ประวัติพระยาศรีสุนทรโวหาร

ประวัตพิ ระยาศรสี ุนทรโวหาร ญาณปรีชา ๑
มาตย์ บรมนารถนติ ยภักดี พริ ยิ พาหะ
(น้อย อาจารยางกรู ) ค.ศ. ๑๘๕๓ (พ.ศ. ๒๓๙๖) ลาสิกขาถวายตัว
เป็นมหาดเล็กหลวงเวรศักดิ์ในพระบาทสมเด็จพระ
ค.ศ. ๑๘๒๒ (พ.ศ. ๒๓๖๕) พระยาศรี จอมเกล้าเจา้ อย่หู ัว

สุนทรโวหาร เดิมชื่อน้อย เกิดเม่ือวันศุกร์ที่ ๕ ค.ศ. ๑๘๕๔ (พ.ศ. ๒๓๙๗) เป็นขุนประสิทธิ
อักษรสาตร ผู้ช่วยเจ้ากรมพระอาลักษณ์ และว่าท่ี
กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๖๕ ที่บ้านคลองโสธร อาเภอ เจ้ากรมอักษรพิมพการ ได้ตามเสด็จเม่ือครั้งเสด็จ
พระราชดาเนินไปทอดพระเนตรการเกิดสุริยุปราคา
เมือง จังหวัดฉะเชิงเทรา เป็นบุตรของนายทองดี ดังที่ทรงคานวณเวลาและสถานที่ไว้ล่วงหน้าท่ี
ตาบลหว้ากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ต่อมาใน
นางบัว เมื่ออายุ ๖ - ๗ ปี เริ่มเรียนหนังสือไทย รชั กาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้
เลอื่ นเปน็ ขนุ สารประเสริฐ
กับพระพ่ีชายคนโตซ่ึงจาพรรษาที่วัดโสธร เมื่ออายุ
ค.ศ. ๑๘๖๙ (พ.ศ. ๒๔๑๒) เป็นผู้ขนานนาม
๑๓ ปี ไปอยู่กับ สามเณรทัด ( น้ า ช า ย ) ช้างเผือกและนิพนธ์ฉันท์กล่อมช้างพระเสวตรวรว
รรณช้างแรกท่ีเข้าสู่พระบารมี และอีกทุกช้าง
ทวี่ ดั สเกษ (วัดสระเกศราชวรมหาวหิ าร) ในขณะท่านมีชีวติ อยู่ ๑๐ ชา้ ง ดว้ ยฉนั ท์ ๘ บท

ค.ศ. ๑๘๖๙ (พ.ศ. ๒๔๑๒) นิพนธ์แบบเรียน
ภาษาไทย คือ มูลบทบรรพกิจ วาหนิต์ินิกร อักษร
ประโยค สงั โยคพธิ าน พิศาลการันต์

ค.ศ. ๑๘๗๐ (พ.ศ. ๒๔๑๓) เป็นหลวงสาร
ประเสริฐ เป็นครูสอนหนังสือไทยท่ีกรมทหาร
มหาดเลก็

ค.ศ. ๑๘๓๖ (พ.ศ. ๒๓๗๙) บรรพชาเป็น

สามเณรเมอื่ อายุ ๑๔ ปี

ค.ศ. ๑๘๔๓ (พ.ศ. ๒๓๘๖) เมื่ออายุ ๒๑ ปี

อปุ สมบทและสอบได้เปรียญธรรม ๕ ประโยค ขณะ

เมื่อบวชได้ ๓ พรรษา พระบาทสมเด็จพระน่ังเกล้า

เจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้บูรณะปฏิสังขรณ์วัดท้ังพระ

