องศาเซลเซียส จากนั้นให้เปิดแก๊สอีก 3 หัวเผาที่ เหลือ เพื่ อให้ได้อุณหภูมิ 800 องศาเซลเซียส และทิ้งไว้จนครบ 8 ชั่วโมง หลังจากนั้นให้เปิดฝาเตาออกเล็กน้อย เพื่ อปรับอุณหภูมิจากข้างในและข้างนอกเตาให้เท่ากันก่อน (ประมาณ 3 ชั่วโมง) จึงเปิดเอาชิ้นงานออกมาได้ (ถ้าหากเปิดและเอาชิ้นงานออกทันที อาจจะท าให้ชิ้นงานแตก หรือร้าว ท าให้เกิดความเสียหายได้) เมื่ ออุณหภูมิคงที่แล้ว ให้น าชิ้นงานออกมา และเตรียมท าในขั้นตอนต่อไป

รูปแบบเตาเผา เตาเผาโดยทั่วไปจะมีเตา 2 แบบ คือแบบเตาไฟฟ้า และแบบเตาแก๊ส 1. แบบเตาไฟฟ้า (ใช้เวลาเผาประมาณ 3-4 ชั่วโมง ขึ้นอยู่กับปริมาณชิ้นงานในเตา และใช้อุณหภูมิในการเผา 800 องศาเซียเซียล) • เปิดสวิตท์เครื่ องเผาไฟฟ้า โดยปรับอุณหภูมิให้สูงขึ้น จาก 0 – 800 องศาเซลเซียส ตามล าดับ ภายในระยะเวลา 3 ชั่วโมง และปล่ยอทิ้งไว้อีกประมาณไม่เกิน 1 ชั่วโมง เมื่ อท าการเผาชิ้นงานจนครบ 3-4 ชั่วโมงแล้ว ให้ปิดไฟฟ้าทันที • หลังจากนั้นให้เปิดฝาเตาออกเล็กน้อย เพื่ อปรับอุณหภูมิจากข้างในและข้างนอกเตาให้เท่ากันก่อน (ประมาณ 3 ชั่วโมง) จึงเปิดเอาชิ้นงานออกมาได้ (ถ้าหากเปิดและเอา ชิ้นงานออกทันที อาจจะท าให้ชิ้นงานแตก หรือร้าว ท าให้เกิดความเสียหายได้) หมายเหตุ : ข้อดี ใช้เวลาน้อยกว่าจากการเผาแบบเตาแก๊ส (ประมาณ 3-4 ชั่วโมง) ข้อเสีย ค่าใช้จ่ายสูง เพราะต้องใช้ไฟฟ้าในการเผา 2. แบบเตาแก๊ส (ใช้เวลาเผาประมาณ 8 ชั่วโมง และใช้อุณหภูมิในการเผา 800 องศาเซลเซียส) • เปิดแก๊สเพื่ อท าการเผาชิ้นงาน โดยให้เริ่ มเปิดแก๊สครั้งแรก 2 หัวก่อน (ทั้งหมดมี 5 หัว) จนอุณหภูมิถึง 100 องศาเซลเซียส จากนั้นให้เปิดหัวจ่ายแก๊สอีก 3 หัว เพื่ อให้ได้ อุณหภูมิ 800 องศาเซลเซียส และทิ้งไว้จนครบ 8 ชั่วโมง เมื่ อท าการเผาชิ้นงานจนครบ 8 ชั่วโมงแล้ว ให้ปิดแก๊สทันที • หลังจากนั้นให้เปิดฝาเตาออกเล็กน้อย เพื่ อปรับอุณหภูมิจากข้างในและข้างนอกเตาให้เท่ากันก่อน (ประมาณ 3 ชั่วโมง) จึงเปิดเอาชิ้นงานออกมาได้ (ถ้าหากเปิดและเอา ชิ้นงานออกทันที อาจจะท าให้ชิ้นงานแตก หรือร้าว ท าให้เกิดความเสียหายได้) เมื่ ออุณหภูมิคงที่แล้ว ให้น าชิ้นงานออกมา และเตรียมท าในขั้นตอนต่อไป หมายเหตุ : ข้อดี ประหยัดค่าใช้จ่าย เนื่ องจากใช้แก๊สหุงต้มเป็นเชื้อเพลิง ข้อเสีย ใช้ระยะเวลาในการเผานานกว่าแบบเตาไฟฟ้า (ประมาณ 8 ชั่วโมง)

