45 godina Univerziteta "Džemal Bijedić" u Mostaru

UNIVERZITET "DŽEMAL BIJEDIĆ"
U MOSTARU

1

45 godina Univerziteta „Džemal Bijedić“ u Mostaru
Izdavač: Univerzitet "Džemal Bijedić" u Mostaru

Za izdavača: Prof.dr. Elvir Zlomušica, rektor
Glavni i odgovorni urednik: Edina Špago-Ćumurija

Grafička obrada: Edin Džiho
Naslovna strana: Ilhan Karić, “Vrijeme”

Štampa: Dobra knjiga, Sarajevo
Tiraž: 300

-----------------------------------------------------------------------------
CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
378.4(497.6 Mostar)”1977/2021”
ČETRDESETPET

45 godina Univerziteta “Džemal Bijedić” u Mostaru / [glavni
i odgovorni urednik Edina Špago-Ćumurija]. - Mostar : Univerzitet
“Džemal Bijedić”, 2021. - 230 str. : fotogr. ; 25 cm
Bibliografija: str. 230.
ISBN 978-9926-434-56-4
COBISS.BH-ID 47047174
-----------------------------------------------------------------------------

© Univerzitet "Džemal Bijedić" u Mostaru, 2021.
Nijedan dio ove knjige ne smije se umnožavati, fotokopirati niti na bilo koji drugi način reproducirati bez izdavačevog
pismenog odobrenja.

2

45

GODINA

UNIVERZITETA "DŽEMAL BIJEDIĆ"
U MOSTARU

Mostar, 2021.

3

4

5

6

SADRŽAJ
RIJEČ UREDNIKA ----------------------------------------------------------- 9
RIJEČ REKTORA ------------------------------------------------------------11
IZ ARHIVE ------------------------------------------------------------------19
NOVO VRIJEME ------------------------------------------------------------31
MOSTAR JE PROSVJETNI CENTAR OD XVI STOLJEĆA ------------------39
NASTAVNIČKI FAKULTET--------------------------------------------------------- 55
MAŠINSKI FAKULTET-------------------------------------------------------------- 65
PRAVNI FAKULTET----------------------------------------------------------------- 73
EKONOMSKI FAKULTET----------------------------------------------------------- 97
GRAĐEVINSKI FAKULTET-------------------------------------------------------- 105
FAKULTET INFORMACIJSKIH TEHNOLOGIJA----------------------------- 119
AGROMEDITERANSKI FAKULTET ---------------------------------------------- 129
FAKULTET HUMANISTIČKIH NAUKA------------------------------------------- 137
UNIVERZITETSKI STUDIJI-------------------------------------------------------- 147
STUDENTSKI CENTAR ---------------------------------------------------- 157
MEĐUNARODNA SARADNJA -------------------------------------------- 161
UNIVERZITETSKA BIBLIOTEKA-------------------------------------------- 173
IZDAVAČKA DJELATNOST 2017 – 2021----------------------------------- 181
U BROJEVIMA ------------------------------------------------------------ 189
GALERIJA UNIVERZITETA------------------------------------------------ 195
STUDENTI – ZNANJE – INOVACIJA--------------------------------------- 207
INFORMATIZACIJA NASTAVNOG PROCESA I ONLINE NASTAVA-------- 217
UNIVERZITET U MEDIJIMA------------------------------------------------ 223

7

8

RIJEČ UREDNIKA / A WORD OF EDITOR

Riječ univerzitet nastala je od The word university comes from the
latinske riječi universitas, što znači Latin word universitas, which means
cjelina, ukupnost. Unutar ove riječi the whole. Within it we can find unus,
prepoznajemo unus, što znači jedan, jedinstven which means one and versare meaning to turn,
i versare, što znači pretvoriti se, tranformisati to transform. Based on this, we can understand
se. U ukupnom značenju tako riječ univerzitet the meaning of the word University as to turn
možemo shvatiti kao pretvoriti se u jedno. into one.
Knjiga koju imate pred sobom i koja This book which represents Dzemal
predstavlja Univerzitet „Džemal Bijedić“ u Bijedic University today, shows how different
sadašnjem trenutku, upravo je slika pretvaranja historical and scientific paths have turned into
različitih naučnih i historijskih putanja u jedno – the University we have today, after 45 years
u Univerzitet koji imamo danas, dok slavi svojih of its functioning. The book is organized in
45 godina. several layers, so information flow is not linear
Publikacija je organizovana kao organska but rather coming from different perspectives
cjelina u kojoj tok informacija nije linearan, nego that contribute to one, unique picture of what
se one iz raznih perspektiva uklapaju u cjelovitu Dzemal Bijedic University of Mostar represents
sliku onoga što je danas Univerzitet „Džemal today. An additional perspective is provided
Bijedić“ u Mostaru. Dodatna perspektiva ogleda by aerial photographs of the campus and the
se i u zračnoj fotografiji koja donosi kadrove city.
kampusa i Grada. In a dichotomy of history and new
U presjeku historije i novih tehnologija, technologies, traditional and multidisciplinary
tradicionalnih i multidisciplinarnih studija, studies, archives and statistics, internal
arhive i statistike, interne organizacije i refleksije structure and external reflection of the
Univerziteta u društvu, pojedinačnih napora i University in the society, individual efforts
kolektivnih projekata, rađa se inovacija, što je and collective projects – innovation is born, as
i suština postojanja Univerziteta. Ona se javlja an essence of any University. It appears as a
kao vidljiv iskorak – u istraživanjima o održivoj visible step forward – in the form of research
energiji koja su prije par decenija počela na on renewable energy that started a couple of
Univerzitetu „Džemal Bijedić“ u Mostaru, i decades ago and turned into one of the biggest
prerasla u najveći energetski projekt u okolini; energy projects in the region; a large number
u sve većem broju nagrada naših studenata of students’ awards in different competitions;
u raznim oblastima; u informatizaciji nastave informatization of the teaching process and
i spremnosti da dočekamo i neočekivane readiness to cope with a new situation of the
okolnosti kao što je pandemija COVID 19; u COVID 19 pandemic; the first tangible results
prvim zrelim plodovima bolonjskih principa, of Bologna principles, or cooperation with
ili u saradnji sa zajednicom. Konačno, u the community. Finally, in line with new roles
skladu sa novim ulogama u procesu učenja, in the process of learning and teaching, this
ova publikacija posvećuje posebnu pažnju book presents achievements of our students.
studentima. Osim podataka o njihovim In addition to their activities, our students
aktivnostima, sadašnji i bivši studenti autori su are authors of the cover page and poems
naslovne strane i stihova korištenih u knjizi. presented in this book.
Nadam se da ćete uživati u čitanju. I hope you will enjoy reading it.

