EREdienst 2016-1

EREdienst

Informatieblad voor liturgie en kerkmuziek
januari 2016
jaargang 43 nummer 1

Colofon

EREdienst Informatieblad voor liturgie en kerkmuziek (uitgave Vereniging van Gereformeerde Kerkmusici).
ISSN 1384-6329

Doel Onder andere het bestuderen van Bijbelse en historische gegevens t.a.v. de eredienst & het bevorderen van een
goede en stijlvolle verzorging van het muzikale deel van de eredienst.

Leden Het lidmaatschap staat open voor allen die betrokken zijn bij het muzikale gedeelte van de eredienst.
De vereniging richt zich met name op de Gereformeerde Kerken in Nederland, de Christelijke Gereformeerde Kerken
en de Nederlands Gereformeerde Kerken. De contributie bedraagt € 40,- per jaar, te storten op rekeningnummer
NL72 RABO 0118 364 561 t.n.v. Ver. van Geref. Kerkmusici. Voor buitenlandse betalingen: SWIFT/BIC-code RA-
BO2U. Opgave lidmaatschap, abonnementen, adreswijzigingen uitsluitend via de secretaris van het bestuur.

Website www.eredienst.com

Bestuur

Alle Smith (voorzitter) IJsselstraat 72, 8303 LD Emmeloord, tel. 0527 69 85 49

Jan Smelik (secretaris) H. van Steenwijckstraat 10, 8331 KK Steenwijk,

tel. 0521 52 12 76, e-mail: [email protected]

Jan Mulders (penningmeester) Zwanenveld 3113, 6538 ZS Nijmegen

tel. 024 366 15 05, e-mail: [email protected]

Leden: David de Jong (Den Ham) en Erik Zwiep (Kapelle)

Redactie

Jan Smelik (hoofdredacteur) H. van Steenwijckstraat 10, 8331 KK Steenwijk,

tel. 0521 52 12 76, e-mail: [email protected]

Leden: Johan Haaksma (Soest) en Harmen Trimp (Groningen)

Vormgeving Jan & Gerda Smelik

Druk Koninklijke BDU, Barneveld

EREdienst verschijnt 6x per jaar in de oneven maanden. Kopij dient vóór de 20ste van de even maanden in het bezit
te zijn van de eindredacteur. Voor overname van artikelen dient men contact op te nemen met de hoofdredacteur.

Inhoud

Cover: 3 Intonatie: Een nieuw jaar
Duccio di Buaninsegna, 4 Van betaalbewijzen en verdeelsleutels
De verzoeking van Christus 10 Een orgel voor het Noorderlicht te Assen
(1308-1311) 13 Lied van de maand februari:
Museo dell’Opera del 'Het waren tien geboden'
Duomo, Siena. 17 Lied van de maand maart:
'Voordat ik kan ontvangen brood en wijn'
20 Jij die voor alle namen wijkt?
24 Berichten

Muziekbijlage: Klaas Baas, 'Terwijl wij Hem
bewenen' voor cantorij en orgel.

Intonatie

Een nieuw jaar

Harmen Trimp Als motivatie voor deze keuze verwijst Barnard
naar een oud gebruik van de joden in de elfde
Wanneer begint het nieuwe jaar? Op 1 januari, dus maand van de joodse kalender, de Sjewàt, om
Nieuwjaarsdag? midden in de regentijd een gedachtenismoment te
De naam januari is een oude verwijzing naar de houden, waarbij vast vooruit wordt gekeken naar
Romeinse god Janus, die met zijn twee koppen het Pesachfeest. Bij deze dag, Barnard noemt de
zowel vooruit als achteruit kijkt. De Romeinen dag, ‘nieuwjaar van de bomen’, dienen zich de
voerden januari als nieuwjaarsmaand in, waarbij eerste tekenen van nieuw leven in de bomen aan,
op de eerste van januari een offer werd gebracht een ‘vooruitgeschoven nieuw begin’.
aan deze tweekoppige god. Niet voor niets is ‘nieuwjaar van de bomen’ twee
In de Middeleeuwen en in sommige landen tot maanden voor het Paasfeest en alvast een voor-
diep in de vroegmoderne tijd werd de Paasdatum uitzien naar het Paasfeest. Barnard begint zijn
als begin van een nieuwjaar gekozen. Met de in- dagboek met deze maand en laat de voorberei-
voering van de juliaanse kalender door Gregorius dingstijd op het Paasfeest dus niet veertig dagen
VIII in 1582 kwam januari als startmaand voor het voor Pasen beginnen maar twee maanden, vanaf
nieuwe jaar weer terug in West-Europa. het ‘nieuwjaar van de bomen’, zo’n zeventig dagen
voor Pasen.
De dominee-dichter Willem Barnard keerde zich in
zijn geestelijke dagboek Stille Omgang tegen dit De eerste zondag in deze tijd heet ‘Septuagesima’,
gebruik, hij had een ‘hekel aan dat oud-en-nieuw de zeventigste dag voor Pasen. Voor Barnard was
in de nadagen van Kerstmis’ en verzette zich te- deze dag het natuurlijke begin van zijn nieuwe jaar
gen ‘dat pauselijk decreet uit de moderne tijd’ en en vanaf dan richtte hij zich op het Paasfeest. De
bovendien, zo stelde hij ‘heb ik heel de middeleeu- talige Barnard vatte dit geestig en kernachtig sa-
wen aan mijn zijde!’ men: ‘op 1 januari gelóóf ik het wel, op zondag
Wanneer begon voor Barnard dan zijn nieuwe jaar? Septuagesima geloof ik het wél!’
Met het Paasfeest zoals eeuwen ook in West-Euro-
pa gebruikelijk was, ondanks de wat onpraktische Dit jaar valt Septuagesima op zondag 24 januari,
jaartelling omdat een datum, bijvoorbeeld 1 april, tegelijk met het joodse ‘nieuwjaar van de bomen.’
twee keer in een jaar voor kon komen? Met de
eerste zondag van het kerkelijk jaar, dus de vierde Een goed nieuw jaar gewenst!
zondag voor Kerst, eerste advent? Met de eerste
zondag van het nieuwe werkseizoen, bijvoorbeeld
de laatste maand van augustus of de eerste week
van september?
Opvallend genoeg kiest Barnard eind januari/begin
februari als start voor het nieuwe jaar. Zijn dagboek
begint niet, zoals men zou verwachten met advent
of Pasen, maar met de eerste week van februari.

3EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Liturgie

Van betaalbewijzen en verdeelsleutels

Over de inzameling van de gaven

Jan Smelik
Eind november, begin december kwam de ‘inzameling van de gaven’ een paar keer in het nieuws. Het
Diaconaal Steunpunt van de Nederlands Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt
maakte op zijn website melding van een pilot in de Opstandingskerk te Zwolle met een app waarbij het
digitaal collecteren wordt uitgeprobeerd.1) Het Reformatorisch Dagblad berichtte over een online-enquête
van de Protestantse Kerk in Nederland die meer inzicht moest geven in de werking en beleving van
de zondagse collecte. Daarbij werd aan geënquêteerden onder meer gevraagd wat zij van een digitale
collecte vinden. Van de 878 bevraagde personen is ruim 50 procent tegen, zo'n 25 procent voor en 25
procent weet het niet.2)

