ฟ้ฟ้ฟ้ฟ้ อนผีผี ผีผี เมืมื มืมื อง นครลำลำลำลำปาง ประเพณีณีณีณี ฟ้ฟ้ฟ้ฟ้ฟ้ฟ้ฟ้ฟ้ อนผีผีผีผี ผีผีผี เผี เมืมืมืมื มืมืมื อมื อง
บทนำ งานพิพิพิพิธีธีธีธี กรรมฟ้ฟ้ฟ้ฟ้อนผีผี ผีผี ของคนล้ล้ ล้ล้ านนาถืถื ถืถื อเป็ป็ป็ป็นประเพณีณีณีณี ที่ที่ ที่ที่มีมีมีมี ความหมาย และความสำสำสำสำคัคั คัคั ญสำสำสำสำหรัรั รัรั บการเป็ป็ป็ป็นที่ที่ ที่ที่ พึ่พึ่ พึ่พึ่งทางจิจิจิจิตใจ พิพิพิพิธีธีธีธี กรรมฟ้ฟ้ฟ้ฟ้อนผีผี ผีผี เป็ป็ป็ป็น พิพิพิพิธีธีธีธี กรรมที่ที่ ที่ที่ ทำทำทำทำหน้น้ น้น้ าที่ที่ ที่ที่ เป็ป็ป็ป็นสื่สื่สื่สื่ อกลางระหว่ว่ว่ว่างความเชื่ชื่ชื่ชื่ อและความจริริริริง โดย ยึยึยึยึ ดโยงประสานโลกแห่ห่ห่ห่งวิวิวิวิญญาณกักั กักั บโลกมนุนุ นุนุ ษย์ย์ย์ย์เอาไว้ว้ ว้ว้ณ พื้พื้ พื้พื้นที่ที่ ที่ที่ และหัหั หัหั วง เวลาเดีดี ดีดียวกักั กักั น อัอั อัอั นปรากฎผ่ผ่ผ่ผ่านระบบสัสัสัสั ญลัลั ลัลั กษณ์ณ์ณ์ณ์ต่ต่ต่ต่างๆมากมาย เช่ช่ช่ช่น พิพิพิพิธีธีธีธี กรรม ขั้ขั้ ขั้ขั้ นตอนหรืรื รืรื อกระบวนการละเล่ล่ล่ล่น ซึ่ซึ่ซึ่ซึ่งเป็ป็ป็ป็นการสะท้ท้ ท้ท้ อนถึถึ ถึถึงวิวิวิวิถีถี ถีถี ชีชีชีชี วิวิวิวิตที่ที่ ที่ที่ เกี่กี่ กี่กี่ยวข้ข้ ข้ข้ องกักั กักั บการยัยั ยัยังชีชีชีชี พและเสาะแสวงหาโดยผีผี ผีผีปู่ปู่ปู่ปู่ย่ย่ย่ย่า ผีผี ผีผี บรรพบุบุ บุบุ รุรุ รุรุ ษ คอยหนุนุ นุนุ นนำนำนำนำค้ำค้ำค้ำค้ำชูชู ชูชูอยู่ยู่ยู่ยู่เบื้บื้ บื้บื้ องหลัลั ลัลัง การฟ้ฟ้ฟ้ฟ้อนผีผี ผีผี หรืรื รืรื อการฟ้ฟ้ฟ้ฟ้อนผีผี ผีผี เมืมืมืมื อง จึจึ จึจึงเป็ป็ป็ป็น พิพิพิพิธีธีธีธี กรรมอัอั อัอั นมีมีมีมี ที่ที่ ที่ที่มาจากความเชื่ชื่ชื่ชื่ อ เกี่กี่ กี่กี่ยวกักั กักั บพิพิพิพิธีธีธีธี กรรมการนันั นันั บถืถื ถืถื อผีผี ผีผี(โดย เฉพาะของชาวล้ล้ ล้ล้ านนา) ที่ที่ ที่ที่ แสดงออกถึถึ ถึถึงการนันั นันั บถืถื ถืถื อวิวิวิวิญญาณบรรพบุบุ บุบุ รุรุ รุรุ ษ ที่ที่ ที่ที่ ล่ล่ล่ล่วงลัลั ลัลั บไปแล้ล้ ล้ล้ ว โดยคาดหวัวั วัวังว่ว่ว่ว่าจะได้ด้ ด้ด้ รัรั รัรั บการปกป้ป้ป้ป้องคุ้คุ้คุ้คุ้มครอง จาก บรรพบุบุ บุบุ รุรุ รุรุ ษเหล่ล่ล่ล่านั้นั้ นั้นั้ น และให้ห้ ห้ห้ ลูลูลูลูกหลานมีมีมีมี การประพฤติติติติปฏิฏิฏิฏิบับั บับั ติติติติดีดี ดีดี
สารบัญ ผีเจ้านาย ผีอารักษ์ ผีมด ผีเม็ง ประวัติโดยย่อ สีเครื่องแต่งกาย ประวัติผีอารักษ์ ประวัติผีมด ประวัติผีเมง(เม็ง) ประวัติผีมดซอนเม็ง กระบวนการและพิธีกรรม การเตรียมการ อุปกรณ์ สถานที่ การเตรียมพื้นที่ ผาม/ปะรำ พิธี พื้นที่ในผาม บุคคล เครื่องพิธี