9

10

RIJEČ REKTORA A WORD FROM THE RECTOR

Visoko obrazovanje u formalnom obliku Higher education as a formal phenomenon
u ovom dijelu Bosne i Hercegovine se bilježi has been existing in this part of Bosnia and
još u XVI vijeku. Na većem broju visokoškolskih Herzegovina since the 16th century. This might
ustanova u regionu i Evropi takvi i slični datumi se have been taken as the date for a University
uzimaju kao dani Univerziteta. Mi obilježavamo u anniversary, as it is often a case in many European
ovoj godini 45. godišnjicu Univerziteta “Džemal and world-wide higher-education institutions.
Bijedić” u Mostaru. Naime, 14. februara 1975. This year we mark 45 years of the University. On
godine Skupština opštine Mostar donijela je 14th February, 1975, the Municipal Council of the
Zaljučak o organizovanju pripremnih radnji za City of Mostar made a decision on organization of
osnivanje Univerziteta u Mostaru. Univerzitet je preparatory activities for founding of a university
počeo sa radom sjednicom svoje skupštine 11. in Mostar. The first, constituent assembly of
februara, a svečano proglašenje je bilo 14. februara the University was held on the 11th February,
1977. godine. Prema tome, Univerzitet „Džemal and a ceremony to mark the establishment and
Bijedić“ u Mostaru je 4. osnovani univerzitet u beginning of work of Dzemal Bijedic University
Bosni i Hercegovini i 18. u ex-Jugoslaviji. of Mostar was organized on the 14th of February,
1977. According to this, Dzemal Bijedic University
Njegovim osnivanjem ojačana je naučna, was the fourth university to be established in
kulturna i umjetnička aktivnost u Hercegovini, koja Bosnia and Herzegovina and the 18th in the ex
se intenzivno razvijala sve do agresije na Bosnu Yugoslavia.
i Hercegovinu. Najteži period za Univerzitet je,
svakako, bio u toku tih ratnih dešavanja u Bosni Dzemal Bijedic University of Mostar
i Hercegovini, kada je uništena, otuđena i oteta institutionally supported scientific, cultural and
sva pokretna i nepokretna imovina Univerziteta artistic activities in the area of Herzegovina,
„Džemal Bijedić“ u Mostaru, te su čak pokušali i da which has been a very active process until the
ugase Univerzitet. Nije im uspjelo. Takvoj politici, beginning of the aggression against Bosnia
kao što znamo, je presuđeno u Međunarodnom and Herzegovina. The most difficult period for
sudu pravde u Den Hagu. I ova publikacija, pored the University was certainly the time of the war

1111

mnogo toga, svjedoči o samoj rezilijentnosti in Bosnia and Herzegovina, when the entire
Univerziteta „Džemal Bijedić“ u Mostaru. property of Dzemal Bijedic University was
destroyed or taken away, along with an attempt
Ovo je svakako i prilika da se sjetimo svih to interrupt work of the University. They did not
onih koji su dali svoj doprinos u osnivanju, succeed. Instead, this politics was prosecuted by
početku rada i ukupnom radu Univerziteta. the International Court of Justice in the Hague.
Naravno, rijetko, veoma rijetko je nešto počelo This book marking 45 years of our existence is
da nije bilo prethodnih radnji koje su inicirale the latest proof of resilience of Dzemal Bijedic
pokretanje nekih drugih, pa se veoma teško University of Mostar.
sjetiti i posebno izdvojiti sve one koji su dali
svoj doprinos, ali mi danas možemo da budemo This is also an opportunity to remember all
ponosni na Univerzitet, a, naravno, moramo those who gave their contribution in foundation,
stvoriti pretpostavke i učiniti sve da se i oni koji beginning and further work of the University.
dolaze iza nas još više ponose Univerzitetom. Very few things started from scratch, there
have alwas been some previous activities that
Preko 25 000 je onih koji su stekli diplomu initiated new processes – that’s why it is very
na Univerzitetu Džemal Bijedić u Mostaru u difficult to mention all of those who took part
ovih 45 godine. Oni su dali veoma značajan in these processes. However, today we can be
doprinos razvoju zajednice i društva i veoma je proud of our University, but we have to make
teško zamisliti kako bi sve ovo oko nas izgledalo new generations feel that proud too.
arhaično bez njihovog doprinosa.
More than 25 thousand students graduated
I pored svih izazova postratnog i tranzicijskog from Dzemal Bijedic University of Mostar during
društva, dijelim mišljenje da smo zadržali kvalitet these 45 years. They supported further growth
i dignitet univerzitetske diplome i na taj način and development of our community and the
spriječili diskreditaciju nauke. society. It would be hard to imagine how archaic
everything would have been without their
Danas Univerzitet “Džemal Bijedić” u Mostaru contribution.
čini osam fakulteta i pet univerzitetskih studija.
Mi smo stabilan javni univerzitet, univerzitet With all challenges in the post-war and
sa tradicijom, akreditovan i reakreditovan transition period, I think that we managed to
univerzitet, univerzitet sa svojom infrastrukturom maintain quality and dignity of the university
univerzitetskog kampusa, otvoren univerzitet, degree and in this way prevented discreditation
sa značajnom međunarodnom saradnjom i sa of science.
članstvom u Evropskoj asocijaciji univerziteta
(EUA) kao i brojnim drugim asocijacijama. Today Dzemal Bijedic University of Mostar
has eight faculties and five University-level
Globalne društvene okolnosti obilježene su multidisciplinary studies. We are a stable, public
ekološkim, ekonomskim, političkim i društvenim university, a university with tradition, accredited
krizama, migracijama, ratovima i radikalizacijom. and reaccredited, we have our own infrastructure;
Istovremeno sa ovim problemima, događaju se we are open, internationally oriented, a member
brze promjene u tehničko-tehnološkom načinu of the European Association of Universities, as
života, što dalje postavlja mnoge izazove i pitanja well as many other associations.
za postojeće društvene vrijednosti.
Global trends in the society have been
Savremeni održivi društveni razvoj uslovljen marked with ecological, political and social crises,
je, između ostalog, sposobnošću univerziteta da migrations, wars and radicalization. At the same
stanu u odbranu definisanih vrijednosti društva time, technology is changing rapidly, which poses
i da stanu na put odgovornosti i moralnih vrlina new challenges and questions social values.
savremenog društva, dakle pravde, jednakosti,