De PKN-enquête werd onder andere gehouden geld wordt daarmee dus door de kerk beheerd en
omdat mensen steeds minder contant geld bij geïncasseerd.”
zich hebben.1)Zou het digitaal collecteren een al-
ternatief zijn voor de kerkgangers? Socie, onder- De website meldt iets verderop dat de app voor
deel van het bedrijf Tinzin Mobile, gaat er vanuit de Zwolse Opstandingskerk aan een aantal voor-
dat die vraag positief beantwoord wordt, en heeft waarden moet voldoen:
daarom de collecte-app2)ontwikkeld. De app moet
ook zorgen voor hogere collecte-opbrengsten, zo “Zo moet de app functioneel zijn voor de leden en
lezen we op de Socie-site: “Teruglopende collec- door hen worden gezien als een product met toe-
te-opbrengsten zijn verleden tijd: Met Socie kan nu gevoegde waarde. Daarnaast moet de app gemak-
iedereen op zijn eigen manier geven.”3) kelijk zijn in het gebruik. Ook moet het collecteren
Op de site van het Diaconaal Steunpunt wordt het met de app bijdragen aan een toename van de col-
systeem uitgelegd: lecte opbrengsten. Daarnaast zal worden gekeken
of de ook aanwezige communicatiefuncties een
“Deze module werkt als een digitaal collecte mun- toegevoegde waarde hebben voor de gemeente-
ten systeem. Een gemeentelid kan zijn of haar ei- leden.”
gen account opwaarderen en vanuit dit account
een bijdrage doen aan de collecte. Dit account is Na de komst van collectebonnen en -munten rond
gekoppeld aan de administratie van de kerk en het 1970 is het digitaal collecteren een volgende en
gezien het digitale tijdperk waarin we leven, ook
1) http://diaconaalsteunpunt.nl/socie-app-voor-kerken/ een logische stap. De werkwijze blijft grotendeels
2) Lodewijk Born, ‘Onderzoek: digitale collecte is voor gelijk aan die met het bonnen/munten-systeem:
leden Protestantse Kerk nog ver weg’, Reformatorisch je betaalt vooraf aan de kerk een bedrag, maar
Dagblad, vrijdag 11 december 2015, 3. daarvoor krijg je dan geen bonnen of munten: je
3) http://kerken.socie.nl/

4 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

ontvangt een digitaal tegoed op je Socie-account. Toen de liefdemaaltijden verdwenen, bleef de
Tijdens de inzameling van de gaven in de kerk- christelijke kerk in haar samenkomsten ‘collecte-
dienst geef je op de smartphone aan hoeveel je ren’, dat wil zeggen: de praktijk dat gelovigen al-
van je tegoed geeft aan het doel waarvoor op dat lerlei stoffelijke gaven meebrachten naar de dienst,
moment gecollecteerd wordt. bleef bestaan. Vanaf de elfde eeuw worden gaven
Deze ontwikkeling lijkt me een goede aanleiding in natura steeds meer vervangen voor geld. En ook
stil te staan bij de functie en betekenis van de in- toen de kerk haar inkomsten via andere kanalen
zameling van de gaven in de liturgie. Vervolgens dan de liturgische collecte ging ontvangen, bleef
kan dan ook de waarde van de nieuwe, moderne het geld-offer in de liturgie bestaan als overblijfsel
inzamelingssystemen gewogen worden. van de beschreven vroegchristelijke avondmaals-
praktijk.
Geschiedenis Met de gereformeerde Reformatie ontstaan dien-
Om de functie en betekenis van de collecte op het sten waarin de inzameling niet meer gekoppeld is
spoor te komen, is het nodig iets over de herkomst aan de viering van het avondmaal, omdat dit sa-
van de inzameling van de gaven te weten. Ik geef crament niet meer in alle diensten gevierd werd.
eerste een beknopte historische schets.4) We zien dan ook dat de inzameling in de liturgie
De vroegchristelijke kerk kende de zogeheten lief- niet meer een vanzelfsprekende of vaste plaats
demaaltijden (agapè's): gemeenteleden namen in de eredienst had. In de zestiende eeuw was er
voor elkaar eten en drinken mee. Deze gaven geen eenduidige praktijk: sommige kerken hielden
werden door diakenen ingezameld (ziedaar het de collecte na het voorbedengebed, anderen vol-
ontstaan van de taak van diakenen aan de avond- genden wat Petrus Datheen in zijn kerkboek aan-
maalstafel) en verdeeld onder de behoeftigen, na- reikte en collecteerden dus bij de uitgang van de
dat een klein deel daarvan afgezonderd was voor kerk. In menig oud kerkgebouw hangen vandaag
de viering van het avondmaal. de dag nog bij de uitgangen collectebussen.
In de achttiende en negentiende eeuw werd het
4) Uitgebreider hierover bijvoorbeeld: L. Brinkhof o.f.m., in veel kerken ook gebruikelijk om de collecte te
e.a. (red.) Liturgisch Woordenboek (Roermond 1965- plaatsen vóór de preek. Wanneer een predikant
1968) k. 429, 1935-1941.

Schematisch overzicht werking collecteren via Socie-app. http://diaconaalsteunpunt.nl/socie-app-voor-kerken

5EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

vond dat die inzameling te lang duurde, begon In deze woorden horen we de echo uit Romeinen
hij alvast met zijn preek. De plek tussen schrift- 12, waar Paulus de gemeente vraagt zichzelf “als
lezing en preek kreeg de collecte ook in de orde een levend, heilig en God welgevallig offer in zijn
van dienst van Middelburg 1933. In de laatste de- dienst te stellen, want dat is de ware eredienst
cennia van de vorige eeuw werd het in de meeste voor u” (Romeinen 12, 1). De samenkomst van
kerken gebruikelijk om de inzameling te plaatsen de gemeente is dus een verbijzondering van het
aan het einde van de dienst en eventueel vóór de christelijke leven, die in zijn geheel als ‘liturgie’ en
avondmaalsviering. ‘eredienst’ is te typeren.
De collecte in de kerkdienst symboliseert dat we
Offers onszelf en al ons hebben en houden in dienst van
De liturgische collecte voert dus uiteindelijk terug God offeren.
naar het vroegchristelijke gebruik dat gemeente-
leden gaven in natura meenamen naar de samen- Uit de Schrift en ook uit de kerk- en liturgiege-
komsten. Belangrijk is ook dat er toen een duide- schiedenis blijkt dat onze offers voortkomen uit
lijke relatie was met de avondmaalsviering, de eu- het offer van Christus. God gaf en geeft zodat wij
charistie (dankzegging). De stoffelijke gaven waren reden te over hebben dankoffers te brengen. Wij
onderdeel van het offer van de gemeente. Waar de geven wat we eerst van Hem ontvangen hebben
kerk het verzoeningsoffer van Christus viert, kan (vgl. 1 Kron. 29, 10), namelijk ons leven en onze
het niet anders dan dat de kerk haar God dank of- bezittingen.
fert (vgl. ook Efeze 5,2). In die zin noemt de apos- Deze volgorde structureert ook de christelijke sa-
tel Petrus de kerk een ‘koninkrijk van priesters’ (1 menkomst: eerst vindt de ‘dienst van het Woord’
Petr. 2, 9) en merkt Johannes op dat Christus ons plaats waarin de richting van God naar mens do-
door zijn bloed bevrijd heeft van zonden en ons mineert: via het gesproken en gezongen woord
gemaakt heeft tot ‘priesters voor God’ (Openb. 1, richt God zich tot de gemeente. Daarop volgt ‘de
6). dienst van de offerande’ waarin de richting mens
De reformatoren hebben zich stevig verzet tegen naar God veel nadruk heeft. Deze offerdienst be-
de mis (avondmaal) als verzoeningsoffer dat de staat uit het ‘offer van de lippen’, dat concreet
kerk aan God opdroeg. Maar dat nam niet weg dat hoorbaar wordt in het voorbedengebed, het lied
ze wilden vasthouden aan de gedachte dat in de van de gemeente en de geloofsbelijdenis, en uit
liturgie offers van lof en dank gebracht worden. het ‘offer van de handen’, dat concreet zichtbaar
Johannes Calvijn schrijft dat het avondmaal niet wordt in de inzameling van de gaven. Mond & han-
zonder dit soort offers kan. Deze offers dienen “niet den, woord & daad gaan hand in hand in de litur-
om Gods toorn te stillen, niet om vergeving van gie. De bewegingen van God naar mens en van
zonden te verkrijgen, en ook niet om de gerech- mens naar God komen als het ware het meest in
tigheid te verdienen, maar is er slechts op gericht evenwicht in de ‘dienst van het avondmaal’.
God groot te maken en te verheerlijken. Ze kunnen
namelijk God alleen maar aangenaam en welgeval- Zin en betekenis
lig zijn als ze komen uit de hand van hen die Hij Met het bovenstaande wordt duidelijk dat de in-
reeds eerder en om een andere reden met zich ver- zameling van de gaven een zinrijk element in de
zoend en dus van hun schuld vrijgesproken heeft, kerkdienst is. Dit lijkt misschien een open deur,
waarbij zij vergeving van zonden gekregen hebben. maar ik heb al meermalen de vraag voorgelegd
Zulke dankoffers zijn echter zo noodzakelijk voor gekregen waarom we überhaupt in de kerkdienst
de kerk dat ze er niet buiten kan. […] Christus is het geld inzamelen: je kunt toch ook collecteren via
door wiens tussenkomst als Middelaar wij ons en andere betaalwegen en op andere tijden. Dat voor-
het onze aan de Vader offeren.”5) komt bovendien dat je gasten in de kerkdienst om
geld vraagt.
5) Johannes Calvijn, Institutie, Boek IV, hoofdstuk 18.16 In de tijd toen munten en papiergeld nog de enige
(vertaling C.A. de Niet). mogelijkheden waren om mee te betalen, was de

