การเคลื่อนที่ของสิ่งมีชีวิต

บทที่ 19

การเคลื่อนที่ของสิ่งมีชีวิต

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสิิ่่งงมมีีชชีีววิิตตเเซซลลลล์์เเดดีียยวว

การเคลื่อนไหวโดยอาศัยการไหลของไซโทพลาซึม
ภายในไซโทพลาซึมมีไมโครฟิลาเมนต์เป็นเส้นใยโปรตีนแอกทินและ

ไมโอซิน ซึ่งเป็นโครงสร้างที่ทำให้เอนโดพลาซึมไหลไปมาภายในเซลล์ได้และ
ดันเยื้อหุ้มเซลล์ให้โป่งออกมาเป็นขาเทียม ทำให้อะมีบาเคลื่อนไหวได้ เรียกว่า
การเคลื่อนไหวแบบอะมีบา ไซโทพลาซึมในเซลล์อะมีบาแบ่งเป็น 2 ส่วน คือ

- ชั้นนอก (ectoplasm) มีลักษณะเป็นของเหลวกึ่งแข็งและไหลไม่ได้ เรียก
ว่า เจล(gel)
- ชั้นใน (endoplasm) มีลักษณะเป็นของเหลวและไหลได้เรียกว่า ซอล
(sol)

1.1 การเคลื่อนไหวโดยอาศัยการไหลของไซโตพลาซึม

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสิิ่่งงมมีีชชีีววิิตตเเซซลลลล์์เเดดีียยวว

1.2 การเคลื่อนไหวโดยอาศัยแฟลเจลลัมหรือซิเลีย
การเคลื่อนไหวโดยอาศัยแฟลเจลลัมหรือซิเลียซึ่งเป็นโครงสร้างเล็กๆ ที่
ยื่นออกมาจากเซลล์สามารถโบกพัดไปมาได้ทำให้สิ่งมีชีวิตเคลื่อนที่ไปได้
แฟลเจลลัม (flagellum) - มีลักษณะเป็นเส้นยาว ๆ คล้ายหนวด ยาว
กว่าซิเลีย แฟลเจลลัมเป็ นโครงสร้าง ที่พบในสิ่งมีชีวิตเซลล์เดียวบาง
ชนิด เช่น ยูกลีน่า วอลวอกซ์

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสิิ่่งงมมีีชชีีววิิตตเเซซลลลล์์เเดดีียยวว

1.2 การเคลื่อนไหวโดยอาศัยแฟลเจลลัมหรือซิเลีย (ต่อ)
ซิเลีย (cilia)

- มีลักษณะเป็นเส้นเล็กๆ ยื่นยาวออกจากเซลล์ของพืช หรือสัตว์
เซลล์เดียว หรือเซลล์สืบพันธ์ุ ใช้โบกพัดเพื่อ ให้เกิดการเคลื่อนที่ภายใน
น้ำ หรือของเหลว พบในพารามีเซียม และ พลานาเรีย

บริเวณโคนของแฟลก เจลลัมและซี เลียมีโครงสร้าง ภายในเซลล์ที่
เรียกว่า เบซัลบอดี (Basal body) หรือไคนีโทโซม (Kinetosome)

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสััตตวว์์ไไมมมมีีกกรระะดดููกกสสัันนหหลลัังง

2.1 การเคลื่อนที่ของพลานาเรีย
พลานาเรีย เป็นสัตว์จำพวกหนอนตัวแบนอาสัยอยู่ในน้ำมีกล้ามเนื้อ 3
ชนิด คือ

● กล้ามเนื้อวง อยู่ทางด้านนอก
● กล้ามเนื้อตามยาว อยู่ทางด้านใน
● กล้ามเนื้อทแยง ยึดอยู่ระหว่างส่วนบนและส่วนล่างของลำตัว

พลานาเรีย เคลื่อนที่โดยการลอยไปตามน้ำหรือ คืบคลานไปตามพืชใต้น้ำ
โดยอาศัยกล้ามเนื้อวงและกล้ามเนื้อตามยาว ส่วนกล้ามเนื้อทแยงจะช่วย
ให้ลำตัวแบนบางและพลิ้วไปตามน้ำในขณะที่พรานาเรียเคลื่อนไปตาม
ผิวน้ำ ซีเรียที่อยู่ทางด้านล่างของลำตัวจะโบกพัดไปมาช่วยเคลื่อนตัวไปได้
ดียิ่งขึ้น