อารามและสร้างภูเขาทอง ปัจจุบันยังมีกุฏิมหาน้อย

ซึ่งทางวัดได้อนุรักษ์ไว้ ต่อมาเม่ือบวชได้ ๖ พรรษา

สอบไดเ้ ปรียญธรรม ๗ ประโยค

ค.ศ.๑๘๕๒ (พ.ศ. ๒๓๙๕) พระบาทสมเด็จ

พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงแต่งต้ังเป็นพระราชา

คณะ(ช้นั สามัญ) ทีพ่ ระประสทิ ธสิ ุตคุณ

ค.ศ. ๑๘๗๑ (พ.ศ. ๒๔๑๔) เป็นอาจารย์ ๒
ใหญ่คนแรกของโรงเรียนหลวงและเป็นครูสอน
หนงั สือไทย พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย) สมรสกับ
คุณหญงิ แย้ม มีบุตรธดิ า ๖ คน
ค.ศ ๑๘๗๓ (พ.ศ. ๒๔๑๖) นิพนธ์หนังสือ
ไวพจน์พิจารณ์ และได้รวมเป็นชุดแบบเรียนหลวง ค.ศ. ๑๘๙๑ (พ.ศ. ๒๔๓๔) ท่านป่วยด้วย
๖ เล่ม คือมูลบทบรรพกิจ วาหนิต์ินิกร อักษร โรคชราและถึงแก่อนิจกรรมเมื่อวันท่ี ๑๖ ตุลาคม
ประโยค สังโยคพิธาน ไวพจน์พิจารณ์ พิศาล พ.ศ. ๒๔๓๔ สริ ิอายุ ๖๙ ปี
การนั ต์ และหนงั สอื อน่ื อกี หลายเล่ม
ค.ศ.๑๘๙๕ (พ.ศ. ๒๔๓๘) พระบาทสมเด็จ
ค.ศ. ๑๘๗๕ (พ.ศ. ๒๔๑๘) เป็น “พระศรี พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดาเนิน
พระราชทานเพลิงศพในวันที่ ๑๗ กุมภาพันธ์ พ.ศ.
สนุ ทรโวหาร” เจา้ กรมพระอาลกั ษณ์ ๒๔๓๘ ทวี่ ัดสเกษ (วดั สระเกศราชวรมหาวิหาร)
ค.ศ. ๑๘๗๙ (พ.ศ. ๒๔๒๒) เป็นกรรมการ
ทา่ นได้รับคายกย่องดังนี้
๑ ใ น ๘ ค น ค ว บ คุ ม จั ด ก า ร โ ร ง เ รี ย น ส อ น "ศาลฎีกาในเรื่องหนังสือไทย" โดยพระราชวร
ภาษาอังกฤษ “โรงเรียนนันทอุทยาน” และเป็นแม่ วงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส กรมหมื่นพิทยา
กองตรวจโคลงและร่วมแต่งโคลงรามเกียรต์ิเพื่อ ลงกรณ์ (น.ม.ส.)
จารึกบนแผ่นศิลา ติดที่เสาระเบียงรอบพระอุโบสถ "จินตกวีช้ันสูง" โดยสมเด็จพระมหาสมณเจ้า
วัดพระศรีรัตนศาสดาราม เพื่อการฉลองพระนคร กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส
ครบรอบ ๑๐๐ ปี ในปี พ.ศ. ๒๔๒๕ "ปราชญ์ภาษาไทย" โดยคนทั่วไปในยุคหลัง
ผลงานนิพนธ์ของพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย
ค.ศ. ๑๘๘๒ (พ.ศ. ๒๔๒๕) นิพนธ์หนังสือ อาจารยางกรู )
ไทยอีกหลายเล่ม ได้รับพระราชทานเหรียญดุษฎี
มาลาเข็มศิลปวิทยา เป็นที่หมายว่าเป็นผู้มีความรู้
พิเศษ ต่อมาได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น “พระยาศรี
สุนทรโวหารญาณปรีชามาตย์ บรมนารถนิตยภักดี
พริ ยิ พาหะ”

ค.ศ. ๑๘๘๓ (พ.ศ. ๒๔๒๖) เป็นพระ
อาจารย์ถวายอักษรสมเด็จเจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ

สมเด็จเจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ
เจ้าฟ้าและพระเจ้าลูกยาเธออีกหลายพระองค์
นอกจากงานท่ีกล่าวมาแล้วยังมีงานในหน้าที่อ่ืน ๆ
อีก เช่น เป็นองคมนตรีท่ีปรึกษาราชการแผ่นดิน
เ ล ข า นุ ก า ร ส ภ า ที่ ป รึ ก ษ า ร า ช ก า ร แ ผ่ น ดิ น แ ล ะ
เลขานุการองคมนตรีสภา กรรมการสอบไล่หนังสือ
ไทยชั้นสูง กรรมการหอพระสมุดวชิรญาณ
กรรมการจัดพิมพ์พระไตรปิฎก ท่านมีผลงานนิพนธ์
รวม ๓๓ เรื่อง