6 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

collecte in de eredienst een van de weinige, en in stratieve handeling om de kerk of goede doelen
elk geval de eenvoudigste manier om geld in te za- van inkomsten te voorzien. Het is een waardevolle
melen. Inderdaad is deze reden met de komst van symbolische handeling. De collecte symboliseert
allerlei andere betalingsmogelijkheden (zoals ac- namelijk dat wij onszelf met heel ons bestaan als
ceptgirokaarten en internetbankieren) steeds meer offer van dankbaarheid aan God willen geven. Het
komen te vervallen. En natuurlijk leveren de col- geld dat we daarbij geven is symbool voor ons en
lecten geldbedragen op die de moeite waard zijn, onze bezittingen.
maar het grootste deel van de kerkelijke inkom- Daarbij is belangrijk dat we ons realiseren wat een
sten komt toch al via de Vaste Vrijwillige Bijdragen symbool is. Het is een voorwerp uit het dagelijks
(VVB) binnen. Dus waarom dan nog in de kerk col- leven dat in een bepaalde context en op een be-
lecteren? paald tijdstip een verwijzingsteken wordt: het ver-
Het antwoord luidt mijns inziens dat het collec- wijst naar een onzichtbare werkelijkheid. Zo wordt
teren in de liturgie veel meer is dan een admini- water een symbool wanneer het binnen de liturgie
gebruikt wordt op het moment dat de voorgan-
Collectebus uit de Petruskerk te Woerden ger het sprenkelt over het hoofd van de dopeling.
Foto: Jan Smelik Wanneer brood en wijn bij u thuis op tafel staan,
fungeren ze niet als symbolen zoals ze in de chris-
telijke samenkomst bij de avondmaalsviering fun-
geren.
Geld dat je bij de supermarkt aan de kassière
overhandigt, maakt enkel een concreet resultaat
mogelijk: de boodschappen worden je eigendom
en mag je dus meenemen naar huis. Wanneer je
geld geeft in de liturgie, dan krijg je daarvoor geen
diensten of goederen terug. Maar het is ook niet
enkel een gift geworden. Want het geld krijgt hier
andere betekenissen en verwijst naar onzichtbare
werkelijkheden, samenvattend te omschrijven als
uiting dat wij onszelf als een God welgevallig offer
in zijn dienst stellen, dat wij God liefhebben boven
alles en onze naaste als onszelf.

Praktijk
Nu kan men opmerken dat het maar de vraag is of
we tegenwoordig deze symboliek nog wel zo er-
varen, of het collecteren in de liturgie voor ons wel
deze symbolische waarde heeft. Dit is een terechte
opmerking en raakt meer in het algemeen de vraag
naar onze visie op en beleving van symbolen, sym-
bolische taal en handelingen, ook die onderdeel
vormen van de sacramentsviering.
In het kader van dit artikel kan ik daar niet nader
op ingaan. Maar duidelijk lijkt me wel dat voor het
goed functioneren van symbolen en symbolische
handelingen een goede context en inkleding on-
ontbeerlijk zijn. Op dit punt valt er bij de inzameling
van de gaven wel het één en ander te verbeteren.
De huidige praktijk is dat de collecte voor of tijdens

7EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Voormalige Noorderkerk te Groningen praatje.
Foto: Jan Smelik Het is veel sprekender en zinrijker om bijvoor-
beeld het geld na de inzameling zichtbaar op de
de dienst kort aangekondigd en toegelicht wordt, avondmaalstafel neer te leggen, en vervolgens
maar dat betreft dan zakelijke mededelingen over een gebed uit te spreken. Ik citeer een voor-
de bestemming van het geld. beeld van zo’n gebed uit het dienstboek van de
Na de inzameling worden collectezakken ergens Evangelisch-Lutherse Kerk, dat in 1998 ook in het
in een rek opgeborgen, wordt de organist via een PKN-dienstboek is opgenomen:
lichtknopje gemaand te stoppen met spelen, en
zingt de gemeente hooguit nog een lied dat verder “Heer, onze God, hemelse Vader,
geen verband houdt met de collecte. aanvaard ons geloof en onze gebeden
Ik zou willen pleiten om de liturgie van de dienst en zegen deze gaven
der offerande meer reliëf en inhoud te geven. Dat die wij U brengen
doe je niet door de symboliek van de inzameling tot eer van uw Naam
tijdens de dienst uit te leggen. Niets is dodelijker en ten dienst van uw gemeente.
dan een symbool(handeling) uit te leggen op het Laat dit dankoffer U welgevallig zijn
moment dat het als symbool(handeling) moet fun- en een getuigenis van uw liefde tot onze naasten.
geren. Het wordt dan acuut een illustratie bij een Dat bidden wij U
door Jezus Christus,
Uw Zoon, onze Heer.”6)

Natuurlijk zou ook een lied gezongen kunnen
worden dat concreet op de offerande betrek-
king heeft, zoals ‘Geloof zijt Gij, God onze Heer’
(Gereformeerd Kerkboek, gez. 15) of ‘Hoor Gij ons
aan’ (Liedboek voor de kerken, gez. 322).

Een andere voorwaarde om te zorgen (dan wel:
te voorkomen) dat de symboliek van de inzame-
ling niet ondergraven wordt, is dat het symbool
gerespecteerd wordt. Je kunt met het symbool
maar niet doen en laten wat je wilt, zonder dat dit
gevolgen heeft voor de zeggingskracht, betekenis
en functie ervan. Zo kun je de substantie van sym-
bolen niet vervangen zonder dat dit gevolgen heeft
voor de betekenis. Ter verduidelijking: bij de doop
kun je het water niet vervangen door stuifzand.
De aspecten van afwassen, van ondergedompeld
worden en uit het water herrijzen (vgl. Rode Zee)
zouden daarmee weggespoeld zijn.
Op gelijke wijze kun je bij het collecteren de gaven
niet vervangen door iets dat er eigenlijk niet is of
door iets dat in het dagelijkse leven waardeloos
is. Essentieel voor de inzameling is immers dat er
iets geven wordt dat in het dagelijks leven waarde

6) Meer voorbeelden in Dienstboek. Een Proeve. Schrift
Maaltijd Gebed (Zoetermeer 1998) 809-811.