สารบัญ กระบวนการและพิธีกรรม ขั้นตอนและวิธีการในพิธีกรรม การแบ่งช่วงวัน ของเลี้ยง เครื่องดนตรี วันดา ผีเจ้านาย ผีบ้านผีเมือง และผีอารักษ์ ผีมด ผีเม็ง ผีมดซอนเม็ง วันฟ้อน วันล้างผาม เปิดผาม ยกขัน ปัดเคราะห์ ฟ้อนดาบ ลาผาม
ผีเจ้านาย เชื่อว่าเป็นผีที่คอยปกปักษ์รักษาบ้านเมืองหรือชุมชน นั้นๆโดยผีกลุ่มเหล่านี้มักจะมี “ม้า” หรือ "ม้าขี่" หรือคนทรงที่ให้ วิญญาณ สามารถผ่านเข้ามาสิงสู่เพื่อบอกกล่าวเรื่องราวต่างๆ ที่ ต้องการบอกให้มนุษย์รับรู้ รับทราบ หรืออาจจะเป็นการช่วยเหลือ รักษาโรคภัยต่างๆ รวมไปถึงการทำ นายทายทักเหตุการณ์ที่จะเกิด ขึ้นในอนาคต ซึ่งนิยมจัดงานเลี้ยงผีในช่วงเดือนพฤษภาคม ถึงต้นเดือนกรกฎาคม และ นิยมตั้งขันตั้ง หรือขันครู ๑๒ ขัน โดยต้อต้งมีกมีารอันอัเชิญชิผีเผีมือมืงต่าต่งหากอีกอี๑ ขันขับนขันขัตั้ง ตั้ มี เครื่อ รื่ งไหว้หว้ลายขันขัตามแต่วัต่ตวัถุปถุระสงค์เช่นช่มีเมีครื่อ รื่ งไหว้ชุว้ดชุ๔, ๘, ๑๒, ๒๔, ๓๖, ๑๐๘ หรือรืมากกว่าว่จําจํนวนของเครื่อ รื่ งนับนัจากจำ นวน ของสรวย(สวย)พลูสรวยหมากสรวยข้าข้วตอกดอกไม้ ธูปธูเทียทีน มีกมีารสร้าร้งผามเปียปีงแบบผีมผีดแต่พิต่ธีพิกธีรรมในผามไม่ซัม่บซัซ้อซ้น บ่งบอกถึงสัญลักษณ์ สีเครื่องแต่งกาย สีเหลือง/น้ำ เงิน/สีเขียว หมายถึง ผีผู้เยาว์ สีแดง หมายถึง ผีนักรบหรือ ชนชั้นปกครอง สีขาว หมายถึง ผู้ทรงศีล หรือเทพ ขันตั้งเครื่อง ๔ ขันตั้ง ขันตั้งเครื่อง ๘ ๑) ผีผี ผีผีเจ้จ้ จ้จ้ านาย
ผีผี ผีผีเม็ม็ ม็ม็ง ๒) ผีผี ผี อผี อารัรั รั ก รั กษ์ษ์ ษ์ษ์ ในลักลัษณะของความเชื่อ ชื่ ที่ว่ ที่ าว่สิ่ง สิ่ ต่าต่งๆรอบตัวตัคนเราต่าต่งก็มี ก็ สิ่มีง สิ่ หนึ่ง นึ่ ซึ่ง ซึ่ ทรงอานุภนุาพ สถิตถิอยู่โดยเฉพาะสถานที่ต ที่ ลอดจนสิ่ง สิ่ ก่อก่สร้าร้งต่าต่งๆอันอัจะสามารถดลบันบัดาลให้คุห้ณคุและ โทษต่อต่มนุษนุย์ที่ย์ ไที่ ด้ทำด้ ทำการล่วล่งล้ำ ขัดขัขืนขืหรือรืละเลยต่อต่การปฏิบัฏิติบัติในการเป็น ป็ ผู้ปผู้กป้อป้ง คุ้มคุ้ครองดูแดูลรักรัษาสถานที่ห ที่ รือรืสิ่ง สิ่ ก่อก่สร้าร้ง เหล่าล่นั้น นั้ จะเรียรีกขานด้วด้ยคำ ว่าว่ “เจ้าจ้”“เจน” “เสื้อ สื้”และ“อาฮักฮั”ซึ่ง ซึ่ ล้วล้นแต่หต่มายถึงถึผู้ที่ผู้ค ที่ อยปกป้อป้ง รักรัษาสถานที่แ ที่ ห่งห่นั้น นั้ เอาไว้ และได้รัด้บรัการเคารพนับนัถือถืจากชุมชุชนหรือรืสังสัคมอย่าย่งกว้าว้งขวาง โดยจะเรียรีกผู้ที่ผู้ ทำ ที่ ทำการ ปกป้อป้งคุ้มคุ้ครองดังดักล่าล่วนี้ว่ นี้ าว่ "อารักรัษ์"ษ์ ๓ ผีผี ผีมผี ด และผีผี ผีเผีมง (ผีผี ผีเผีม็ม็ ม็งม็)และผีผี ผีซผีอนเม็ม็ ม็งม็ ผีมด “ผีมด” มด หมายถึง ต้นตระกูล หรือ“แม่มดแม่หม่อน” ซึ่งหมายถึง ทวด ผีมดเป็นผีที่ทำ หน้าที่ดูแลลูกหลานในตระกูล เสมือนคำ ว่า "มดลูก" คือส่วนที่ดูแลทารกในครรภ์ ภายในพิธีกรรมมีการละเล่นที่แสดงถึงพฤติกรรม ที่แสดงถึงการดำ รงชีวิตที่พึงกระทำ ของพ่อบ้าน ซึ่งสันนิษฐานว่าผีมดเป็น ผีฝ่ายพ่อ “ผีเม็ง” เป็นผีที่สืบเนื่องมาจากชนเผ่าเม็ง ซึ่งเป็นชนเผ่ามอญ โบราณ เม็งในภาษาไทขาวแปลว่าหมักหรือดอง จึงทำ ให้เข้าใจว่าผีเม็ง เป็นผีฝ่ายแม่ที่มีปลาร้าเป็นส่วนประกอบสำ คัญในการปรุงอาหาร
ผีผี ผีผีมดซอนเม็ม็ ม็ม็ง “ผีมดซอนเม็ง” ซึ่งหมายถึงผีปู่ย่าหรือผีบรรพบุรุษที่เกิดจาก ผู้สืบสายสกุลผีมดและผีเม็งแต่งงานกัน ทำ ให้ลูกหลานที่เกิดมา มีสายสกุลผีมดและผีเม็งแทรกผสมกันอยู่ เมื่อจะทำ พิธีฟ้อนผี หรือสังเวยผีบรรพบุรุษ ก็ต้องมีพิธีกรรมของทั้งผีมดและผีเม็ง ผสมกันอยู่ เกร็ดความรู้
การเตรีรี รีรียมการ อุอุอุอุ ปกรณ์ณ์ ณ์ณ์ สถานที่ที่ ที่ที่ในการฟ้ฟ้ฟ้ฟ้ อนผีผี ผีผี มีกระบวนการขั้นตอนหลักๆที่คล้ายคลึงกัน แต่จะแตกต่างกัน ในรายละเอียดปลีกย่อยในเรื่องขององค์ประกอบและสิ่งที่ถือปฏิบัติ ในการกำ หนดพื้น พื้ ที่แ ที่ ละองค์ปค์ ระกอบของพิธีพิก ธี รรม จะนับนัจากหิ้ง หิ้ ของผีปู่ผี ย่ปู่ าย่ที่ตั้ ที่ ง ตั้ ภายใน ห้อห้งนอน เป็น ป็ พื้น พื้ ที่เ ที่ ฉพาะของเจ้าจ้ของบ้าบ้นบุคบุคลภายนอกไม่สม่ามารถเข้าข้ไปได้ส่ด้วส่นใหญ่ มักมัจะเป็น ป็ ห้อห้งของเก๊าก๊ผีที่ ผี เ ที่ ป็น ป็ ผู้หผู้ญิงญิอาวุโวุสที่สุ ที่ ดสุในบ้าบ้น ซึ่ง ซึ่ ส่วส่นใหญ่มัญ่กมัจะสืบ สื ทอดให้กัห้บกัลูก ลู ผู้หผู้ญิงญิคนแรกของ บ้าบ้นรับรัหน้าน้ที่สื ที่ บ สื ต่อต่การเป็น ป็ เก๊าก๊ผีข ผี องบ้าบ้นหรือ รื ตระกูล กู นั้น นั้ ๆโดยห้อห้งที่มี ที่ หิ้ มี ง หิ้ ผีปู่ผี ย่ปู่ าย่อยู่นั้ยู่ น นั้ จะมี“มี หำ ยนต์”ต์ ซึ่ง ซึ่ มีลั มี กลัษณะเป็น ป็ ไม้แม้กะสลักลับ่งบ่บอกขอบเขตของพื้น พื้ นี้ไนี้ ว้เว้หนือ นืประตูห้ ตู อห้งนอน และบนหิ้ง หิ้ ของผีปู่ผี ย่ปู่ าย่ จะประกอบด้วด้ยขันขัตั้ง ตั้ และสวยดอกไม้ธูม้ป ธู เทีย ที น นอกจากนี้ในี้ นบางบ้าบ้นหรือ รื บางตระกูล กู อาจมีก มี ารสร้าร้ง หอผีปู่ผี ย่ปู่ าย่ ไว้ภว้ายในบริเริวณ ซึ่ง ซึ่ ขนาดของหอผีก็ ผี มี ก็ ค มี วามแตกต่าต่งกันกัไปตามฐานะของครอบครัวรันั้น นั้ กระบวนการและพิพิ พิธีพิธี ธี กธี กรรม “ฟ้อฟ้น” หมายถึง ถึ การแสดงออกด้วด้ยท่าท่ทางต่าต่งๆโดยธรรมชาติ หรือ รืปรุงรุแต่งต่ขึ้น ขึ้ การฟ้อฟ้นผีจ ผี ะใช้ปช้ระกอบในพิธีพิก ธี รรมการบูช บู าผี การเตรีรี รีรียมพื้พื้ พื้พื้พื้พื้นที่ที่ ที่ที่ เกร็ดความรู้