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสััตตวว์์ไไมมมมีีกกรระะดดููกกสสัันนหหลลัังง

2.2 การเคลื่อนที่ของแมงกะพรุน
แมงกะพรุน มีของเหลวที่เรียกว่า มีโซเกลียแทรกอยู่ระหว่าางเนื้อเยื่อ ชั้น
นอกและเนื้อเยื่อ ชั้นใน มีน้ำเป็นองค์ ประกอบส่วนใหญ่ ของลำตัว
แมงกะพรุนเคลื่อนที่ โดยการหดตัวของเนื้อเยือบริเวณขอบกระดิ่งและที่
ผนังลำตัวสลับกันทำให้พ่นน้ำออกมาทางด้านล่างส่วนตัวจะพุ่งไปใน
ทิศทางตรง ข้ามกับทิศทางน า้ ที่พ่นออกมา การหดตัวนี้จะเป็นจังหวะทำ
ให้ตัววแมงกะพรุน เคลื่อนไปเป็นจังหวะด้วย

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสััตตวว์์ไไมมมมีีกกรระะดดููกกสสัันนหหลลัังง

2.3 การเคลื่อนที่ของหมึก
หมึก เคลื่อนที่โดยการหดตัวของกล้ามเนื้อลำตัว พ่นน้ำออกมาจาก
ไซฟอน ซึ่งอยู่ทางส่วนล่างของส่วนหัวทำให้ตัวพุ่งไปข้างหน้าในทิศทางที่
ตรงข้าม กับทิศทางของน้ำ นอกจากนี้ส่วนของไซฟอนยังสามารถ
เคลื่อนไหวได้ทำให้เกิด การเปลี่ยนแปลงทิศทางของน้ำที่พ่นออกมา และ
ยังทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลง ทิศทางของการเคลื่อนทีด้วยความเร็วนั้น
ขึ้นอยู่กับความแรงของการบีบ ตัวของกล้ามเนื้อลำตัวแล้วพ่นน้ำออกมา
หมึกมีครีบอยู่ทางด้านข้างลำตัวช่วย ในการทรงตัวให้เคลื่อนที่ไปใน
ทิศทางที่เหมาะสม

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสััตตวว์์ไไมมมมีีกกรระะดดููกกสสัันนหหลลัังง

2.4 การเคลื่อนที่ของดาวทะเล

ดาวทะเล เป็นสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลัง มีโครงแข็งที่ผิวนอกไม่ได้ยึดเกาะ
กับกล้ามเนื้อ ดาวทะเลมีระบบการเคลื่อนที่ด้วยระบบท่อน้ำ ประกอบด้วย
- มาดรีโพไรต์ (madrepolite)
- สโตนแคเนล (stonecanal)
- ริงแคแนล (ring canal)
- เรเดียลแคแนล (radial canal)
- แลเทอรอลแคแนล (lateral canal)
- ทิวบ์ฟีท (tube feet)
- ชัคเกอร์ (sucker)
- ชัคเกอร์ (sucker) แอมพูลลา (ampulla)

ดาวทะเลเคลื่อนที่โดยใช้ ระบบท่อน้ำ(water vascular system)โดย
น้ำเข้าทางท่อมาดรีโพไรต์ (madrepolite)แล้วไหลไปตามท่อเข้าสู่
กระเปาะทำให้ ampullaหดตัว จะดันน้ำไปตามทิวบ์ฟีททำให้ทิวบ์ฟีทยืด
ยาวออก เมื่อเคลื่อนที่ไปแล้วทิวบ์ฟีทหดสั้นเข้า ดันน้ำกลับเข้าสู่แอมพูล
ลาใหม่ การหดตัวและคลายตัวของทิวบ์ฟีทอาศัยแรงดันของน้ำ ไม่อาศัย
แอนตาโกนิซึมของกล้ามเนื้อ การยืดและหดตัวของทิวบ์ฟีท หลายๆ อัน
ต่อเนื่องกันทำให้ดาวทะเลเคลื่อนไหวได้

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสััตตวว์์ไไมมมมีีกกรระะดดููกกสสัันนหหลลัังง