8 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

heeft. Daarbij kan het gaan om goederen (gaven maken’ wat de collecte symboliseert, namelijk dat
in natura) of om geld. Dat zal voor iedereen buiten wij onszelf en ons hebben-en-houden als een le-
kijf staan, tenzij iemand natuurlijk wil beweren dat vend, heilig offer in dienst van God en de naaste
je net zo goed papiersnippers of monopoliegeld in stellen.
de collectezak kunt deponeren, omdat het enkel Of die mensen gelijk hebben, zou proefondervin-
om ‘het idee zou gaan’. delijk vastgesteld kunnen worden. Er zijn namelijk
kerken waar elke zondag spullen voor de voedsel-
Betaalbewijzen en verdeelsleutels bank verzameld worden. Voor en na de dienst kan
En daarmee kom ik terug op het gebruik van collec- men die dan in kratten in de hal of ergens in een
tebonnen en -munten en het digitaal collecteren. hoekje van de kerkzaal leggen. U zou eens een
Het bezwaar hiertegen is dat binnen systeem het tijdlang7) de goederen moeten inzamelen als on-
symbool geruïneerd is, en dat dit het functioneren derdeel van de liturgie, op de plek waar het hoort:
van de rijke symboliek van de inzameling van de na de voorbeden en eventueel vóór de avond-
gaven bepaald niet bevordert. De collectebonnen maalsviering. Laat iedereen maar naar voren lopen
en -munten zijn in het dagelijks leven waardeloos; en zijn gaven op en rond de avondmaalstafel neer-
ze vertegenwoordigen daar geen enkele waarde. leggen, eventueel zet u daarnaast een offerschaal
Je geld staat allang op de bankrekening van de neer voor echt geld. Laat de voorganger maar een
kerk toen je de collectebonnen kocht of toen je je gebed erover uitspreken. Het zou uw visie op en
Socie-account opwaardeerde. beleving van de gaven-inzameling stevig kunnen
Er worden tijdens de dienst geen gaven in natura veranderen.
of geld ingezameld, maar kwintanties, die boven- Het is niet te ontkennen dat alternatieve collecte-
dien als verdeelsleutels gehanteerd worden. De vormen het praktische probleem kunnen oplossen
symbolische handeling verschraalt daarmee tot dat mensen steeds minder contant geld bij zich
een zakelijke, administratieve daad. Daarbij is het hebben. Bovendien zijn je giften die je via bonnen/
enige wat je doet tijdens de collecte laten weten munten of je Socie-account geeft, fiscaal aftrek-
hoeveel je van jouw reeds betaalde geld aan het baar. En wanneer je de belastingteruggave ook
collectedoel wilt besteden. Je tegoed wordt afge- aan de kerk schenkt, kun je dus nog meer geven.
waardeerd. Hier valt inderdaad geen speld tussen te krijgen.
Sterker nog dan bij collectebonnen en -munten Tenminste, wanneer men enkel denkt in termen
dringt zich bij het digitale collecteren de vraag op van efficiëntie en rendement. Maar juist in de litur-
wat je tijdens de dienst eigenlijk geeft. Er is immers gie worden we uitgetild boven het dagelijks leven
helemaal niets tastbaars of zichtbaars meer dat met zijn economisch-financiële logica. Daar gel-
gegeven wordt, zelfs geen stukje papier of stukje den geloofswetten en geloofsgedachten.
plastic. Het enige zichtbare is hooguit dat kerkgan-
gers – elk voor zich – met hun smartphones in de 7) Eenmalig of een paar keer dit uitproberen is niet
weer zijn tijdens de collecte. Je hoeft degene die zinvol, omdat elke liturgische praktijk zich eerst moet
naast je zit zelfs geen collectezak meer te overhan- settelen. De onwennigheid moet er eerst vanaf en met
digen, of we leggen niet meer allemaal eensgezind het gebruik moet je vertrouwd kunnen raken. Dat geldt
geld in een offerschaal. trouwens voor alle liturgische veranderingen.

Besluit
Wie vindt dat in dit artikel een achterhoedegevecht
gevoerd wordt, of dat argumenten als belasting-
voordeel, hoge collecte-opbrengst en betaalge-
mak voorrang moeten hebben, zal niet met litur-
gische argumenten overtuigd kunnen worden. Er
zullen mensen zijn die zeggen niet gevoelig te zijn
voor symboliek. Mensen die dan ook niet zo ‘mee-

9EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Orgel

Een orgel voor het Noorderlicht te Assen

Arian van der Mark
Sinds 8 december 2015 staat in het kerkgebouw Het Noorderlicht van de Gereformeerde Kerk (vrijg.) van
Assen-Peelo het orgel uit het kerkelijk centrum Het Kruispunt in Apeldoorn. Fa. Leeflang & Keijzer uit
Apeldoorn bouwden het orgel in 1967. Het werd toen geplaatst in de gereformeerde kerk ‘Open Hof’ in
Apeldoorn. Daar werd het door de orgelbouwer in bruikleen gegeven aan de kerkelijke gemeente. Zo
ontstond een win-win situatie, want de kerkelijke gemeente had een orgel tot haar beschikking en de
bouwers konden het gebruiken als ‘showmodel’ voor potentiële klanten.

Noorderlicht te Assen. Foto: Arian van der Mark

10 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Kerkelijk centrum Het Kruispunt te Apeldoorn, ca. 1975. Foto: Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed, Groningen

In 1972 verhuisde het orgel naar een van de voorlopig gehouden in het kerkgebouw, waarin
gebouwen van de plaatselijke muziekschool. de voorheen ongedeelde gemeente gewend was
Toch heeft het daar niet lang gestaan, want en- samen te komen. Wel werd echter de wens uitge-
kele jaren later werd het geplaatst in kerkelijk sproken een eigen kerkgebouw te hebben in de
centrum Het Kruispunt. In eerste instantie was wijk Peelo, een tot dan toe kerkloze wijk.
het orgel nog eigendom van de muziekschool, Het vinden van een eigen kerkgebouw bleek nog
in 1989 besloot de kerkelijke gemeente het niet eenvoudig. Toen de plaatselijke gemeente
orgel van de muziekschool te kopen. Bij die contact zocht met de kerkelijke gemeente omdat
aanschaf is tevens besloten het orgel binnen men voornemens was om de wijkbibliotheek te
het gebouw te verplaatsen. Deze verplaatsing sluiten, kwam een eigen kerkgebouw ineens wel
werd uitgevoerd door de bouwers van het in- binnen handbereik.
strument. Bij die verplaatsing is tevens de dis- Met hulp van veel gemeenteleden is er hard ge-
positie gewijzigd. De Quint 1½’ is een octaaf werkt om de eigen kerk te kunnen realiseren in de
opgeschoven tot 3’ lengte en heet sindsdien voormalige bibliotheek. Zodoende kon het nieu-
Nasard 2 2/3’. Tevens is het orgel opnieuw ge- we kerkgebouw, dat bij de opening de naam het
ïntoneerd en is de samenstelling van de Mix- ‘Noorderlicht’ kreeg, het eerste weekend van sep-
tuur enigszins gewijzigd. tember 2015 worden geopend.
In 2015 is besloten het kerkgebouw en orgel te De gemeente van het Noorderlicht was nog naar
koop te zetten. één ding op zoek: een geschikt orgel om de sa-
menzang mee te kunnen begeleiden. Tot er een
Assen geschikt instrument was gevonden is er tijdelijk
In 2005 ontstond de GKv Assen-Peelo als af- gezongen bij de klank van een digitaal orgel.
splitsing van de toen reeds bestaande GKv
Assen-West. Er is binnen de kerk uitgebreid gediscussieerd
De diensten van de nieuwe gemeente werden waarbij de vraag was of er gekozen moest worden

11EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

voor een digitaal orgel of voor een pijporgel. Bin- Het orgel is nu ongewijzigd overgeplaatst naar het
nen een zeer beperkt budget bleek al snel dat een nieuwe kerkgebouw in Assen.
digitaal orgel budgettair niet haalbaar was. Vanuit De akoestiek van het huidige kerkgebouw is af-
de gemeente kwam een aantal giften beschikbaar gestemd op de goede verstaanbaarheid van de
voor de aanschaf van een pijporgel. Mede hierdoor spraak. Dat heeft echter invloed op de muzikaliteit
kwam de mogelijkheid om een goed pijporgel aan van de ruimte. Daardoor mist het orgel een deel
te schaffen steeds dichterbij. van de boventoon-opbouw. Om het orgel qua in-
Zo kon de zoektocht naar een geschikt begelei- tonatie aan te passen aan de nieuwe ruimte zal
dingsinstrument beginnen. Een aantal orgels werd er komend voorjaar (2016) nog een week aan de
bezocht, bespeeld en beluisterd. Toen de keus op intonatie worden gewerkt. Daarbij wordt het klank-
een van deze orgels was gevallen, bleek een ander beeld, zoals dat is ontstaan in 1989, gerespecteerd
kerkgenootschap de gemeente van het Noorder- en dusdanig bijgewerkt dat het orgel ook in deze
licht net voor te zijn geweest, waardoor de zoek- ruimte optimaal kan gaan klinken. Bij die gelegen-
tocht weer verder moest gaan. heid zal ook de stemming worden aangepast naar
In dat traject kwam ook het Leeflang & Keijzer-or- een ongelijkzwevende stemming.
gel in Apeldoorn in beeld. Nadat we als organisten
in Apeldoorn waren gaan kijken, luisteren en spe- De dispositie van het orgel is als volgt:
len werd al snel de knoop doorgehakt en kon het
instrument voor het nieuwe kerkgebouw worden Hoofdwerk (C-g3): Prestant 8’ (C-Fis in Holpijp),
aangeschaft. Holpijp 8’, Octaaf 4’, Mixtuur 3-4 sterk
Voor de overplaatsing van het orgel werden drie
offertes uitgebracht, waarna de kerkenraad de op- Nevenwerk (C-g3): Roerfluit 8’( C-B in holpijp) Ge-
dracht aan Ide Boogaard uit Rijssen gunde. dekte fluit 4’, Nasard 2 2/3’, Octaaf 2’

Orgel Pedaal (C-f1): Subbas 16’
Het orgel heeft 9 registers, verdeeld over 2 klavie-
ren en vrij pedaal. Het orgel heeft een klassiek front Koppelingen (als treden uitgevoerd): Hoofdwerk-
gekregen met 3 torens, waarvan de buitenste 2 ho- Nevenwerk, Pedaal-Hoofdwerk, Pedaal-Neven-
ger zijn dan de middentoren. Bij het ontwerp van werk
de orgelkas is gebruik gemaakt van verhoudings- Toonhoogte: a1 = 440 Hz
principes uit de ‘gulden snede’. Stemming: evenredig zwevend (zal in voorjaar
De orgelkas is uitgevoerd in blank eikenhout en 2016 worden gewijzigd)
voorzien van eigentijds snijwerk.
Dit orgel is als serie orgel gebouwd.

Om ruimte te winnen in de relatief ondiepe orgel-
kas is er voor gekozen om het groot octaaf van
de drie achtvoets registers (deels) met elkaar te
combineren.
Zo leent de Prestant 8’ de tonen C-Fis van de
Holpijp 8’ en de Roerfluit 8’ klinkt pas vanaf c0
zelfstandig. De Mixtuur is, in tegenstelling tot het
registeropschrift 3-4 sterk. In de bas is een deel
van het vierde koor met leertjes afgeplakt. Bij de
herintonatie in 1989 is een aantal van de hoogste
pijpen van de Mixtuur bij de kern dichtgedrukt en
zo tot zwijgen gebracht.

12 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Lied van de maand

Het waren tien geboden
(lied 540)

Lied van de maand februari 2016

Jan Smelik
‘Het waren tien geboden’ – Dat is de eerste regel van het lied van de maand februari. Wie enkel op de
eerste regel afgaat, denkt misschien te maken te hebben met een decalooglied, vergelijkbaar met het
bekende tien gebodenlied ‘Gedenk, o volk, met heilig beven’ (Gereformeerd Kerkboek, gez. 176a). Maar
de oorspronkelijke liedtitel luidde ‘Van veertig regels’, en daarmee wordt duidelijk dat het lied een andere
inhoud heeft.

De titel ‘Van veertig regels’ lijkt op het eerste ge- Willem Barnard (2007). Foto: RD/Sjaak Verboom
zicht misschien wat merkwaardig. Akkoord, het
lied heeft tien coupletten van elk vier regels, en Hier gaat het uiteraard niet om getallen als wis-
dus veertig regels, maar om dat nu dan ook als kundige eenheden, maar om getallen die in de
titel te kiezen… Wanneer we de tekst doorlezen, Bijbel een betekenis vertegenwoordigen. De be-
dan komen we veel versregels tegen waarin ge- langrijkste getallen die in het lied concreet ge-
tallen genoemd worden. Neem bijvoorbeeld de noemd worden zijn tien en vier.
eerste vier coupletten:
Vier maal tien is veertig
Het waren tien geboden Het getal tien houdt in de Schrift vaak verband
die God schreef in de steen, met de verhouding van de mens tegenover God
het waren tien geboden, (tien geboden, tienden geven). Dat is ook het ge-
voor elke vinger één. val in couplet 1 dat handelt over de tien leefregels.
Vier is het getal van de aarde (vgl. de vier windrich-
De wind blaast in vier streken,
wie weet waar hij behoort,
de wind blaast in vier streken
de tien geboden voort

en vier maal tien is veertig,
het tijdperk van de Geest,
en al die tijd is Mozes
met God alleen geweest.

Maar Mozes is gestorven
op weg naar Kanaän
en Israël heeft gezworven
vier maal tien jaren lang.

13EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

tingen, vier seizoenen) en treffen we in het tweede Psalm 91, de psalm die op zondag Invocabit een
couplet aan. Barnard verbindt de vier streken aan belangrijke rol speelt, en waaraan de zondag zijn
de wind en refereert in de tweede versregel aan naam ontleent. Als introïtus wordt namelijk Psalm
Johannes 3, 8: “De wind waait waarheen hij wil; je 91 vers 15 gezongen: “Invocabit me et exaudiam
hoort zijn geluid maar je weet niet waar hij vandaan eum cum ipso”.
komt en waar hij heen gaat. Zo is het ook met ie- Het verhaal over de verzoeking van Jezus in de
dereen die uit de Geest geboren is.” woestijn – Willem Barnard sprak liever over de be-
Aan het slot van strofe 2 worden de getallen vier proeving van Jezus in de wildernis, de verlaten-
en tien aan elkaar verbonden: de wind blaast de heid – komt in het lied aan de orde in couplet 7 en
tien geboden in vier streken voort. 8. In ‘Het waren tien geboden’ verbindt Barnard
Vanaf dat moment komen we vervolgens in vijf het bijbelverhaal uit Matteüs 4 met diverse andere
coupletten de versregel ‘vier maal tien dagen lang’ bijbelgedeelten waarin zowel de woestijn als een
tegen. Vier maal tien is veertig. Het getal veertig periode van veertig dagen of jaren een rol speelt:
wordt in de Bijbel genoemd wanneer het gaat over
een periode van beproeving en opvoeding. - couplet 3: Mozes verbleef veertig dagen en
nachten bij de Heer (Exodus 34, 28);
In Matteüs 4 lezen we dat Jezus vastte tijdens - couplet 4: het volk Israël zwierf veertig jaar door
zijn verblijf in de woestijn veertig dagen en veer- de woestijn (Numeri 32, 13; Deuteronomium 34);
tig nachten. Daarna werd hij door de duivel op - couplet 5: Elia liep veertig dagen en nachten
de proef gesteld. Dit verhaal uit Matteüs 4 wordt door de woestijn (1 Koningen 19, 8).
gelezen op zondag ‘Invocabit’, dat is de eerste
zondag van de Veertigdagentijd (in 2016: zondag Niet alleen de woestijn, maar ook de berg Horeb
14 februari). In dat bijbelverhaal citeert de duivel is een rode draad in het lied. Hij is indirect aanwe-