มีลักษณะคล้ายกระโจมมียอดแหลม ผังพื้นสี่เหลี่ยมจัตุรัสโครงสร้างเสา ๕ ต้น วัสดุมุงหลังคาต้องใช้หญ้าคาเท่านั้น โดยมุ่งให้คลุมลงเกือบถึงพื้นมีทางเข้า เพียงทางเดียว ปากทางเข้ามีร่มปัก และละแอ (หมวก หรือ มงกุฎ) เพื่อเป็น การแสดงถึงสภาพภาพของผีเม็ง ภายในยามจะมีชื่ออยู่ตรงกลางผามเพื่อใช้ สำ หรับมัดผ้าเม็งให้กับม้าขี่ที่จะมาเข้าทรงโหนผ้าที่เป็นสื่อ ภายในผ้าขาวเขียน ผามเป็นอักษรตัว “จ๊ะ” ซึ่งเป็นพยัญชนะตัวแรกของอักษรที่ใช้ในการเล่าเรียน ภาษา ที่เชื่อว่าภาษานั้นเป็นศาสตร์ศักดิ์สิทธิ์ ที่ต้องมีการสักการบูชาอยู่เสมอ มีลักษณะเป็นผามเปียง คล้ายเพิงขนาดกว้างมีเสาอย่างน้อยประมาณ ๙ ต้น ลักษณะสี่เหลี่ยมจัตุรัสความกว้างไม่กำ หนดตายตัวอาจกว้าง ๓-๔ เมตร ตามแต่ขนาดและผู้มาร่วมงาน นิยมใช้ใบตองตึงหรือทางมะพร้าว มุงปกบนโครงสร้างไม้ไผ่ เรียกว่า “ผามเปียง” ถ้าหากพื้นที่ไม่พออาจ ต่อหลังคาเพิ่มได้อีก เรียกว่า “ผามเป๊อะ” ทั้งนี้ส่วนที่ต่อเพิ่มต้องมีระดับต่าง กัน และเป็นผามที่ใช้สำ หรับการฟ้อนผีมดและผีเจ้านาย “ผามผีผี ผีผีมด” “ผามผีผี ผีผีเม็ม็ ม็ม็ง หรืรื รืรือ ผามจ๋จ๋ จ๋จ๋อง” เป็นพื้นที่สำ คัญในการประกอบพิธีกรรมและการจัดการฟ้อนผี ผาม หรืรื รืรือ ปะรำรำรำรำพิพิ พิพิธีธี ธีธี “ผามฟ้อน” หรือปะรำ พิธี ซึ่งเป็นพื้นที่กว้าง สำ หรับรับแขกที่เป็นม้าขี่ที่ได้รับเชิญ พร้อมทั้งกำ ลังหรือลูกศิษย์ที่ติดตามมาด้วย มีโครงสร้างที่ทําจากไม้ไผ่และมุงด้วยคา เป็นหลัก ประกอบด้ด้ ด้ด้ วย “ผามมดซอนเม็ม็ ม็ม็ง” มีลักษณะรูปทรงผสมผสานกันระหว่างผามเปียง ที่อยู่ด้านหน้า กับผางจ๋อง โครงสร้างแบบมีจั่วที่อยู่ด้านใน เนื่องจากเป็นผามที่ใช้ สำ หรับการฟ้อนผีสาย มดซอนเม็งทั้งนี้
๑. หิ้งขึ้นตั้งจะต้องอยู่ด้านในสุดของตัวผามจัดทำ เป็นหิ้งหรือ ขั้นยกพื้นสูงระดับเพียงตาสำ หรับจัดวางเครื่องสักการะจำ พวก บายศรีและขันตั้ง เทียนวัน โดยจะมีผ้าปูทิ้ง และผ้ากั้ง (ม่าน) ประกอบอยู่เสมอ ๓. ที่ฟ้อน คือ พื้นที่บริเวณ กลางผาม หน้าหิ้งและวงแห่ ๔. ที่เชิญเมืองหรือเจนเมือง คือ พื้นที่บริเวณหน้าผาม ที่จัดเป็นทิ้งเพื่อตั้งเครื่องสังเวยต่ออารักษ์หรือเจนเมือง ให้รับรู้ถึงการจัดงานพิธีขึ้นในแต่ละครั้ง ๕. แม่กำ เตา และแม่เตาเหล้า ในกรณีผามผีเม็ง จะกําหนดอยู่มุมซ้ายด้านในของตามที่ต้องทำ หน้าที่ ประกอบ อาหารในพิธีกรรมนั้น พื้พื้ พื้พื้พื้นพื้ที่ที่ ที่ใที่ นผาม ๒. ที่ตั้ ที่ ง ตั้ วงแห่ หรือ รื วงดนตรีจะต้อต้งตั้ง ตั้ อยู่ ด้าด้นในทางซ้าซ้ยหรือ รื ขวาของผาม