1122

otvorenosti, tolerancije, empatije i solidarnosti. A sustainable social growth is based, among
Kako i u kojem pravcu će ići daljnji razvoj other things, on university preparedness to defend
univerziteta teme su brojnih razmišljanja, tribina i social values, reliability and ethics – namely justice,
kongresa u svijetu. equality, openness, tolerance, empathy and
solidarity. Trends in higher education are being
Veliki dio EU univerziteta se u operativnom discussed at numerous conferences and congresses.
smislu kreće ka povećanju uključenosti studenta
u poslovno i razvojno okruženje, saradnji sa Most of the EU universities are going
privredom i lokalnom zajednicom, razvijanju toward better inclusion of students in business
vještina, uključivanju vanjskih stakeholdera, environment, in cooperation with economy and
korištenju IT-a, i internacionalizaciji. local communities, building of skills, inclusion of
external stakeholders, information technologies
Javni univerziteti u BiH, kao dio toga društva, and internationalization.
apsorbiraju neka nekvalitetna i devijantna
događanja i kretanja u društvu što rezultira Public universities in B&H, as part of that
reformama koje se provode na način da postaju global society, have been absorbing certain
prijetnja za kvalitetu i dostupnost formalnog trends in our society which are not of the same
obrazovanja. quality – and thus start to threaten overall quality
and accessibility of formal education.
Treba dodati da smo svjesni našeg današnjeg
položaja u društvu i sistemu visokog obrazovanja However, we are aware of the current
i da nemamo nikakvih iluzija da smo najbolji moment and our posiiton in the society and the
univerzitet u Bosni i Hercegovini ili da imamo system of higher education and we do not have
zadatak i obavezu da skrbimo o nekome. Mi smo, any illusions about needs for best universities the
i nastojaćemo da tako ostane, otvoren univerzitet, community can rely on. We are open; we have
koji se više uključuje u poslovno okruženje, razvija been developing new study programs with more
nove studijske programe i dostiže EU standarde cooperation with our economy, applying EU
u obrazovanju. standards of higher education.

Kroz svoju obrazovnu, naučno-istraživačku, Through its educational, scientific,
razvojnu, kulturnu i umjetničku misiju, Univerzitet developmental, cultural, and artistic mission,
„Džemal Bijedić“ u Mostaru treba da značajno Dzemal Bijedic University of Mostar contributes
doprinosi razvoju lokalne zajednice i države, što u to development of local community and our
kolinearnom odnosu a suprotnom smjeru vrijedi country – which collienarly and in an opposite
i za drugu stranu. direction applies on the other side too.

Dakle, Univerzitet „Džemal Bijedić“ u Mostaru As a conclusion, Dzemal Bijedic University
je potrebno povezati sa institutima, naučno- needs strong links to institutes, scientific
istraživačkim centrima, privredom i lokalnom and research centers, economy and the local
zajednicom u najširem smislu radi provedbe community – for application of projects and
stručnih projekata i primijenjenih istraživanja koja research that can advance economic and any
mogu unaprijediti privredni i svaki drugi razvoj other development of the local community and
lokalne zajednice i povećati kvalitetu života. improve quality of life.

Potrebno je dovesti Univerzitet, zajedno It is necessary to make the University, together
sa Gradom Mostarom i HNK, u položaj mjesta with the City of Mostar and Herzegovina-Neretva
poželjnog studiranja i rada za domaće i inostrane Canton a desirable place for domestic and
studente, odnosno nastavnike i istraživače. international students, teachers and researchers.

1133

14

15

16

17

18

IZ ARHIVE
19

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U

Protekao je još
jedan radni dan
Stalno prisutna

znatiželja

20

IZ ARHIVE

Budući inženjeri
mašinstva na
praktičnom radu
Časovi odmora -
studenti Ekonomskog
fakulteta

21

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U

Na odmoru u
univerzitetskom centru
U laboratoriju - studenti

Pedagoške akademije

22

IZ ARHIVE

Radost uspjeha
Studentski dom - uslovi
za život i rad

23

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U

Studenti Mašinskog
fakulteta na vježbi
Budući nastavnici

24

IZ ARHIVE

Rektorat Univerziteta
“Džemal Bijedić”
11. februar 1977. godine
- konstituirajuća sjednica
Skupštine Univerziteta

25

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U

Sa Skupštine
proglašenja Univerziteta

- rektori i prorektori
univerziteta u Jugoslaviji

Uzajamne čestitke -
rektor Univerziteta
“Džemal Bijedić” Bela Ler
i predsjednik Skupštine
opštine Mostar Dževad

Derviškadić

26

IZ ARHIVE

Predsjedništvo
Skupštine Univerziteta
“Džemal Bijedić”,
Simfonijski orkestar i
Hor studenata

Članovi porodice
tragično preminulog
predsjednika SIV-a -
Džemala Bijedića na
Skupštini proglašenja
Univerziteta