Sandro Botticelli, Las Tentaciones de Cristo (Verzoeking van Christus), 1481-1482

14 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

TerTweirjwl iwjl iwj iHj Heemmbbeewweenneenn

Liedboek 644 (Liedboek voor de kerken, gezang 82) KKlalaaassBBaaaass
““¬=ll & =b C==∑ =l ===∑ ===l ===∑ ===l ===∑ ===l Ó==»»˙»˙«««==l
“““L=lll ?=b C==∑ =l ===∑ ===l ===∑ ===l ===∑ ===l Ó==T_«»»««»˙˙er==- l
ß=lll & =b C=Ó==l =Ó ==«««˙===l =»œ»» =»»»œ =«««ˆ==«««ˆ =l «««˙===«˙«« ===l b««˙«==«««˙==l
Í=lll ?=b C=˙»»» ==l =»»œ» =»œ»» =»»»œ==»»œ» =l =»˙»» ==œ»»» ==œ»»» =l b»»»œ==»»»œ =»»œ» =b»œ»»==l «˙««==˙»»» ==l

“¬“=ll 5& =b =»»»ˆ«««œ =««ˆ»»»œ« =œ»«»«»«ˆ=»»»œˆ«««==l _œ«˙»«»»« =_»»»œ=«««œ»»»ˆ==œ««»»»«ˆ =l œ»»»ˆ«««=_ˆ»««»«»œ=b=_»»ˆ««œ«» =b_««ˆ«»»»œ =l =__«««˙»»»˙.. ==«œ»»»ˆ«« =l œ»»»ˆ«««==»ˆ«««œ»» =«ˆ»«»«œ» =»»«œˆ»««=l
ßÍL“““===lllllllll ?&?===bbb w===__»»œ»«««˙»»»ˆœ«»«««««œ»»˙ijl ===w_»»œ»«««œ»»»œ»ˆ»» ij ===He«»»«ˆœ»««œ«»»»ˆ«»œ»«»««˙m===b»«»ˆœ««»«œˆ»»»««»œ»»e===- ===lll wbb_«««»»»˙˙«««˙»»˙»˙«««œ»»» e===-_»»œ» ===ne»»«œ««»˙«»»»««ˆœ«ˆ»«˙»»«===n, o===»»»œ»»œ«»««ˆˆ«««m -===lll d»ˆ»««»«œˆ«««œ»»»««ˆ»»»œ«a===t Hbb_»ˆ»»«œ««»ˆ««»«˙»œ«««ˆ»»»===ij vb===a»«»«œ»˙«œ««ˆ»»»««««˙n ===o_n»»»œ«««ˆœ»»»»»»œs ===lll gi===__n»»˙«««˙»»»»«˙««˙˙»«»»««˙g......, ======i««œ»»»«ˆ»»»œ««ˆ«»œ»»«««ˆs ===lll H»»»œ««ˆ«»»»œ«««ˆ»»«««ˆ»˙i===j aa===»ˆ««»»œ««œ«»«ˆ»»««ˆ«n o===__nˆ»««»«»œ»»»œ«««ˆ«œ»»ˆ»««s ===v__ˆ«œ«»»»«««ˆ»œ«»»«»«»«ˆœ»e===r - lll

“¬“=ll1&0 =b =˙«»»««»œ =œ»»» =»«««œ»»ˆ=b»»»œ«««ˆ==l b««»»»ˆ«œ =«»«»»«ˆœ==«««ˆ»»»œ =»»œ»«««ˆ=l=»»»˙«««˙==Ó ==l ==∑===l ==∑ ==l
Íß“““L===lllllllll &??===bbb sc===˙«««»»œ»«««œ»»»˙»«««˙»»œhe ===œ»»»»»»œœ»»»- ===ne«ˆ««œ»»»ˆ»œ»»««««œˆ»»»««n===bbbi«ˆ««»»»œ»»»œˆ«««»»ˆ««œ«»n======lllzb__i«»»œ˙««»»˙»«««ˆ»«»««ˆ»œ»jn===vbb_»»»œ«««ˆ»«»»«ˆœ«e===r -he===__e«»˙»˙«»«««˙«œ«»»ˆ»««r»œ»» ===-l_iœ»»»««»œ»»ˆ«j===- lll===kin««˙˙»»»««»»»˙««˙«˙««»˙»» g===. ===Ó˙«««Ó ===ERE===llldie»»»œn===st |««ˆ«ja===ar∑∑ga===»»œ» ng 4===3«««ˆ| n===umlll mwÓ===er 1===|∑T2»»»˙0e===1r6===1- 5lll

muziekbijlage EREdienst januari 2016

“¬=l1&5 =b ===∑ ==l ==∑===l ==∑ ===l ==∑ ==l ===∑ ===l
“l
“l
“L“=ll ?=b =»œ»» =»»œ» =»»»œ =»»œ» =l =˙»»» =œ»»» ==»»»œ =l »»»œ =»œ»» =b»œ»»=»»œ»==l »»˙» =. ==»»œ» =l =œ»»» =»œ»»==»»œ» =»œ»»=l
l wijl wij om Hem treu - ren toont Hij ons hand en voet. Hij komt door dich - te

ß=ll & =b ===∑ ==l ==∑===l ==∑ ===l ==∑ ==l ===∑ ===l
l
Í =ll ?=b =w ====l =w ====l w =====l œ»»» =_«««ˆ=«««˙==l =w =====l

¬“=l2&0 =b ==∑===l ===∑ ===l ==∑ ==l ==∑===l ==∑===l
“l
“L““=lll ?=b =»»»˙ =»œ»» ==»œ»» =l =_»»œ» =»œ»» =»»œ»==œ»»» =l =»˙»» =Ó==l ==∑===l ==∑===l
ß=lll & =b d=eu -=re∑n=, H=ij =l spr=eekt=zij=∑n vr=e - =de -=l gr=oÓet. =_»»»˙==l _»»œ» =»œ»»==_»œ»» =»œ»» =l ««Ó«ˆ=b=ˆ««« =«««ˆ»»»˙ =«««ˆ=l
l
Í =ll ?=b =w ====l =w =====l =˙««« =Ó==l ==∑===l ==∑===l

¬“=l2&5 =b ===∑ ===l Ó ==«««˙ =l=ˆ««« =«««ˆ=ˆ«««==«««ˆ =l =««˙« =«ˆ««==ˆ««« =l ««ˆ«=«ˆ««=b=«ˆ«« =b«ˆ««=l
“l Ter - wijl wij van Hem spre - ken, is Hij in on - ze
“l
“L“=ll ?=b ===∑ ===l =∑==l===∑ ===l ==∑===l ==∑===l
ß=lll & =b b=«»œ«ˆ»»« =«»«œ»ˆ»« =_«««ˆ»˙»» =««ˆ«==l «««»»˙˙» ==Ó =l===∑ ===l ==∑===l ==∑===l
l
Í =ll ?16=b ER=Edie=nst =| ∑jaar=gang=43 |=lnum=mer∑=1 | 20=16 l===∑ ===l ==∑===l ==∑===l

2

“¬=l3&0 =b =«««˙. ===Œ =l ==∑ ===l ==∑===l ==∑===l Ó===Œ =««ˆ«=l
“l kring
“l om

“L“=ll ?=b ==∑===l ==∑ ===l ==∑===l ==∑===l ==∑===l
ß=lll & =b =Ó =Œ==»»»œ =l »»»œ=»»œ» =»»»œ==_»»œ» =l _»»»œÓ=œ»»» =_=»»œŒ» =»»œˆ»««« =l ««œ»«»ˆ» =b«««ˆ»»»œ==œ»««ˆ«»» =»»œ««»ˆ« =l b»»œˆ««»«==«ˆ»«»»«œ =œ»»»«ˆ«« =Œ=l
l
Í =ll ?=b ==∑===l ==∑ ===l ==∑===l ==∑===l ==∑===l