ชิ้นงานหลังการเผา

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (ส าหรับการลงสี) 1.ชิ้นงานที่เขียนลาย หลักจากเผาแล้ว 2.ผงสีบนเคลือบ (สีสเตท) 3. น ้ายา Oil Medium M-200

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (ส าหรับการลงสี) 4. น ้ามันสน ส าหรับล้างพูกัน 5. พู่กัน (มีขนาด เบอร์ 0 – 4) แบบปลายแบน 6. เกียง (ส าหรับตักสีและผสมสี)

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (ส าหรับการลงสี) 9. ขวดแก้วเปล่า (ส าหรับใส่น ้ายา Oil Medium M-200 และ น ้ามันสน) 7. กระเบื้องแผ่นรองผสมสี 8. ฝาครอบกระเบื้อง (ส าหรับปิดครอบกระเบื้องเพื่ อไม่ให้สีแห้ง หรือ ป้องกันฝุ่น)

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (ส าหรับการลงสี) 10. กระดาษทิชชู (ส าหรับเช็ดพู่กันให้แห้ง) 11. ผ้า (ส าหรับเช็ดพู่กัน)

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (ส าหรับการลงสี) 12. เตาเผาแบบใช้แก๊สหุงต้ม

วัตถุดิบ วัสดุ อุปกรณ์ (ส าหรับการลงสี) 13. แก๊สหุงต้ม 14. แผ่นกระเบื้องส าหรับวางชิ้นงาน 15. ก้อนอิฐส าหรับแผ่นกระเบื้อง

ขั้นตอนการผสมสี 1. ตักผงสีบนเคลือบด้วยเกียง 2. วางบนแผ่นกระเบื้องที่เตรียมไว้ให้ครบทุกสี ที่ต้องการจะใช้ ข้อแนะน า : ควรวางแต่ละสีให้ห่างกัน ไม่ให้ใกล้กันเกินไป เพื่ อเหลือพื้นที่ว่างไว้ส าหรับผสมสี

ขั้นตอนการผสมสี 3. ใช้เกียงตักน ้ายา Oil Medium M-200 4. ใส่ลงไปในผงสีบนเคลือบที่เตรียมไว้ 5. ใช้เกียงบด ผสมให้เข้ากัน เทคนิคการผสมสี : ให้ค่อยๆ ใส่น ้ายา Oil Medium M-200 ในปริมาณที่พอดี แล้วใช้เกียงบด ไม่ให้ข้นหรือเหลวจนเกินไป (ถ้าข้นไปให้ใส่น ้ายา Oil Medium M-200 เพิ่ม และถ้า เหลวเกินไปให้ใส่ผงสีเพิ่ม) ทั้งนี้ ขึ้นอยู่กับความต้องการของผู้ใช้แต่ละคน

ขั้นตอนการผสมสี 6. ใช้เกียงบดผสมให้ครบทุกสีที่เตรียมไว้ รวมทั้งการผสมสี ให้ผสมสีให้เรียบร้อยทั้งหมดก่อน จึงลงมือด าเนินการลงสีในขั้นตอนต่อไป เทคนิคการผสมระหว่างสี : การผสมระหว่างสี ให้ใช้สีที่ผสมเสร็จแล้วน ามาผสมกัน ในพื้นที่ที่เว้นว่างไว้ ข้อควรระวังการผสมระหว่างสี : การผสมสี ไม่ควรผสมสีอ่อนกับสีเข้มเข้าด้วยกัน เพราะจะท าให้ “สีเน่า” ควรผสมสีอ่อนกับสีอ่อน หรือสีเข้มผสมสีเข้ม เช่น สีน ้าเงินกับสีเขียวเข้ม (สีเข้ม) หรือสีชมพูกับสีเขียวอ่อน (สีอ่อน) เป็นต้น ยกเว้นสีขาวที่ผสมรวมได้กับทุกสี