27

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U

Proglašenje Univerziteta
“Džemal Bijedić” u
Mostaru – gosti i
delegati Skupštine
Univerziteta
Odavanje pošte

tragično preminulom
predsjedniku SIV-a
Džemalu Bijediću

28

IZ ARHIVE

“Univerzitet je jedan od faktora opšteg progresa. Mi ga tako i shvatamo i danas kada se u svijetu
govori o krizi i nedovoljnoj efikasnosti univerziteta. Naš društveni sistem otvara velike mogućnosti
razvitka i procvata školstva, odnosno univerziteta kao baze nauke i vaspitanja uopšte. Činimo to
pokušavajući da školstvo još više otvorimo prema praksi društvenog rada, sa kojom ono čini
simbiozu našeg opšteg progresa”

(Džemal Bijedić, iz knjige “Samoupravljanje kao zahtjev i praksa”)

29

30

NOVO VRIJEME

Profesori Univerziteta
“Džemal Bijedić” u
Mostaru počeli su vršiti
ispitivanja energije vjetra
na lokalitetu Podveležja,
što je rezultiralo
elaboratom 1999.
godine, a potom i prvim
mjerenjima od 2002.
godine.
Investicija vjetroparka
Podveležje je finansirana
kreditnim sredstvima
Njemačke razvojne
banke KfW i sredstvima
JP Elektroprivreda BiH
u ukupnom iznosu
162 miliona maraka
(83,2 miliona eura), što
predstavlja jednu od
najvećih investicija na
širem području Mostara.

31

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U

Profesori Mehmed
Behmen i Elvir Zlomušica

kraj mjerne stanice na
lokalitetu Mali grad.
Stanicu su sačinjavali

LIDAR, SODAR i mjerni
stub.

Mjerna stanica na lokaciji
Relej, Velež. Mjerenja
vjetra na Podveležju

počela su 2002. godine

32

NOVO VRIJEME

Od prve lokalne
studije do učešća u
velikom evropskom
projektu specifičnih
ciljanih istraživanja
(STREP)

Projekt SEEWIND
bio je dio Šestog
okvirnog programa
Evropske unije

33

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U

Mjerna stanica na lokaciji
Sveta gora. Profesorima
Univerziteta „Džemal
Bijedić“ u Mostaru u
istraživanjima su se
pridružili evropski
stručnjaci iz oblasti
vjetroenergije
Predstavnici Konzorcija
za istraživanja vjetra:
Općina Mostar JI, IBC,
FHZ, WKS, UNMO

34

NOVO VRIJEME

Vjetroturbina na
Podveležju
Vjetropark na Podveležju
broji 15 vjetroturbina

35

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U
36

NOVO VRIJEME
37

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U
38

M O S TA R J E P R O S VJ E T N I C E N TA R O D X V I S TO L J E Ć A

MOSTAR JE PROSVJETNI CENTAR OD XVI STOLJEĆA -
POČECI INSTITUCIONALNOG OBRAZOVANJA

Odavno je naučno utvrđeno da grad Mostar ne pripada historiji srednjovjekovnih
naselja. To znači da nema kontinuitet sa nekim gradom iz srednjovjekovnog
(niti antičkog) razdoblja. Tačnost prethodne konstatacije potvrđuju i podaci
iz Sumarnog popisa sandžaka Bosna (1468/69.) sprovedenog neposredno po
osmanskom osvajanju većeg dijela Hercegovine. Naime, tada je sultanov pisar
zatečeno naselje uz viseći prelaz preko rijeke Neretve evidentirao kao ruralni trg
(pazar) sa samo 16 kuća. U defter je upisan naziv trga – Köprü Hisar, što znači
Most-Utvrda (a ne Grad-Utvrda). To je i objašnjenje za porijeklo imena grada
Mostara, koje označava mjesto gdje se nalazi Most-Utvrda (Mostovska Utvrda).

Urbani razvoj Mostara započeo je tek u XVI stoljeću. Iniciran je od strane
hercegovačkog sandžakbega Sinan-bega koji je poticao iz srednjovjekovne
bosanske vlastelinske porodice Borovinić. On je 1506. godine nedaleko od
‘’utvrđenog mosta’’ dao podići džamiju i javno kupatilo (hamam). Uz te Sinan-
begove zadužbine (vakuf) ubrzo je formirana prva stambena četvrt (mahala), koja
je zapravo postala embrion budućeg grada. U narednim decenijama Osmanlije su
Mostar učinile vojnim, sudsko-administrativnim, kulturno-prosvjetnim, vjerskim i
privrednim središtem Hercegovačkog sandžaka. Uglavnom na vakufskom principu
izgrađeni su brojni sakralni i profani objekti općedruštvenog značaja. Pritom,
važnu ulogu odigrali su visoko pozicionirani osmanski funkcioneri porijeklom iz
Hercegovine.

Značaj Mostara u komunikacijskom i općedruštvenom pogledu dodatno
je unaprijeđen kada je postojeći viseći most preko rijeke Neretve, 1566. godine
konačno zamijenjen novoizgrađenom kamenom ćuprijom (Stari most). U službenim
dokumentima to se remek djelo osmanskog neimara Hajrudina označavalo kao
ćuprija sultana Sulejmana Hana. Uz spomenuti građevinski projekt išla je i izgradnja
prvog mostarskog vodovoda. Naime, u februaru 1566. godine sultan Sulejman
Kanuni (1520-1566) pozitivno je odgovorio na zahtjev jednog dobrotvora (sahib-
ül hayrat) da prevede vodu preko svoda mostarske ćuprije (Starog mosta) koja
je tada bila u izgradnji. Sultanova odluka je potkrijepljena konstatacijom da se
kasaba Mostar nalazi sa obje strane velike rijeke (Neretve) gdje se gradi ćuprija. Na
jednoj strani (desnoj) ima dovoljno vode, a na drugoj strani (lijevoj), gdje se pored
mahala uz mesdžide, nalaze i četiri džamije, vode uopće nema, a ona je prijeko
potrebna. Naravno, vodovodni sistem u Mostaru je u narednom razdoblju bitno
proširivan i moderniziran. Poznato je i postojanje posebnog fonda za njegovo
održavanje koji je finansiran dobrovoljnim prilozima građana.