“¬=l3&5 =b =«ˆ«« =««ˆ« =««ˆ«==««ˆ« =l ««˙«==«ˆ«« =ˆ«««=l =«««ˆ =«ˆ«« =«««ˆ=«««ˆ==l «˙««==∑ ==l ==∑===l
““ll ons het brood te bre - ken van zijn ver - kon -di - ging.
“L“=ll ?=b ===∑ ===l ==∑ ==l ===∑ ===l ==∑ ==l ==∑===l
ß=lll & =b ===∑ ===l ==∑ ==l ===∑ ===l _ÓÓ=.. ==«»»œ»««ˆ =l bˆ«««»»œ»==«»»«ˆ«»œ =n«œ»»ˆ«»« =»»»œˆ«««=l
Í=lll ?=b ===∑ ===l ==∑ ==l ===∑ ===l Ó=. ==»»ˆœ«««» =l «»ˆ«»»«œ==»œ»»«««ˆ =«œ»ˆ»»«« =#œ»ˆ«»««» =l

“¬=l4&0 =b =Ó =«««˙==l »œ»»==»»»œ =«««ˆ =«««ˆ =l =«˙«« ==«««ˆ =««ˆ«==l ˆ««« =«ˆ«« =b««ˆ«=««ˆ«==l «««˙=. ===«««ˆ=l
““ll Op - dat wij zou - den we - ten, wat ons te ho - pen staat,
vraagt

L““=ll ?=b ==∑ ==l Ó===»˙»» ==l =»»œ» =œ»»» =»»»œ =»»»œ==l »»»˙ ==»»»œ=»»œ»==l »»œ» ==œ»»» b=»»»œ =»»»œ=l
==llllll &?==bb ==»»˙»«˙««»«»»«˙˙« ==»«»««˙»˙«««˙»»»˙====ll ˙«««˙»»»»»˙»«««˙====O==ŒŒp ==_-»»«ˆ»««œ»œ«ˆ«»»« ==ll db==»»˙«»««˙««˙˙»»»«at ==wij ==zoŒŒu==- de»«««œˆ»»»œ»«»ˆ««==n ==ll Ew_R«»»»««˙«««»˙»»˙eE==die-ns==tt|ejŒŒna==a, rgwba_«œ»«ˆ»«œ««»»»ˆ«»==antg 43==ll |onn˙»«»˙«»«»«»»««˙u==smmte==er 1 |==h2ŒŒo01-6==pbe1œ»»»««ˆ«œ»»»«ˆ««n==7 ll
ß
Í

3

““¬=ll4&5 =b =«««ˆ =«ˆ«« =«ˆ«« =ˆ«««=l=»»˙» ==««ˆ«=«««ˆ==l œ»»» =»œ»» =ˆ«««==«ˆ«« =l w=====l =««˙« =««˙»»»«==l
“““L=lll ?=b H=»»˙» ij. =ons =om=t»»»œe=l =e»œ»» =-»œ»» =te»»»œn=: ee»»»œ=n =l vi»»»˙s,=een=hœ»»»o=- n=i»»»œng -=l _»»œ»r=aat. œ»»»==»»»œ =»»œ» =l =»˙»» =H˙»»»=ij =l
==llllll &?==bb st==a«˙»»»«˙«˙««˙»»»«at, ====ŒŒ ==vra«ˆ«œ»»»«»»»œˆ«««a==gt ll ==H»˙«««˙»»»»»˙«˙««ij ==oms==oŒŒm==bt«««»»»ˆˆ«œ»»»««œe====ll be»˙»»«««˙»«˙««˙»» ==- ==teŒŒ==n e==eœ»»»«««ˆˆ«««»»»œn ==ll v__i»»˙«««˙»«˙˙«»«»» s==, ee==n h==ŒŒo - ==ni_»«»«»«œˆ»»œ«««»ˆng==- ll ran==«˙»˙»«»«»««˙»«˙»at. ==«˙««˙»»»»»«««˙˙»====ll
ß
Í

“¬“=ll5&0 =b =ˆ«««œ»»» =»»»œ«««ˆ =»œ»««»ˆ« =œ»ˆ«»««» =l =«»»»˙««œ =»»œ» =œ»««»«»ˆ =«««ˆ»»»œ==l œ«««»»ˆ» =œ»«»ˆ««» =«»«»ˆ»œ«=«ˆ»«œ»»«==l ˙»»»««˙«=.. =»œ«««ˆ»» =l =ˆ«»»»œ«« ==ˆ»»«««»œ =»œ»«««ˆ» =#œ»»««ˆ»«=l
“l is de Heer en ko - ning, die eeu - wig bij ons is. Zijn woor - den zijn als
“L“=ll ?=b =»œ»» =œ»»» =»»œ» =œ»»» =l =»»»˙ ==»œ»» =œ»»» ==l »»œ» =»»»œ=b»»»œ=»œ»»==l »»»˙=. =»œ»» =l =»»œ» ==œ»»» =»»»œ =»»»œ=l
ß=lll & =b =»»»˙«««ˆ =«ˆ«« =»»»ˆ«««˙ =«««ˆ=l =»»»œ«««˙ =»»œ» =˙»»»«««˙ ===l ««»«ˆœ»» =˙»«««»œ» =˙»»» =«««ˆ==l «˙»»˙»««..==»ˆ«»œ»«« =l =œ«»»»ˆ«« ==œ«»»»ˆ«« =ˆ«««œ»»» =#»»»ˆ«««œ=l
Í=lll ?=b =˙»»»»»»˙» ==»»˙»»»»»˙ ==l =˙»»»»»»»˙ ==»»œœ»»»»» =_»»»»œ»»»œ==l œ»»»»»»œ» =»»œ»œ»»»» =bb_»»»»»»˙˙» ===l _˙˙»»»»»»» =.. =_œ»»»»»»œ» =l =»»»»»»»œœ ==»œœ»»»»»» =»»»»œ»»»œ =»»»»œ»»»œ=l

“¬“=ll5&5 =b =œ˙»«»»«« ==»œ»» ==#œ«»»««ˆ» ===««ˆ»»»œ« ==l =b»«»»«œ«ˆ==«««ˆ»»»œ==n=»»ˆ»œ««« =#=œ»»»«ˆ«« ==l nww=====”
“L““=lll ?=b =h»»˙»o ==- ==ninœ»»» =g, =z=i»»»œjn ==l =na_»»»œa=m =i»»œ»s==a=»»œ»ls =e=e»œ»» n ==l v=wis. ====”
ß=lll & =b =œ«»««»»˙ ==»»»œ==#ˆ«««»»œ» ===œ««ˆ«»»» ==l =b««»«œ»»ˆ==««ˆ»»»œ«==n=««œ»»»˙« =#=œ»»» ==l n=ww ====”
Í =lll ?1=8b E=R˙»»»»»»˙»Ed=iens=t | jaa=rgan=g 43»»œ»»œ»»» =| num=me=r 1«««ˆ««ˆ«« | 2=016=l =_œœ»»»»»»» ==œ»»»»»»œ===»«««˙»œ» ==»œ»» ==l =wwWeit=eveen 1=1-02-20=15 =”