กระบวนการลงสี 1. ใช้พู่กันแตะที่สีที่ต้องการ 2. ระบายตรงบริเวณที่ก าหนดไว้ ตามรูปแบบที่ได้เขียนลายเส้นไว้ ข้อแนะน าการลงสีในช่วงแรก : การลงสีในช่วงเริ่ มต้น ควรเลือกใช้พู่กันที่มีปลายพู่กันขนาดใหญ่เพื่ อลงสีในบริเวณที่มีพื้นที่กว้างที่สุดก่อน (ตามที่เขียนลายเส้นไว้) และให้ลงสีบางๆ ไว้ก่อน

กระบวนการลงสี 3. ใช้พู่กันที่มีปลายเล็กแตะที่สีที่ต้องการ 4. ระบายตามบริเวณที่ต้องการลงสีตามลายเส้นที่เขียนไว้ ข้อแนะน าการลงสี : การลงสีตามบริเวณที่ก าหนดไว้ ควรเลือกใช้พู่กันในขนาดที่เหมาะสมกับบริเวณตามที่เขียนลายเส้นไว้ และให้เพิ่มระดับการลงสีให้เข้มขึ้น ในบริเวณที่ต้องการ ข้อควรระวัง : ระหว่างการเปลี่ยนสีที่จะใช้ ให้ล้างพู่กันด้วยน ้ามันสน เช็ดให้หมาดด้วยผ้า และเช็ดให้แห้งด้วยกระดาษทิชชู

กระบวนการลงสี 5. ลงสีตามที่ได้เขียนลายเส้น ทั้งหมดให้เรียบร้อย ข้อแนะน า : การเขียนลายเส้นตลอดจนการลงสี ผู้ที่เริ่ มต้นท าควรมั่นฝึกฝนให้บ่อยๆ จนให้เกิดความช านาญ เพราะการเขียนลายเส้นและการลงสีต้องมีความละเอียดอ่อน มีความเข้าใจการใช้สี (การผสมสี) รวมไปถึงน ้าหนักในการลงสี ทั้งนี้ ต้องมีจิตนาการในการสร้างสรรค์ผลงานศิลปะอีกด้วย

กระบวนการลงสี ชิ้นงานหลังจากการลงสีตามที่ได้เขียนลายเส้น ข้อแนะน า : การลงสี ไม่ควรลงให้เข้มและหนาจนเกินไป เพราะหลังจากการเผาสีจะเข้มขึ้นอีกประมาณ 30%

ขั้นตอนการเผา (แบบใช้แก๊สหุงต้ม) 1. ตั้งก้อนอิฐเป็นฐานรอง ทั้ง 4 มุม 2. วางแผ่นกระเบื้องบนก้อนอิฐ 3. น าชิ้นงานไปวางบนแผ่นกระเบื้อง พร้อมต่อขึ้นไปเป็น ชั้นๆ จนครบตามจ านวนชิ้นงานที่จะเผา ข้อควรระวัง : การวางชิ้นงานควรวางให้อยู่ตรงกลางมากที่สุด ไม่ควรวางชิดไปด้านใดด้านหนึ่ ง เพราะจะท าให้โดนเปลวไฟได้และควรวางชิ้นงานชิ้นเล็กไว้ชั้นบนสุด

4. วางชิ้นงานที่มีขนาดเล็กไว้ชั้นบนสุด 5. ปิดเตาเผาให้สนิท 6. เปิดแก๊ส พร้อมจุดไฟเผา ขั้นตอนการเผาชิ้นงาน : ท าการเปิดแก๊สพร้อมจุดไฟเผา โดยให้เริ่ มเปิดแก๊ส 2 หัวเผาก่อน (ทั้งหมดมี 5 หัว) จนอุณหภูมิถึง 100 องศาเซลเซียส จากนั้นให้เปิดแก๊สอีก 3 หัวเผาที่ เหลือ เพื่ อให้ได้อุณหภูมิ 850 องศาเซลเซียส และทิ้งไว้จนครบ 8 ชั่วโมง หลังจากนั้นให้เปิดฝาเตาออกเล็กน้อย เพื่ อปรับอุณหภูมิจากข้างในและข้างนอกเตาให้เท่ากันก่อน (ประมาณ 3 ชั่วโมง) จึงเปิดเอาชิ้นงานออกมาได้ (ถ้าหากเปิดและเอาชิ้นงานออกทันที อาจจะท าให้ชิ้นงานแตก หรือร้าว ท าให้เกิดความเสียหายได้) เมื่ ออุณหภูมิคงที่แล้ว ให้น าชิ้นงานออกมา และเตรียมท าในขั้นตอนต่อไป