สำ หรับรัผีมผีดผีเผีม็ง ม็ และผีซผีอนเม็ง ม็ ผู้ที่ผู้ ทำ ที่ ทำหน้าน้ที่เ ที่ ป็น ป็ ม้าม้ขี่ต้ ขี่ อต้งเป็น ป็ ลูกลูหลานหรือรืสมาชิกชิในสายตระกูลกู เท่าท่นั้น นั้ แต่สำต่ สำหรับรัม้าม้ขี่ใขี่ นสายผีเผีจ้าจ้นายหรือรืผีอผีารักรัษ์ผู้ษ์ที่ผู้ ทำ ที่ ทำหน้าน้ที่เ ที่ ป็น ป็ ม้าม้ขี่ สามารถเปลี่ย ลี่ นร่าร่งทรงหรือรืม้าม้ขี่ ไปได้เด้รื่อ รื่ ยๆไม่มีม่กมีารยึดยึติดติกับกับุคบุคลครอบครัวรัหรือรืสายตระกูลกู เป็น ป็ ผู้ที่ผู้ ไที่ ด้รัด้บรัการเลือลืกจากวิญวิญาณที่จ ที่ ะมา “ย่ำ ” หรือรื “ประทับทัทรง” *****ซึ่งเก้าผี จะมีกำ หนดเฉพาะสายตระกูลผีมด ผีเม็ง และผีมดซอนเม็ง เท่านั้น โดยอาจมีการสืบทอดจากแม่ผ่านทางลูกผู้หญิงคนโตในตระกูล ***** บุคคล -เก๊าผี คือผู้หญิงอาวุโสสูงสุดในสายตระกูลทางฝ่ายแม่ เป็นหลัก มีความสำ คัญในพิธีกรรมมาก เนื่องจากเป็น ศูนย์กลางของคนในตระกูล ม้าขี่
เป็นบุคคลที่มีความสำ คัญเป็นอย่างมากในผามผีเม็ง โดยเฉพาะ “ที่นั่งผาม” จะทำ หน้าที่ กำ กับพิธีกรรมทั้งหมด เป็นผู้รู้แบบแผนชัดเจนและแม่นยำ ทุกขั้นตอน “แม่กำ เตา” มีหน้าที่ประกอบอาหารในผามผีเม็ง “แม่กำ เหล้า” ทำ หน้าที่ดูแลเรื่องเหล้า มะพร้าว ขนม และดอกไม้ตลอดพิธีกรรมฟ้อนผีเม็ง กวาน แม่ตั้งเข้า แลลูกเลี้ยง มีหน้าที่รับผิดชอบเตรียมการ การสร้างผามปะรำ พิธี ตระเตรียมข้าวของปลีกย่อยต่างๆ จากรายการที่เก้าผีกำ หนด ซึ่งหน้าที่นี้มักเป็นของผู้ชายในครอบครัว ที่นั่งผาม แม่กำ เตา (แม่กำ เตา) แม่กำ เหล้า (แม่เตาเหล้า) ที่นั่งผาม แม่กำ เตา (แม่กำ เตา) แม่กำ เหล้า (แม่เตาเหล้า) กำ ลัง หรือ กำ มะ มีหน้าที่ในการปรนนิบัติยามที่ม้าขี่อยู่ในช่วงพิธีการฟ้อนผีที่มีการลงมาประทับร่างทรง เป็นผู้ช่วยดูแลความเรียบร้อยนับแต่ออกบ้านเป็นธุระในการจัดหาพาหนะรับส่งการจัดข้าว ของเครื่องแต่งกายและเครื่องพิธีตลอดระยะที่พิธีกรรมดำ เนินอยู่
เครื่องดนตรีที่ประกอบในพิธีฟ้อนผี เป็นดนตรีปี่พาทย์แบบพื้นเมือง ประกอบด้วย ฆ้องวง ระนาด ตะโพนมอญ ฉาบ ฉิ่ง ไม้เหิน ไม้ตั้ง และปี่แน เล่นดนตรีอย่างสนุกสนานสอดคล้องกับการบรรเลงเพลงเร้าใจ เช่น เพลง มอญ และการบรรเลงดนตรีมักจะเล่นต่อเนื่องไปเรื่อยๆ หลังจากนักดนตรี พักกินข้าว อาจมีการ “จ๊อยซอ” แทรกเพื่อไม่ให้งานเงียบเหงา ควาย ๑ ตัว มาเป็นหมู ๔ ตัว เรียกว่า “หมูคู่ตีนควาย” จากหมู ๔ ตัว เปลี่ยนเป็นไก่ ๘ ตัว เรียกว่า “ไก่คู่ตีนหมู” จากไก่ ๘ ตัว เปลี่ยนเป็น ไข่ไก่ ๑๖ ฟอง เรียกว่า “ไข่คู่ตีนไก่” จากไข่ ๑๖ ฟอง เปลี่ยนเป็นปลาแห้ง ๘-๑๒ ตัว และสุดท้ายเปลี่ยนเป็น น้ำ ปลาร้า ๑ หม้อหรือ ๑ กระบอก ของเลี้ลี้ ลี้ลี้ลี้ยลี้ ง เครื่รื่ รื่รื่ องดนตรีรี รีรี ผีมด จะมีเครื่องประกอบพิธีประกอบ ไปด้วย ขันเชิญ ขันตั้งป้าด (สำ หรับ วงดนตรี) ขันเจ้าอารักษ์ หมอนผาม ขันแปด หรือขันสิบสอง หรือ ขันสิบห้า ขันน้ำ ส้มป่อย สวยช่วย ขันตั้งและบายศรี เป็นต้น เครื่รื่ รื่รื่ องพิพิ พิพิธีธี ธีธี ผีเ ผี ม็ง ม็ จะมีเ มี ครื่อ รื่ งประกอบพิธีพิปธี ระกอบไปด้วด้ย ผ้าผ้จ่อจ่งเกี่ย กี่ งผ้าผ้เม็ง ม็ฝ้าฝ้ยหมายเส็ง ส็ เกี่ย กี่ งใบเม็ง ม็ และเทีย ที นวันวัขันขัเชิญชิขันขัตั้ง ตั้ เป็น ป็ ต้นต้