39

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U

Kao i u većem dijelu Hercegovine, i u Mostaru je XVI stoljeće označeno
urbanizacijom, ali i intenzivnim procesom prihvatanja islama od strane domaćeg
stanovništva. Shodno tome, Mostar je postao dominantno muslimanski
grad. Prema popisu iz 1585. godine sastojao se od 16 mahala sa ukupno 521
domaćinstvom. U to davno doba Mostar je stekao i itekako bitnu ulogu kulturno-
prosvjetnog centra. Osnova za to bila je djelatnost Karađoz-begove medrese kao
temeljne obrazovne institucije. Njen osnivač bio je hadži Muhamed-beg sin Ebu
Seadeta, poznatiji kao Karađoz-beg, rodom iz mjesta Potoci (pokraj Mostara).
Pripadao je krugu visokih službenika osmanske administracije. Karađoz-begova
medresa sa radom je započela nešto prije februara 1570. godine, kada je
službeno verificirana vakufnama kojom se utemeljuje vakuf (zaklada) za njeno
funkcionisanje. Akademskim poslovima medrese rukovodio je profesor u zvanju
muderisa čija je dnevna plaća na osnovu spomenute vakufname iznosila 20 akči.
Za prvog muderisa Karađoz-begove medrese imenovan je mevlana Hasan. Riječ
je o znamenitom učenjaku i divanskom pjesniku poznatom pod umjetničkim
pseudonimom Zijai (Svijetli). U narednom razdoblju rang Karađoz-begove
medrese je povišen, pa je povećavan i lični dohodak njenih profesora (muderisa).

Kamena zgrada Karađoz-begove medrese iz XVI stoljeća asimetričnog je
tlocrta u obliku slova L. Pripadala je širem vakufskom kompleksu, neposredno uz
Karađoz-begovu džamiju (iz 1557/58.). Bila je internatskog tipa sa četiri prostorije
za stanovanje učenika, te predavaonicom (dershana) i bibliotekom. Bibliotečki
fond kontinuirano se povećavao, pa je vrlo rano ustanovljena i služba bibliotekara.
Sve prostorije u zgradi prekrivene su kupolastim svodom, tipa prvih osmanskih
medresa. Učenici (softe) su bili oslobođeni bilo kakvog plaćanja, a osnivač se
postarao da osigura stalne finansijske izvore i za njihovo stipendiranje. Uspješan
rad medrese povremeno su kroz duže razdoblje materijalno podržavali mostarski
dobrotvori (donatori).

Prema odluci osnivača, od samoga početka u nastavni program medrese
uvrštavane su sve korisne nauke (racionalne i tradicionalne), a profesori (muderisi)
su morali biti široko obrazovane i moralne ličnosti. U Karađoz-begovoj, kao i
drugim medresama osmanske Bosne, nastava je izvođena po sistemu više kružoka
(halki). Prema sačuvanim izvorima, težilo se sticanju znanja i mudrosti, vrlina i
vještina, ispravnom tumačenju vjere i šerijata, te razvijanju umijeća i sposobnosti.
Vremenski rok školovanja, odnosno prelazak iz jednog kružoka u drugi, zavisio
je od individualnih sposobnosti i zalaganja samog učenika. U toku nastavnog
procesa prvo su obrađivani predmeti nižeg stupnja. Nakon njihovog uspješnog
savlađivanja, prelazilo se na predmete (udžbenike) srednjeg, a potom i višeg
stupnja. U osnovi, učenici su prvo sticali osnovna znanja iz gramatike i sintakse
arapskog jezika, etimologije, algebre, aritmetike, geometrije, te logike, retorike i
apologetike. Isti ovi predmeti bili su zastupljeni i na drugom stupnju nastave, ali su
predavani na osnovu opširnijih i sadržajnijih udžbenika. Na višem stupnju nastave

40

M O S TA R J E P R O S VJ E T N I C E N TA R O D X V I S TO L J E Ć A

proučavane su pojedine grane prava (fikh), tumačenje Kur’ana (tefsir), islamske
tradicije (hadis) i dr. Obavezno je bilo i učenje orijentalnih jezika – arapskog,
osmansko-turskog i perzijskog. Profesor (muderis) Karađoz-begove medrese
imao je i svog asistenta koji je držao vježbe i sa učenicima ponavljao pređeno
gradivo. Bitno je dodati da je u Karađoz-begovoj medresi bila razvijena i živa
prepisivačka djelatnost. Naime, knjige naučnog karaktera prepisivali su učenici i
profesori medrese, ali i mostarski imami, mualimi, derviši. To su radili za vlastite
potrebe ili širu upotrebu u biblioteci. Naravno, bilo je i onih kojima je prepisivanje
knjiga postalo stalno zanimanje i izvor prihoda za osiguravanje egzistencije.

Po uspješnom završetku odgovarajućeg stupnja nastave učenik medrese
je od profesora dobivao diplomu (idžazet) na osnovu koje je bio kvalificiran za
obavljanje odgovarajućih poslova. Najdarovitiji mostarski učenici nastavljali su
visoko obrazovanje na prestižnoj sultan Mehmed Fatihovoj medresi (Sahn-ı Seman)
u Istanbulu. Nakon što bi tamo stekli nove stručne kompetencije i zvanja, mnogi
od njih preuzimali su profesorske pozicije na mostarskim, ali i drugim medresama
u Bosni i širom Osmanskog carstva. Tim putem svestranog obrazovanja išli su naši
učenjaci poput Ahmeda Opijača, Mustafe Ejubovića (Šejh Juje), Ibrahima Opijača,
Mahmuda Arifa Kajtaza, Mustafe Sidki Sarajlića, Mustafe Arifa Mukića, Mustafe
Sidki Karabega, Muhameda Fadila Kurta, Ali Fehmi Džabića i mnogih drugih.