2.5 การเคลื่อนที่ของไส้เดือน

การเคลื่อนที่ของไส้เดือนเกิดจากการทำงานร่วมกันของกล้ามเนื้อ
วงกลม และกล้ามเนื้อตามยาวหดตัวและคลายตัวเป็ นระลอกคลื่นจาก
ทาง ด้านหน้ามาทางด้านหลังท าให้เกิดการเคลื่อนที่ไปทางด้านหน้า ไส้
เดือนมี กล้ามเนื้อ 2 ชุด คือ กล้ามเนื้อวงกลมรอบตัว อยู่ทางด้านนอก
และ กล้ามเนื้อตามยาว ตลอดลำตัวอยู่ทางด้านใน นอกจากนี้ไส้เดือนยัง
ใช้เดือย ซึ่งเป็นโครงสร้างเล็กๆ ที่ยื่นออกจากผนังลำตัวรอบปล้องช่วยใน
การเคลื่อนที่่ด้วย

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสััตตวว์์ไไมมมมีีกกรระะดดููกกสสัันนหหลลัังง

2.6 การเคลื่อนที่ของแมลง

แมลง เป็นสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังแต่แมลงมีโครงร่างภายนอก ซึ่งเป็น
สารพวกไคทินมีลักษณะเป็นโพรง เกาะกันด้วยข้อต่อซึ่งเป็นเยื่อที่งอได้
ข้อต่อข้อแรกของขากับลำตัวเป็นข้อต่อแบบ บอลแอนด์ซอกเก็ต ส่วนข้อ
ต่อ แบบอื่นๆ เป็นแบบบานพับ การเคลื่อนไหวเกิดจากทำงานสลับกัน
ของ กล้าม เนื้อเฟล็กเซอร์ และเอ็กเทนเซอร์ ซึ่งเกาะอยู่โพรงไคทินนี้ โดย
กล้ามเนื้อ เฟล็กเซอร์ ทำหน้าที่ในการงอขา และกล้ามเนื้อเอ็กเทนเซอร์
ทำหน้าที่ในการ เหยียดขาซึ่งการทำงานเป็นแบบแอนทาโกนิซึมเหมือนกับ
คน

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสััตตวว์์มมีีกกรระะดดููกกสสัันนหหลลัังง

3.1 การเคลื่อนที่ของปลา

- ระบบกล้ามเนื้อ ที่ยึดติดอยู่ 2 ข้างของกระดูกสันหลังโดยการหดตัว
ของกล้ามเนื้อข้างใดข้างหนึ่งทั้งชุด เริ่มจากหัวไปหางและการพัดโบกของ
ครีบ หาง ทำให้ปลาเคลื่อนที่เป็นรูปตัว S
- ครีบต่างๆได้แก่ครีบเดี่ยว เช่น ครีบหลังและครีบหางจะช่วยพัดโบกให้
เคลื่อนที่ไปข้างหน้าและครีบคู่ เช่น ครีบอกและ ครีบสะโพก ซึ่งช่วยในการ
พยุงตัวและเคลื่อนที่ลงในแนวดิ่ง

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสััตตวว์์มมีีกกรระะดดููกกสสัันนหหลลัังง

3.2 การเคลื่อนที่ของนก

นก มีกล้ามเนื้อที่ใช้ในการขยับปี กที่แข็งแรงโดยกล้ามเนื้อนี้จะยึดอยู่
ระหว่างโคนปีกกับกระดูกอก (keel or sternum) กล้ามเนื้อคู่หนึ่ง
ทำหน้าที่เป็น กล้ามเนื้อยกปีก (levater muscle) คือ กล้ามเนื้อเพกทอ
ราลิสไมเนอร์ (pectoralis minor) และกล้ามเนื้ออีกคู่มี ขนาดใหญ่ มาก
ทำหน้าที่ ในการหุบ ปีกลง (depresser muscle) คือ กล้ามเนื้อเพกทอ
ราลิสเมเจอร์ (pectorralis major)

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงสสััตตวว์์มมีีกกรระะดดููกกสสัันนหหลลัังง

3.3 การเคลื่อนที่ของเสือชีต้า
เสือชีต้า เป็นสัตว์สี่เท้า ที่วิ่งได้เร็วที่สุด มีโครงสร้างของกล้ามเนื้อขาที่
แข็งแรงมากโดยเฉพาะกล้ามเนื้อของขาหลัง มีความแข็งแรงเป็นพิเศษ
เพราะ ต้องใช้ในการกระโดด และมีกระดูกสันหลังที่มีความโค้งงอและยืด
หยุนได้มีขาและช่วงก้าวระหว่างขาหน้ากับขาหลังยาวช่วยให้ความถี่และ
ความแรงของ การก้าวดีขึ้น

เกล็ดน่ารู้
เสือชีต้า วิ่งเร็วเป็น 2 เท่าของยูเซน โบลต์ ความเร็วของเสือชีตาร์ยัง

เป็นที่ถกเถียงกันอยู่ แต่จากการสืบค้นของบีบีซี เอิร์ธ ชี้ว่า ความเร็วที่มี
การบันทึกอยู่ที่ 96 กม./ชม. หรือ 2 เท่าของความเร็วที่ยูเซน โบลต์ที่วิ่ง
เร็ว 44.7 กม./ชม. ซึ่งเป็นความเร็วที่เขาทำลายสถิติโลกได้ขณะลงแข่งวิ่ง
ร้อยเมตร ส่วนการจับเหยื่อกินนั้น เสือชีตาร์จะใช้วิธีเข้าจู่โจมในเวลาอัน
สั้น ใช้เวลาเพียง 20 วินาทีเท่านั้นสำหรับการขย้ำเหยื่อจนตาย

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงคคนน

4.1 ระบบโครงกระดูกและข้อต่อ

ระบบโครงกระดูกของคน
ระบบโครงกระดูก หมายถึง กระดูกอ่อน(Cartilage) กระดูก
แข็ง(Compact bone) ข้อต่อ(Joints)
และรวมถึงสิ่งต่างๆ ที่มาเกี่ยวพัน ได้แก่ เอ็นกล้ามเนื้อ (Tendon) เอ็น
ยึดข้อ (Ligament) ซึ่งระบบโครงกระดูก ประกอบด้วยกระดูกแกนและ
กระดูกรยางค์

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงคคนน

- กระดูกแกน (Axial Skeleton) หมายถึงกระดูกที่อยูบริเวณกลางๆ
ของร่างกาย ประกอบด้วย
- กระดูกกะโหลกศีรษะ (Skull) ทำหน้าทีห่อหุ้มและป้องกันสมอง
- กระดูกสันหลัง (Vertebra) ช่วยค้ำจุนและรองรับน้ำหนักของร่างกาย
กระดูกสันหลังแต่ละข้อจะมีแผ่นกระดูกอ่อนหรือที่เรียกทั่วไปว่า “หมอน
รองกระดูก (Intervertebral disc)” ทำหน้าที่รองและเชื่อมกระดูกสัน
หลังแต่ละข้อเพื่อป้องกันการเสียดสี
- กระดูกซี่โครง (Ribe) มีลักษณะเป็นซี่ๆ มีทั้งหมด 12คู่ทำหน้าที่ เป็นกา
แพงให้ส่วนอก

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงคคนน

- กระดูกรยางค์(Appendicular Skeleton) หมายถึงโครง กระดูกที่
อยู่รอบนอกกระดูกแกนซึ่งช่วยในการเคลื่อนไหวของแขน ขา โดยตรง
รวมทั้งกระดูกสะบักและกระดูกเชิงกรานที่ เป็นฐานรองกระดูกแขน และ
กระดูกขา ข้อต่อและเอ็นเชื่อมกระดูก ข้อต่อเกิดจากกระดูกตั้งแต่ 2 ชิ้น
ขึ้นไป ที่อยู่ใกล้กันมาเชื่อมต่อกันโดยมีเอ็นละกล้ามเนื้อช่วยยึดเสริมความ
แข็งแรง ทำให้มีความยืดหยุ่นในการเคลื่อนไหวได้สะดวกขึ้น

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงคคนน

หน้าที่ของระบบโครงกระดูก

1. เป็นโครงรางทำให้คนเราคงรูปอยู่ได้
2. เป็นที่ยึดเกาะของกล้ามเนื้อลาย
3. เป็นโครงร่างห่อหุ้มป้องกันอวัยวะภายใน ไม่ให้เป็นอันตราย
4. เป็นแหล่งเก็บแคลเซียมที่ใหญ่ที่สุด
5. เป็นแหล่งสร้างเม็ดเลือดชนิดต่างๆ
6. ช่วยในการเคลื่อนไหวโดยเฉพาะกระดูกยาวทำให้เราสามารถเคลื่อนไหว
เป็นมุมที่กว้างขึ้น
7. กระดูกบางชนิดยังช่วยในการนำคลื่นเสียง ช่วยในการได้ยิน เช่น
กระดูก ค้อน ซึ่งอยู่ในหูตอนกลางจะทำหน้าที่นำคลื่นเสียงผ่านไปยังหู
ตอนใน