ขั้ขั้ ขั้ขั้ขั้ นขั้ นตอนและวิวิ วิธีวิธี ธี กธี การในพิพิ พิธีพิธี ธี กธี กรรม เป็นพิธีกรรมในการเลี้ยงผีหรือสังเวยผี แต่เพิ่มการฟ้อนเพื่อความคึกคักสนุกสนานแก่ พิธีกรรม ซึ่งมักจัดขึ้นในระหว่างเดือนมกราคมถึงพฤษภาคม การฟ้อนผีเจ้านาย ผีบ้านผีเมือง เป็นการเลี้ยงผีเพื่อสังเวย ผีเทพหรือผีอารักษ์ซึ่งทำ หน้าที่รักษาบ้านเมือง เช่น เจ้าพ่อประตูผา ของลำ ปาง และเจ้าหลวงคำ แดงของเชียงใหม่ ในการสังเวยผีดังกล่าวนี้จะกระทำ ที่ หอผี โดยม้าขี่หรือคนทรงจะนำ เครื่องเซ่นต่างๆ ไปสังเวยแล้วจะเอาพานเครื่องคารวะไปเชิญเจ้าพ่อ ที่หอผีให้ประทับทรง จากนั้นคนทรงก็จะแต่งตัวตามแบบที่เจ้าพ่อชอบออกไปฟ้อนที่หน้าหอผี เครื่องแต่งตัวที่จัดเตรียมไว้มีผ้าโสร่งสีต่างๆ ทั้งลายตาหมากรุกและผ้าพื้น เสื้อผ่าอกแขนยาว ผ้าคาดเอว ผ้าโพกศีรษะและผ้าคล้องคอสีต่างๆ ในขณะเดียวกันคนทรงของเทพเจ้าต่างๆ ที่ได้รับเชิญมาร่วมฟ้อน โดยมีวงดนตรีกลองแต่งกิ่ง ประโคมเสียงสนั่น (เจ้าพ่อประตูผา) การฟ้อนผีเจ้านาย ผีบ้านผีเมือง และมีอารักษ์ การฟ้อนผีเจ้านาย ผีบ้านผีเมือง การฟ้อนผีเจ้านายหรือผีบ้านผีเมืองนี้คล้ายกับการฟ้อน ผีมด ผีเม็งทั้งการแต่งกาย และดนตรี แต่จะไม่มีโหนผ้าเหมือน ผีเม็ง และจะไม่มีการละเล่นเหมือนผีมด สำ หรับ เครื่องสังเวยกับพิธีกรรมต่างๆ ก็คลาดเคลื่อนกันไปไม่มากนัก
ผีมดเป็นผีฝ่ายพ่อหรือการสืบจากฝ่ายบิดา การฟ้อนผีมดเป็นส่วนหนึ่งในพิธีกรรมการเลี้ยงผีหรือ สังเวยผี ซึ่งการเลี้ยงผีจะมีทั้งการเลี้ยงดัก คือ การทำ พิธี สังเวยอย่างเงียบๆ ภายในตระกูล ส่วนที่ทำ พิธีฟ้อนผีนั้น โดยมากจะกำ หนดจัดเลี้ยงสามปีต่อหนึ่งครั้งหรือในกรณี แก้บนให้ลูกหลาน การละเล่นที่ปรากฎในพิธีกรรมฟ้อน ผีมผีด เช่นช่การปัดปัต่อต่ ปัดปัแตน ยิงยินก ยิงยิกระรอก ยิงยิกระแต คล้อล้งช้าช้ง คล้อล้งม้าม้ชนไก่ ทำ ไร่ทำร่ ทำสวน ทอดแห ฟ้อฟ้นดาบ และถ่อถ่เรือรืถ่อถ่แพ การฟ้อนผีมด การปัดต่อปัดแตน ยิงนก ยิงกระรอก ยิงกระแต ชนไก่ ฟ้อนดาบ
การฟ้อนผีเม็ง ผีเม็งเป็นผีของฝ่ายหญิงพิธีกรรมเด่นของผีเม็งคือการ แสดงการคลอกบุตรและปรุงอาหาร เวลาที่จะมีการเข้า ทรงนั้นต้องมีการโหนผ้า ซึ่งแสดงถึงการคลอดแบบโบราณ มีการติดไฟปรุงอาหารตลอดเวลา การฟ้อนผีนั้นจะมีขึ้น สามปีต่อครั้ง โดยฟ้อนระหว่างช่วงเดือนกุมภาพันธ์ถึง พฤษภาคม การฟ้อนผีเม็งจะเริ่มด้วยการ “ไฅว่ผี” หรือ การที่เค้านำ ดอกไม้ธูปเทียนไปเชิญผีอื่นๆ ที่เคยมีความ สัมพันธ์และเคารพนับถือให้ไปร่วมพิธี การโหนผ้าเป็นการแสดงการคลอดแบบโบราณ ล้านนาที่ผู้คลอดจะนั่งพิงม้วนฟูกและโหนตัวกับผ้า ที่โยงจากขอ เพื่อช่วยให้คลอดได้ง่ายขึ้น