Među mostarskim profesorima cijele osmanske epohe kao najproduktivniji
pisac, pa i najveći intelektualni autoritet, istakao se spomenuti Mustafa Ejubović
(Šejh Jujo). Kao ugledni filolog, teolog, pravnik i filozof racionalističkog usmjerenja,
živio je i djelovao u burno doba, na prelazu iz XVII u XVIII stoljeće. Nakon što je
u Istanbulu uspješno okončao visoke studije (1681.), u osmanskoj prijestolnici je
obavio i pripravnički staž, te dobio profesuru na jednoj od tamošnjih medresa.
Već tada je počeo da piše naučna djela i komentare. Kada je 1692. godine bio
pozvan da se vrati u svoj rodni kraj i stečeno znanje stavi u službu stanovnika
Mostara, Mustafa Ejubović nije imao dilemu. Tada je pored ostalog zapisao da
je u njemu uzavrela ljubav prema rodnoj grudi.., te da blagi vjetar Samilosnog
dolazi iz Hercegovine. Naravno, vratio se u svoj Mostar i do kraja života (1707.)
obavljao dužnost mostarskog muftije i muderisa Karađoz-begove medrese.
Tokom cijele karijere Ejubovićevo temeljno načelo bilo je: Najviša i najsjajnija
težnja i najznačajnija i najuzvišenija želja je okititi se raznim naukama i znanjima.

Brojna njegova djela pisana uglavnom na arapskom jeziku, odnose se na šerijatsko
pravo, stilistiku, sintaksu, logiku, dogmatiku, leksikografiju, propovjedništvo i
druge naučne oblasti.

Opće je poznato da su naši ljudi već od XV stoljeća davali bitan prilog
raznovrsnom književnom svaralaštvu na orijentalnim jezicima. Autori su brojnih
naučnih radova vjerskog, historiografskog, jezikoslovnog, pjesničkog, filozofskog,
državnopolitičkog sadržaja, kao i djela putopisnog, poučnog i zabavnog karaktera.
Upravo je Mostar postao grad u kojem je cvjetala spomenuta vrsta književnosti.

41

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U

Tu su kroz cijelo osmansko razdoblje živjeli i djelovali i brojni divanski pjesnici koji
su nerijetko uz vlastito ime dodavali i pseudonim el-Mostari (Mostarac). Njihova
stilski raznolika djela, omiljena u ondašnjim visokointelektualnim krugovima, danas
su pohranjena u raznim arhivama, bibliotekama, institutima širom Evrope i svijeta.
Neki od tih rukopisa još uvijek čekaju da budu ‘’pronađeni’’ i naučno obrađeni.
Iz višestoljetne plejade mostarskih pjesnika izdvajamo imena Hasana Zijaije, Ali
dede Mostarca, Ubejdi Mostarca, Derviš-paše Bajezidagića, Adli Čelebi Mostarca,
Medžazi Mostarca, Derviša Žagrića Mostarca, Senai Mostarca, Huseina Čatrnje,
Bulbuli Mostarca, Ahmed Rušdi Mostarca, Fevzije Mostarca, Naimi Mostarca…
Bez sumnje, većina navedenih književnika i poeta prošla je kroz obrazovni sistem
Karađoz-begove ili neke druge mostarske medrese.

Prvobitna zgrada
Karađoz-begove
medrese u Mostaru iz

1570. godine.

Ubrzo nakon osmanskog osvajanja srednjovjekovne Bosanske države (1463.)
započeo je i dugo trajao proces nastanka i razvoja naših gradova orijentalno-
islamskog tipa. Po mnogo čemu u Hercegovačkom sandžaku prednjačio je
Mostar. Osim što je iznjedrio brojne visoke državnike i uspješne privrednike,
čuven je postao i po ljudima od nauke i znanja (ulema). Ne slučajno, već krajem
XVI stojeća nastala je i danas dobro poznata izreka: I ne reci u Mostaru da si učen.
Ona ukazuje da se Mostar u ranoj fazi svoga postojanja afirmisao kao kulturno-
prosvjetni centar sa nekoliko novoformiranih obrazovnih institucija višeg ranga
(medresa). Kadrom, rezultatima, cjelovitim obrazovanjem, naročito se isticala
Karađoz-begova medresa, funkcionalna čak i u vrijeme austro-ugarske uprave

42

M O S TA R J E P R O S VJ E T N I C E N TA R O D X V I S TO L J E Ć A

(1878-1918) u našoj zemlji. Uslijed drastično izmijenjenih društveno-političkih
prilika, kroz veći dio XX stoljeća njen rad je bio prekinut. Nakon obnove djelatnosti
1995. godine, renomirana mostarska medresa ponovo je zauzela mjesto koje joj
i pripada u savremenom odgojno-obrazovnom sistemu. Ali, bitno je i podsjetiti
da je Karađoz-begova medresa stoljećima bila rasadnik učenjaka, književnika
i pjesnika koji su svojim intelektualnim i umjetničkim pregnućima umnogome
doprinosili prosvjetnom i kulturnom poletu svoga grada. Stoga, tu staru i
uglednu obrazovnu instituciju s pravom možemo označiti i pretečom današnjeg
mostarskog Univerziteta.

Literatura:
Ahmed S. Aličić, Sumarni popis sandžaka Bosna iz 1468/69. godine, Mostar, 2008;
Smail Balić, Kultura Bošnjaka, Zagreb, 1994;
Hatidža Čar-Drnda, Nastanak Mostara njegov urbani i demografski razvoj do kraja 16.

stoljeća,, Sarajevo, 2014;
Hivzija Hasandedić, Spomenici kulture turskog doba u Mostaru, Sarajevo, 1980;
İhsanoğlu Ekmeleddin, Obrazovanje i nauka u Osmanskoj državi, Historija Osmanske

države i civilizacije, Sarajevo, 2004;
Adnan Kadrić, Mostarski bulbuli-poezija mostarskih pjesnika na orijentalnim jezicima,

Mostar, 2012;
Ismet Kasumović, Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave,

Mostar, 1999;
Jusuf Mulić, Muslimanske škole u Mostaru (1554-1945), Sarajevo, 2015;
Omer Nakičević, Arapsko-islamske znanosti i glavne škole do XV do XVII vijeka (Sarajevo,

Mostar, Prusac), Sarajevo, 1999;
Hazim Šabanović, Književnost Muslimana Bosne i Hercegovina na orijentalnim jezicima,

Sarajevo, 1973.