ระบบกล้ามเนื้อ

การทำงานของระบบโครงกระดูก
ต้องทำงานร่วมกับระบบกล้ามเนื้อ ทำให้
สัตว์มี กระดูกสันหลังเคลื่อนไหวได้
เพราะ กล้ามเนื้อเป็นแหล่งพลังงานกล
การหดตัว ของกล้ามเนื้อทำให้ เกิดการ
เคลื่อนไหว กล้ามเนื้อในสัตว์มี กระดูกสัน
หลังแบ่ง ออกเป็น 3 ชนิด คือ กล้ามเนื้อ
โครงร่าง (หรือกล้ามเนื้อลาย) กล้ามเนื้อ
เรียบ และ กล้ามเนื้อหัวใจ

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงคคนน

ระบบกล้ามเนื้อ

1. กล้ามเนื้อลาย (Skeletal Muscle)
เป็นกล้ามเนื้อเดียวที่ยึดติดกับกระดูกบาง
ครั้งจึงเรียกว่า “ กล้ามเนื้อกระดูก” ในหนึ่ง
เซลล์จะมี หลายนิวเคลียส กล้ามเนื้อลายมี
ความแข็งแรงและสามารถหดตัวได้สูง
ควบคุมการทำงานโดยระบบประสาทโซ
มาติกสามารถควบคุมได้ เช่น กล้ามเนื้อ
แขน กล้ามเนื้อขากล้ามเนื้อลำตัว เป็นต้น
ทำหน้าที่เกี่ยวกับการ เคลื่อนไหวของ
ร่างกายโดยตรง

ระบบกล้ามเนื้อ

2. กล้ามเนิ้อเรียบ (Smooth Muscle) เป็นกล้ามเนื้อที่มีลักษณะ เรียบ
ไม่มีลายเซลล์มีลักษณะแบนยาว ปลายแหลมเรียวรูปร่างคล้าย กระสวย
ภายในมีนิวเคลียสอันเดียว หดตัวได้ ใช้พลังงานน้อย ควบคุมการ ทำงาน
โดยระบบประสาทอัตโนมมัติ เช่น ผนังลำไส้ปอด ผนังกระเพาะ อาหาร
เป็นต้น

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงคคนน

ระบบกล้ามเนื้อ
3. กล้ามเนื้อหัวใจ(Cardiac Muscle) เป็นเซลล์กล้าเนื้อหัวใจโดยเฉพาะ
เซลล์จะมีลายพาดขวาง รูปร่างทรงกระบอกแต่สั้นกว่าเซลล์ กล้ามเนื้อ
ลายแต่ตอนปลายมีการแตกแขนงเพื่อเชื่อมโยงกับเซลล์ข้างเคียง มี
นิวเคลียสหลายอันเหมือนกล้ามเนื้อลายควบคุมการทำงานของระบบ
ประสาทอัตโนมัติเช่นเดียวกับกล้ามเนื้อเรียบ

ระบบกล้ามเนื้อลาย
กล้ามเนื้อลาย จะทำงานเป็นคู่การงอแขนและเหยียดแขนเกิดจาก การ
ทำงานของกล้ามเนื้อไบเซพ (bicep) และไตรเซพ (tricep) ขณะที่
ไบเซพหดตัวไตรเซพจะคลายตัวทำให้แขนงอเข้า และขณะที่ไบเซพคลาย
ตัว ไตรเซพจะหดตัวทำให้แขนเหยียดออก

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5

กกาารรเเคคลลืื่่ออนนททีี่่ขขอองงคคนน

โครงสร้างและการทำงานของกล้ามเนื้อลาย

กล้ามเนื้อลายแต่ละมัดประกอบด้วยเส้นใยกล้ามเนื้อ หรือ เซลล์กล้ามเนื้อ
ซึ่งภายในเส้นใยจะประกอบด้วยเส้นใยกล้ามเนื้อเล็กๆ มีลักษณะเป็นท่อน
ยาวเรียงซ้อนกันและรวมกันเป็นมัดแต่ละเส้นใย ประกอบด้วยไมโครฟิลา
เมนท์ 2 ชนิด คือ ชนิดบางเรียกว่าาแอกทิน และชนิดหนา เรียกว่า ไมโอ
ซิน

โ ด ย อัจฉราภรณ์ ชูกล่ำ เลขที่ 30 ม.6/5