รูปแบบเตาเผา เตาเผาโดยทั่วไปจะมีเตา 2 แบบ คือแบบเตาไฟฟ้า และแบบเตาแก๊ส 1. แบบเตาไฟฟ้า (ใช้เวลาเผาประมาณ 3-4 ชั่วโมง ขึ้นอยู่กับปริมาณชิ้นงานในเตา และใช้อุณหภูมิในการเผา 850 องศาเซียเซียล) • เปิดสวิตท์เครื่ องเผาไฟฟ้า โดยปรับอุณหภูมิให้สูงขึ้น จาก 0 – 850 องศาเซลเซียส ตามล าดับ ภายในระยะเวลา 3 ชั่วโมง และปล่ยอทิ้งไว้อีกประมาณไม่เกิน 1 ชั่วโมง เมื่ อท าการเผาชิ้นงานจนครบ 3-4 ชั่วโมงแล้ว ให้ปิดไฟฟ้าทันที • หลังจากนั้นให้เปิดฝาเตาออกเล็กน้อย เพื่ อปรับอุณหภูมิจากข้างในและข้างนอกเตาให้เท่ากันก่อน (ประมาณ 3 ชั่วโมง) จึงเปิดเอาชิ้นงานออกมาได้ (ถ้าหากเปิดและเอา ชิ้นงานออกทันที อาจจะท าให้ชิ้นงานแตก หรือร้าว ท าให้เกิดความเสียหายได้) หมายเหตุ : ข้อดี ใช้เวลาน้อยกว่าจากการเผาแบบเตาแก๊ส (ประมาณ 3-4 ชั่วโมง) ข้อเสีย ค่าใช้จ่ายสูง เพราะต้องใช้ไฟฟ้าในการเผา 2. แบบเตาแก๊ส (ใช้เวลาเผาประมาณ 8 ชั่วโมง และใช้อุณหภูมิในการเผา 850 องศาเซลเซียส) • เปิดแก๊สเพื่ อท าการเผาชิ้นงาน โดยให้เริ่ มเปิดแก๊สครั้งแรก 2 หัวก่อน (ทั้งหมดมี 5 หัว) จนอุณหภูมิถึง 100 องศาเซลเซียส จากนั้นให้เปิดหัวจ่ายแก๊สอีก 3 หัว เพื่ อให้ได้ อุณหภูมิ 850 องศาเซลเซียส และทิ้งไว้จนครบ 8 ชั่วโมง เมื่ อท าการเผาชิ้นงานจนครบ 8 ชั่วโมงแล้ว ให้ปิดแก๊สทันที • หลังจากนั้นให้เปิดฝาเตาออกเล็กน้อย เพื่ อปรับอุณหภูมิจากข้างในและข้างนอกเตาให้เท่ากันก่อน (ประมาณ 3 ชั่วโมง) จึงเปิดเอาชิ้นงานออกมาได้ (ถ้าหากเปิดและเอา ชิ้นงานออกทันที อาจจะท าให้ชิ้นงานแตก หรือร้าว ท าให้เกิดความเสียหายได้) เมื่ ออุณหภูมิคงที่แล้ว ให้น าชิ้นงานออกมา และเตรียมท าในขั้นตอนต่อไป หมายเหตุ : ข้อดี ประหยัดค่าใช้จ่าย เนื่ องจากใช้แก๊สหุงต้มเป็นเชื้อเพลิง ข้อเสีย ใช้ระยะเวลาในการเผานานกว่าแบบเตาไฟฟ้า (ประมาณ 8 ชั่วโมง)

ชิ้นงานหลังการเผา