43

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U
44

M O S TA R J E P R O S VJ E T N I C E N TA R O D X V I S TO L J E Ć A

MOSTAR HAS BEEN A CENTER FOR EDUCATION SINCE
XVITH CENTURY – BEGINNING OF INSTITUTIONAL
EDUCATION

It has been scientifically proven a long ago that the city of Mostar does not
belong to the history of medieval settlements. That means that no relation can be
found to any city from medieval or ancient times. That the previous statement
is true can be confirmed by the data from the Summary Census of the Bosniak
Sanjak (1468/69), taken after the bigger part of Herzegovina had been conquered
by the Ottomans. The Sultan’s scribe registered the settlement by the Neretva
river with a suspension bridge - as a rural square (bazaar) with only 16 houses. It
was written in the defter that the square was Köprü Hisar, which means Bridge-
Fortress (and not the City-Fortress). This also serves as an explanation of the name
of the city of Mostar – it denotes a place where stands a Bridge-Fortress.

Urban development of Mostar began only in the XVIth century. It was initiated
by the Herzegovinian bey Sinan, a nobleman from a medieval Bosnian family
Borovinić. In 1506, he built a mosque near that „fortified bridge“, together with
a hamam (public bath). In addition to that Sinan-bey’s waqf (property built for
charitable causes), very soon a small settlement was formed around it. This early
residental area (mahala) was actually the very first embrio of the future city. In the
following decades the Ottomans made Mostar a military, legal, administrative,
cultural, educational, religious and economic center of the Herzegovina Sanjak.
The principle of waqf was a basis for building of numerous both sacred and
profane buildings socially beneficial. Highly positioned Ottoman officials whose
origin was from Herzegovina contributed a lot to this process.

Mostar became even more important as a communication center when the
existing suspension bridge over the Neretva river was replaced with a newly built
stone bridge in 1566 (The Old Bridge). In official records this masterpiece of the
Ottoman architect Hajrudin was named as the bridge of Sultan Suleiman Han. The
very first water supply system was built parallelly. Namely, in February 1566, Sultan
Suleiman Kanuni (1520-1566) positively replied to a request from one benefactor
(sahib-ül hayrat) to supply water pipe over the bridge (the Old Bridge) that was
under construction at that moment. Sultan’s decision was supported with a
statement that the settlement of Mostar is placed on both banks of the river (Neretva)
where the bridge is being built. On one bank (right) there is enough water, and on
the other side (left), where there are residential quarters (mahalas), together with
masjids, four mosques – with no water, which is essential. That water-supply system
was, naturally, modernized and expanded through time. It is well known that a
special fund existed for its maintenance, financed by donations from citizens.

45

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U

Just like in other parts of Herzegovina, Mostar in the XVIth century was in
expansion of urbanization, but also in an intensive process of islamization of its
inhabitants. As a result, Mostar soon became a Muslim city. According to the
census from the year of 1585, it consisted of 16 mahalas with a total of 521
households. At that time, Mostar became an important cultural and educational
center. A basis for this was activity of the Madrasah of Karadjoz-Bey, the most
important educational institution. Its founder was Hajji Muhamed-Bey, son of Ebu
Seadet, known as Karadjoz-Bey, born in Potoci near Mostar. He belonged to the
circle of high officials of the Ottoman administration. Karadjoz-Bey Madrasah
started functioning before February 1570, when it was officially verified that
the madrasah was to be supported with funds from a wakfnama (endowment)
established for that purpose. A professor – muderris was in charge of academic
jobs of the madrasah, with a daily salary of 20 akce that was paid from the
above mentioned waqfnama. The first muderris of the Karadjoz-Bey Madrasah
was Mevlana Hasan. He was a well known scholar and Diwan poet, known under
the pseudonym Zijai (Light). Karadjoz-Bey Madrasah strated to gain a higer rank
in the society so the salaries of its professors were also increasing.

The building of Karadjoz-Bey Madrasah made of stone from the XVIth century
is asymmetrical, and resembles the letter L. It belonged to a wider waqf complex
close to the Karadjoz-Bey mosque (built in 1557/58.). It was built as a boarding
school, with four rooms for students, a classroom (dershane) and a library. The
Library holdings were getting richer quickly, so very early a position of a librarian
was established. All rooms in the building had a dome ceiling, just like in the very
first Ottoman madrasahs. Students (softas) did not pay any fees, and the founder
was to provide scholarships and other funds for stable financing. Successful work
of the madrasah was sometimes supported from some benefactors from Mostar.

Based on the decision of the founder, from the very beginning, the curriculum
included all useful sciences (rational and traditional), and professors muderisi had
to be very educated and ethical. In the Karadjoz-Bey Madrasah, just like in other
madrasahs in the Ottoman Bosnia, classes were held in the form of circles (halka).
Based on the existing sources, they aimed at knowledge and wisdom, virtues
and skills, correct understanding of religion and Sharia law, and development of
competences and abilities. Length of periods of education or transfer from one
circle to another depended on individual abilities and hard work of students.
During the teaching process subjects of lower level were covered. After a student
successfully finishes these courses, courses and books of medium and then higher
level were introduced and worked on. Basically, the beginning courses were on
the grammar and syntax of the Arabic language, etymology, algebra, arithmetic,
geometry, logic and apologetics. The same courses were taught at the second level
of the teaching process but more complex and comprehensive books were used.
The higher level included law studies (fikh), reading of the Qur’an (tefsir), Islamic

46

M O S TA R J E P R O S VJ E T N I C E N TA R O D X V I S TO L J E Ć A

tradition (hadis) etc. Obligatory was studying of Oriental languages – Arabic,
Ottoman-Turkish, Persian. Professors (muderris) of Karadjoz-Bey Madrasah had
their assistants who did exercises and rehearsal. It is important to mention that
production of books was an important and well-developed activity in Karadjoz-
Bey Madrasah. Scientific books were copied in handwriting by students and
professors, but also by the imams, muallims and dervishes from Mostar. They did
it for their own needs or a wider use in the library. Of course there were those who
continue to copy books as a permanent job.