การฟ้อนผีมดซอนเม็ง คือผีบรรพบุรุษที่เกิดจากสายสกุลผีมดและผีเม็งที่แต่งงานกัน ทำ ให้ลูกหลานที่เกิดมามีสายสกุลผีมด และผีเม็งซอนหรือแทรกผสมกันอยู่เมื่อจะทำ พิธี ฟ้อนผีหรือสังเวย ผีบรรพบุรุษก็ต้องมีพิธีกรรมของทั้งผีมดและผีเม็งซอนผสมกันอยู่ ซึ่งมี แนวปฏิบัติ คือเมื่อถึงกำ หนดคือครบสามปีแล้ว ก็จะฟ้อนผีกันในช่วงเดือนกุมภาพันธ์ ถึงพฤษภาคม ซึ่งจะมีการตกลงกำ หนดการต่างๆ ในเครือญาติและกำ หนดให้เค้าผีหรือ หญิงผู้มีอาวุโส ซึ่งครอบครองบ้านที่มีหอผีอยู่เป็นผู้ดำ เนินการ แต่คนในสายสกุลผู้อื่น อาจรับภาระแทนก็ได้ การฟ้อนผีมดซอนเม็ง
วันดา หรือ วันข่าว เป็นวันแรกที่ประกอบพิธีสำ หรับการ จัดแบบเต็มรูปแบบ เป็นวันที่มีการป่าวประกาศให้บรรดา ผีปู่ย่า ผีเจ้านาย และเจนบ้านเจนเมือง ทราบว่าวันรุ่งขึ้น จะมีการจัดพิธียกขันตั้ง การเลี้ยงและฟ้อนของบ้านหลังนี้ มักจัดช่วงบ่าย ของวันก่อนพิธีจริง อาจมีผีปู่ย่าในสายตระกูล มาร่วมงานเพื่อช่วยดูแลความเรียบร้อยให้คำ แนะนำ เกี่ยวกับ การจัดเตรียมงาน วันดา วันฟ้อน วันฟ้อน เป็นวันพิธีเต็มรูปแบบโดยช่วงเช้าจะเริ่ม ประมาณ ๙.๐๐ น. ม้าขี่ที่ได้รับการเชิญทยอยมาร่วมงาน จากนั้นจะเชิญวิญญาณผีปู่ย่าลงประทับทรง จนกระทั่ง เวลาเที่ยงวัน ผีปู่ย่าก็จะทำ การออกจากร่างทรงที่ เรียกว่า ลาม้า หรือ ถอยม้า จากนั้นพักรับประทานอาหารกลางวัน แล้วเริ่มพิธีอีกครั้งในภาคบ่ายจนกระทั่งปิดผาม เสร็จพิธี ประมาณ ๑๖.๐๐ น. การแบ่บ่ บ่ งบ่ งช่ช่ช่ วช่ วงวัวั วั นวั น
ปัดเคราะห์ เป็นช่วงเวลาที่ปู่ย่านำ พิธีเพื่อทำ การ “ปัด แหก เกียก และเช็ด” สำ หรับลูกหลานที่มี อาการ เจ็บป่วยเป็นไข้ไม่สบาย เครื่องประกอบ พิธีสำ คัญ คือ ขันตั้ง สะดวงปัดเคราะห์ หอกดาบ ไข่ไก่สด ใบพลู และน้ำ ส้มป่อย ยกขัน เป็นการเชิญปู่ย่าหรือเจ้านายมาประทับ ร่างทรงเพื่อพบปะสังสรรค์ระหว่างองค์ต่างๆและ เหล่าบรรดาลูกหลานจะส่งข้าวเป็นเวลาของการ เลี้ยงรับรองปู่ย่าและเจ้านายทุกองค์ที่มาร่วมงาน ด้วยอาหารคาวหวานและเหล้าบริเวณกลางผาม ด้วยการใช้เทียนจุดและติดอยู่ที่ปลายดาบเป็น เครื่องพิธีสำ คัญของช่วงนี้ การละเล่น จะแสดงออกในภาคบ่ายหลังจากมีการ ปัดเคราะห์ อาทิ ปัดต่อปั๊กแตน ยิงนก ยิงกระรอก คล้องช้างคล้องม้า ขนไก่ ถ่อเรือถ่อแพ แห่บั้งไฟ การแห่แปบก การปลูกข้าวหว่านฝ้าย การชนไก่ เป็นต้น เพื่อแสดงให้เห็นถึงความเจริญงอกงามและ ความเจริญรุ่งเรืองของวงศ์ตระกูลเป็นการอวยพร เพื่อให้ลูกหลานในตระกูลมีความสวัสดิมงคล เปิดผาม แรกเริ่มขอพิธีเมื่อทุกอย่างพร้อมเก๊าผี ทำ การจุดเทียน ต่อด้วยใช้น้ำ ส้มป่อยประพรม เครื่องพิธีที่อยู่บนหิ้ง เพื่อให้เกิดความสะอาด บริสุทธิ์ เจ้าผามหรือม้าขี่ที่เป็นเจ้าภาพจะทําการ เชิญวิญญาณผีีปู่ย่ามาประทับร่างเป็นองค์แรก จากนั้นจะเริ่มมีการลงประทับทรงของม้าอื่นๆ
ลาผาม เป็น ป็ ช่วช่งสุดสุท้าท้ยของการพิธีพิฟ้ธีอฟ้นผีใช้เช้พลงสุดสุท้าท้ย ที่ว ที่ งปี่พ ปี่ าทย์บย์รรเลงคือคืเพลงลูกลูกุยกุช้าช้หรือรืเพลงส่งส่เป็น ป็ สัญสัญาณ ผีปู่ผีย่ปู่ าย่และบรรดาผีเผีจ้าจ้นายจะเริ่ม ริ่ ลาม้าม้ขี่ด้ ขี่ วด้ยการจบ มือมืพนมกลางหน้าน้ผากแล้วล้รับรัขันขัเชิญชิ ใช้มืช้อมืแตะน้ำ ส้มส้ป่อป่ย ประพรมศีรศีษะแบะเนื้อ นื้ ตัวตัภาวะการรับรัรู้จรู้ะกลับลัคืนคืมาดังดัเดิมดิถือถื เป็น ป็ การสิ้น สิ้ สุดสุการประทับทัทรงและจะมีกมีารรื้อ รื้ ผามให้แห้ล้วล้เสร็จ ร็ ก่อก่นตะวันวัตกดินดิถือถืเป็น ป็ เสร็จ ร็ พิธีพิกธีรรมในช่วช่งวันวัฟ้อฟ้น วันล้างผาม วันวัล้าล้งผามเป็น ป็ วันวัสุดสุท้าท้ยของงานถือ ถื เป็น ป็ วันวัขอบคุณคุ ผู้ที่ผู้ ม ที่ าช่วช่ยเหลือ ลื งาน มีก มี ารเก็บ ก็ เครื่อ รื่ งใช้ต่ช้าต่งๆส่งส่คืน คื แก่ เจ้าจ้ของ มีก มี ารจัดจัอาหารเลี้ย ลี้ งอาหารใช้เช้วลาครึ่ง รึ่ วันวัหรือ รื ทั้ง ทั้ วันวัตามแต่จำต่ จำนวนญาติที่ติม ที่ าช่วช่ยงาน การฟ้อ ฟ้ นผีม ผี ดประกอบด้ว ด้ ย ช่วช่งวันวัในการฟ้อ ฟ้ นผี ๒ วันวัคือ คื วันวัดาและวันวัฟ้อ ฟ้ น ต่าต่งกับกัการ ฟ้อ ฟ้ นผีเ ผี ม็ง ม็ ประกอบ ด้ว ด้ ยช่วช่งวันวัในการฟ้อ ฟ้ นผี ๓ วันวัคือ คื วันวัดาวันวัฟ้อ ฟ้ น และวันวัเลี้ย ลี้ งผาม ฟ้อนดาบ เป็นกิจกรรมในช่วงท้ายพิธีกรรม การฟ้อนผีปู่ย่าและบรรดาผีเจ้านายจะ แสดงลีลาการฟ้อนดาบ ฟ้อนเจิงที่ออกมา จากประสบการณ์ ความรู้สึกนึกคิด และ อารมณ์ของม้าขี่แต่ละคน
จัดทำ โดย นางสาวแคทลียา ท้าวคำ นัก นั ศึก ศึ ษาชั้น ชั้ปีที่ ปี ที่ ๔ คณะสัง สั คมศาสตร์ สาขา อาเซีย ซี นศึก ศึ ษา มหาวิทวิยาลัย ลั เชีย ชี งใหม่ (โครงการนี้เ นี้ป็น ป็ ส่วส่นหนึ่ง นึ่ ของการปฏิบัฏิติ บั งติานสหกิจกิศึก ศึ ษา ประจำ ปีก ปี ารศึก ศึ ษา ๒๕๖๕ มหาวิทวิยาลัย ลั เชีย ชี งใหม่)ม่ กลุ่มลุ่ ยุท ยุ ธศาสตร์แ ร์ ละเฝ้า ฝ้ ระวัง วั ทางวัฒ วั นธรรม สำ นัก นั งานวัฒ วั นธรรมจัง จั หวัด วั ลำ ปาง ขอขอบคุณ ข้อมูลจากหนังสือ ประเพณีอารยธรรมล้านนา คุณค่าศรัทธาและความเชื่อ รูปภาพ จาก ดร.อนุกูล ศิริพันธุ์ รูปภาพ จาก เพจ FACEBOOK: ชุมชนท่ามะโอลำ ปาง รูปภาพจาก YOUTUBE: SORAWICH HONGPARVAND