๑. หนังสือแบบเรียนภาษาไทย ๓
๑.๑ หนังสือแบบเรียนหลวง ๑) มูลบทบรรพ
๒. ผลงานอน่ื และผลงานร่วม
กิจ (เป็นการสอนเขียนสอนอ่านเบ้ืองต้นเร่ิมจาก ๒.๑ หนงั สือประเภทสุภาษิต
พยัญชนะ) ๑) วชิรญาณสภุ าษิต
๒) โคลงสุภาสติ เจ้านาย
๒) วาหนิต์นิ กิ ร (เปน็ เรื่องอกั ษรนา) ๓) โคลงพพิ ธิ พากย์
๓) อักษรประโยค (เป็นเร่ืองว่าด้วยการ ๔) โคลงอุภัยพากย์
ควบกล้า) ๕) วรรณพฤตคิ าฉันท์
๔) สังโยคพิธาน (เป็นการประมวลคาท่ีใช้ใน
มาตรา แม่ กน กก กด กบ) ๒.๒ หนังสือประเภทวรรณคดี
๑) โคลงภาพรามเกยี รต์ิ
๕) ไวพจน์พิจารณ์ (คาพอ้ งรูป พอ้ งเสยี ง) ๒) โคลงภาพพระราชพงศาวดาร
๖) พิศาลการันต์ (เป็นเร่ืองตัวการันต์ต่าง ๆ)
๑.๒ หนงั สือเสริมแบบเรยี นภาษาไทย ๒.๓ หนังสอื ประเภทคาประกาศพระราชพิธี
๑) อนันตวิภาค (อธิบายศัพท์ต่าง ๆ มีศัพท์ ๒.๔ หนังสือประเภทคาฉันท์
โบราณ เขมร ชวา บาลี แผลง ราชาศพั ท์ เปน็ ต้น)
๒) เขมรากษรมาลา (เปน็ แบบหนงั สือขอม) ๑) คาฉันท์กลอ่ มชา้ ง ๘ บท
๓) นิติสารสาธก (กล่าวถึงแบบเรียนภาษาไทย ๒) ฉันทวิภาค เป็นลักษณะกลอน
ของท่าน) ฉนั ท์ตามวิธีในคมั ภรี ์วุตโตทยั ที่ตอ้ งใช้คา คะรุ ละหุ
และคะณะ (คะณะแปลว่าหมู่คือรวม คะรุ และ
๔) อุไภยพจน์ (คาพอ้ งรปู พอ้ งเสยี ง) ละหุ เปน็ หมู่ ๆ กนั )
๕) ปกีระณาพจนาดถ์ (คากลอนสุภาพ ๑๐๑ บท ไม่
เรยี งกนั อธิบายศัพทต์ า่ ง ๆ คาพอ้ งเสียง พอ้ งรปู )

๖) ไวพจน์ประพนั ธ์ (คาพ้องรปู พ้องเสยี ง)
๗) สงั โยคพิธานแปล
๘) วิธีสอนหนังสือไทย (ลักษณะวิธีสอนเรียน
หนงั สอื ไทย)
๙) พรรณพฤกษา (รวบรวมช่ือพืชพรรณต่าง

ๆ พนั ธ์ุมะม่วง พันธุ์ทเุ รียน)
๑๐) สัตวาภธิ าน (รวบรวมชื่อสตั วต์ ่าง ๆ)
๑๑) สยามสาธก (รวมศัพท์ภาษามคธที่ใช้ใน

ภาษาไทย)
๑๒) วรรณสาทิศ (รวมศัพท์ภาษามคธที่ใช้ใน

ภาษาไทย)

๔

๒.๕ หนงั สอื ประเภทลิลิต
- ลิลิตและคาถาเฉลิมพระเกียรติ

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจา้ อยหู่ วั
๒.๖ บทเสภาเรอ่ื งอาบหู ะซัน ตอนที่ ๗
๒.๗ หนังสือประเภทหนังสือศาสนา
๑) มหาสปุ สั สชี าดก
๒) บทธรรมเทศน์ ๑ บท
๓ ) บ ท น มั ส ก า ร คุ ณ า นุ คุ ณ

(ประกอบด้วย บทสวดสรรเสริญคุณพระรัตนตรัย

คานมัสการมาตาปิตุคุณ คานมัสการอาจริยคุณ คา
นมสั การพระมหากษัตริย์ คานมสั การเหล่าเทวา)

๔) บจุ ฉาพยากรณ์
๒.๘ เน้ือร้องเพลงสรรเสริญพระบารมี
เพลงแรกของประเทศไทย
“ความสุขสมบตั ทิ ้งั บ ริ ว า ร เ จ ริ ญ พ ล ะ
ปฏิภาณ ผ่องแผ้ว จงยืนพระชนม์นาน นับรอบ
ร้อยแฮ มีพระเกียรติเพริศแพร้ว เล่ห์เพี้ยง

จันทร”
๒.๙ ผลงานรว่ มในหนงั สอื “คาฤษฎี”
ค า ฤ ษ ฎี เ ป็ น ห นั ง สื อ อ ธิ บ า ย

ความหมายศัพท์แบบพจนานุกรม โดยแยกหมวด
อกั ษรอยา่ งครา่ ว ๆ ศัพท์ท่ีรวบรวมไว้ มีท้ังคาภาษา
บาลี คาบาลีแผลงเป็นสันสกฤต คาเขมร ลาว ไทย
และคาโบราณจากหนังสือต่าง ๆ สาหรับผู้แต่งร้อย
กรองไดใ้ ชป้ ระโยชน์

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระ
ยาเดชาดิศร ทรงรวบรวมคาศัพท์และอธิบาย
ความหมาย พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย) ได้
เพิ่มเติมคาและตรวจแก้ในส่วนท่บี กพร่อง

๒.๑๐ หนงั สอื ประเภทโคลงเบ็ดเตล็ดและ
โคลงเฉลมิ พระเกยี รตเิ จา้ นาย

- โคลงเฉลิมพระเกียรติสมเด็จเจ้า
ฟา้ กรมพระยาบาราบปรปักษ์