Upon completion of one level of the teaching and learning process, students
would receive a diploma (idzazet) that made them qualified for performing certain
jobs. The most talented students continued their education at a well-known
Mehmed Fatih Madrasah (Sahn-ı Seman) in Constantinople. After acquiring new
competences there, many of them became professors in madrasah, in Mostar
and other cities in Bosnia and the Ottoman Empire. Some names known for such
education are our scholars, such as: Ahmed Opijač, Mustafa Ejubović (Šejh Jujo),
Ibrahim Opijač, Mahmud Arif Kajtaz, Mustafa Sidki Sarajlić, Mustafa Arif Mukić,
Mustafa Sidki Karabeg, Muhamed Fadil Kurt, Ali Fehmi Džabić and many others.

Among professors from Mostar in the entire Ottoman epoch, the most
productive writer and probably intellectual authority, was Mustafa Ejubović
(Sejh Jujo). As a well-known philologist, theologist, lawyer, and philosopher, he
lived and worked in the late XVIIth and early XVIIIth century. After he successfully
completed higher education in Constantinople (1681), he finished his internship
and started working as a professor in one of the madrasahs there. At that time he
started writing scientific works and comments. In 1692 he was invited to return to
Mostar and use his knowledge there, to the benefit of Mostar’s citizens – Mustafa
Ejubović had no doubt. He wrote then, among other things, that this invitation
ignited again love for his home, and that the light breeze of the Most Merciful is
coming from Herzegovina. He returned to Mostar and until the end of his life
(1707) he was the Mufti of Mostar and a muderris of Karadjoz-Bey Madrasah.
During his entire career, his main principle was: The highest and the brightest
aspiration and the most important and supreme wish is to decorate yourself with

different sciences and knowledge. His numerous works were written in Arabic, and
are on the Law of Sharia, Stylistics, Syntax, Logic, Dogmatic, Lexicography and
other scientific areas.

It is known that our people contributed a lot to the literature in Oriental
languages, beginning as early as the XVth century. They were authors of numerous
works – religious, historical, linguistic, poetic, philosophical, political, scientific and
also of entertaining character. Mostar became a city where this type of literature
flourished. During the entire Ottoman period, numerous Diwan poets lived and
worked here, often known under the pseudonym el-Mostari (a Mostarian). Their
versatile styles that were appreciated by intellectuals of that time, can be found

47

U N I V E R Z I T E T "DŽ E M A L B I J E D I Ć" U M O S TA R U

today in different archives, libraries, institutes all around Europe and the world. Some
of these scripts are waiting to be found and scientifically analysed. Some of these
poets from Mostar are: Hasan Zijaija, Ali dedo Mostarac, Ubejdi Mostarac, Derviš-
paša Bajezidagić, Adli Čelebi Mostarac, Medžazi Mostarac, Derviš Žagrić Mostarac,
Senai Mostarac, Husein Čatrnja, Bulbuli Mostarac, Ahmed Rušdi Mostarac, Fevzija
Mostarac, Naimi Mostarac… No doubt that most of these authors and poets were
educated in Karadjoz-Bey or some other madrasah in Mostar.

The building of
Karađoz-bey mosque

and madrasah in
Mostar from 1570.

48

M O S TA R J E P R O S VJ E T N I C E N TA R O D X V I S TO L J E Ć A

Soon after the Ottomans conqered the medieval Bosnian state (1463) a long
process started – emerging and development of our cities of Oriental-Islamic
type. Mostar was a leading city in Herzegovina Sanjak. Besides the fact Mostar
gave numerous high officials and successful businesmen, it became famous for
its scholars (ulema). In late XVIth century a well known saying appeared: Do not
say you are educated, when in Mostar. It proves that Mostar was confirmed in its
early years as a cultural and educational center, with several newly established
instituions of education of a higher rank (madrasah). Karadjoz-Bey Madrasah
was a prominent one, for its professors, sceintific results, the whole educational
process. It functioned even during the Austrian-Hungarian time (1878-1918).
Due to a completely new context of social and political circumstances, its work
was interrupted during the XXth century. In 1995, its work was re-started, and
today this reputable institution again has the role it deserves in the contemporary
system of education. It is essential to emphasise that Karadjoz-Bey Madrasah has
been a place that gave to the world scholars, authors and poets who – through
their intellectual and artistic work - have been contributing, for centuries, to
educational and cultural development of their city. That is the reason that this old
and reputable institution is to be marked as a pioneer that paved the path to the
University we have today.

References:
Ahmed S. Aličić, Sumarni popis sandžaka Bosna iz 1468/69. godine, Mostar, 2008;
Smail Balić, Kultura Bošnjaka, Zagreb, 1994;
Hatidža Čar-Drnda, Nastanak Mostara njegov urbani i demografski razvoj do kraja 16.

stoljeća,, Sarajevo, 2014;
Hivzija Hasandedić, Spomenici kulture turskog doba u Mostaru, Sarajevo, 1980;
İhsanoğlu Ekmeleddin, Obrazovanje i nauka u Osmanskoj državi, Historija Osmanske

države i civilizacije, Sarajevo, 2004;
Adnan Kadrić, Mostarski bulbuli-poezija mostarskih pjesnika na orijentalnim jezicima,

Mostar, 2012;
Ismet Kasumović, Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave,

Mostar, 1999;
Jusuf Mulić, Muslimanske škole u Mostaru (1554-1945), Sarajevo, 2015;
Omer Nakičević, Arapsko-islamske znanosti i glavne škole do XV do XVII vijeka (Sarajevo,

Mostar, Prusac), Sarajevo, 1999;
Hazim Šabanović, Književnost Muslimana Bosne i Hercegovina na orijentalnim jezicima,

Sarajevo, 1973.

49