4

zig in de strofen 1 en 3: de tien geboden werden lied schrijft hij: “het gaat over de woestijnreis én
op de Horeb aan Mozes werden gegeven. Strofe over de verheven rust op de berg, het gaat over de
5 verhaalt dat Horeb het eindpunt was van Elia’s ‘ups’ en ‘downs’ van heel die exodus.”2)
woestijnreis. Het lied neemt ons als het ware mee in die exo-
Ook in couplet 6 wordt over een berg gesproken: dus: Barnard trekt eerst lijnen vanaf Mozes en Elia
‘Mozes en Elia zijn op de berg geweest’. Het be- (couplet 1-5) naar Jezus’ verheerlijking op de berg
treft hier een verwijzing naar de verheerlijking van (couplet 6) en zijn beproeving in de woestijn (cou-
Christus op de berg (Matteüs 17), waarbij som- plet 7, 8).
mige exegeten denken dat het om de Tabor gaat, Vandaaruit wordt de lijn doorgetrokken naar Pa-
wat anderen weer afwijzen. Hoe dan ook, het ver- sen en Hemelvaart (couplet 9 en 10). In de laatste
haal over de verheerlijking op de berg is de evan- strofe komen we opnieuw een periode van veertig
gelielezing voor zondag Reminiscere, de zondag dagen tegen: namelijk de tijd tussen Pasen en He-
die volgt op zondag Invocabit. melvaart. Bovendien herinnert de slotregel van de
De woestijn en de berg staan voor respectieve- laatste strofe (‘ons hart in vuur en vlam’) niet alleen
lijk beproeving en verheerlijking. Die twee zaken aan de Emmaüsgangers (vgl. Lucas 24, 32) maar
die in de zondagen Invocabit en Reminiscere aan ook aan Pinksteren (Handelingen 2, 3-4). En het
bod komen, waren voor Barnard onlosmakelijk Pinksterfeest is tien dagen na Hemelvaart.
aan elkaar verbonden.1) Naar aanleiding van het
2) Guillaume van der Graft, Verzamelde Liederen (Baarn
1) Zie Willem Barnard, Op een stoel staan. Van zondag 1986) 390.
tot zondag de tijd naar Pasen toe (Haarlem1978) 141-
143.

Frits Mehrtens achter het orgel van de Maranathakerk te Amsterdam, 1973

15EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Melodie Willem Barnard schrijft in Verzamelde Liederen:
Het lied hoort tot de eerste liederen die geschre-
ven werden voor de zogeheten Nocturnen, de “Frits Mehrtens componeerde de dubbelmelodie
experimentele diensten die vanaf 1957 gehouden die, afzonderlijk voorgezongen, zich elke derde
werden in de Maranathakerk van Amsterdam. Bij keer verstrengelt tot tweestemmigheid. Die melo-
de liedteksten die Barnard schreef voor de zon- die en dat zangschema (A, B en AB) zijn essenti-
dagen van het kerkelijk jaar, componeerde Frits eel. Daarzonder komt het lied niet tot zijn recht, en
Mehrtens (1922-1975) melodieën. Dat gebeurde zijn zeggingskracht.”3)
ook met de liedtekst ‘Het waren tien geboden’.
Hij componeerde bij dit lied een dubbelmelodie. Wanneer we beide melodieën onder elkaar plaat-
Melodie A dient gezongen te worden door de sen, zien we dat ze grotendeels in tegenbeweging
vrouwen en is bedoeld voor de oneven strofen. verlopen: waar melodie A stijgt, daalt melodie B
Melodie B is bestemd voor de mannenstemmen en vice versa (zie notenvoorbeeld).
en wordt bij de even coupletten gezongen. Bij de Tot de komst van het Liedboek stond de melodie
coupletten 3, 6, 9 en 10 klinken beide melodieën in de meeste bundels in d klein genoteerd. Dat
tegelijk. is ook het geval in het Gereformeerd Kerkboek
Deze indeling werd in het eerste deel van Zingend (2006, gez. 176b), waar de melodie gebruikt wordt
geloven: Tijd voor Pasen (Amsterdam 1981, nr. bij het decalooglied ‘Wij kiezen voor de vrijheid’
13) nog als mogelijkheid genoemd onder het lied, van Wim van der Zee (1930-1995). Terecht is er
maar in Tussentijds (Kampen 2005, nr. 147) was zij in het Liedboek voor gekozen de oorspronkelijke
helemaal verdwenen. In het Liedboek is zij geluk- toonsoort e klein aan te houden. Deze toonhoogte
kig weer toegevoegd. past beter bij de omvang van de melodie in com-
binatie met de omvang van de vrouwen- en man-
nenstemmen.
De melodieën A en B zijn eenvoudig en zullen
geen problemen geven bij het aanleren.
Organisten moeten er natuurlijk even op letten dat
hun harmonisatie bij de strofen 3, 6, 9 en 10 ge-
schikt is om beide melodieën te begeleiden. Het
beste kan men de harmonisatie van de componist
zelf gebruiken.
Die zettingen bewegen zich overwegend in kwart-
noten. Hoewel de maatsoort 2/2 is, kan hieruit af-
geleid worden dat het tempo ook niet snel geno-
men moet worden.

Zoals vermeld stond het lied in het eerste deel
van Zingend geloven. Het werd daarnaast in 2000
opgenomen in het laatste deel van Zingend ge-
loven, waarin enkel kerkliederen voor kinderen
opgenomen waren. Het lied is voor kinderen zeer
geschikt, mede vanwege het ‘speelse’ karakter.
Dat karakter komt door het ‘spelen’ met getallen
en door de letterlijke herhaling van de eerste cou-
pletregel in de derde coupletregel (strofen 1, 2, 5,
7, 8 en 10).

3) Van der Graft, Verzamelde Liederen, 391.

16 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Lied van de maand

Voordat ik kan ontvangen brood en wijn
(lied 400)

Lied van de maand maart 2016

Anje de Heer
Op het rooster van het lied van de maand staat voor maart lied 400 uit het Liedboek: ‘Voordat ik kan ont-
vangen brood en wijn’. Onmiskenbaar een lied voor bij het avondmaal, de titel is duidelijk. Het lied staat
ook in de rubriek ‘Maaltijd van de Heer’ van het Liedboek. Wat moet er gebeuren ‘voordat ik kan ontvan-
gen brood en wijn’?

Het eerste couplet geeft antwoord: In deze kring ziet Christus zelf mij aan.
Ik vraag en schenk vergeving ieder hier,
Voordat ik kan ontvangen brood en wijn dat alles wat zijn vrede tegenwerkt
en delen in de maaltijd van de Heer, wordt neergelegd.
erken ik wat er donker in mij
en leg dat neer. Samen sta je rond brood en wijn. Verbonden in
Christus, zo zie je Hem in die kring van mensen,
Ik leg het neer zo zie je Hem ook in ieder afzonderlijk. Daarom:
In de volgende coupletten wordt dit uitgewerkt. kijk elkaar in de ogen en herken elkaar. Erken wat
Wat is er donker in mij? Dat wat ik naliet maar wel tussen je in staat. Vraag niet alleen vergeving,
had moeten doen: maar schenk het ook, opdat alles wat zijn vrede
tegenwerkt wordt neergelegd, opdat je elkaar vol-
Het woord van steun en troost dat ik niet sprak, mondig de vrede van Christus kunt toewensen.
de hand die ik in trots niet reiken kon, Het laatste couplet richt zich tot Christus zelf:
de vriendschap die in drukte onderging –
Heer Jezus, deelgenoot aan deze dis,
Dat wat ik wel deed, maar had moeten nalaten: ik maak mij leeg en strek mijn handen uit
naar U, naar alles wat U geven wilt
Mijn blik, soms onverschillig afgewend, in brood en wijn.
mijn wil, zo fel aan anderen opgelegd,
elk spottend woord waarmee ik heb gekwetst – De cirkel is rond. Wat donker is in jou is erkend en
neergelegd. Weggelegd? Bij Christus gelegd? Het
Het eerste couplet eindigt met de woorden … en zit er beide in. Het gaat er om dat je je lege han-
leg dat neer, namelijk dat wat donker is in mij. De den naar Christus uitstrekt, hij legt daarin zichzelf
laatste regel van de coupletten 2 en 3 maken die – brood en wijn.
intentie concreet: al dat doen en nalaten, ik leg
het neer. Iona
Lied 400 is een vertaling van ‘Before I take the
De volgende strofe stelt scherp op de context: body of my Lord’ van John Bell en Graham Maule.

17EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

De Iona Community Beide heren zijn verbonden aan de Wild Goose
Resource Groupe, onderdeel van de Iona Com-
Aan de basis van de Iona Community ligt een munity. Bell is theoloog, Maule werd opgeleid als
project dat de Schotse predikant George Ma- architect maar richtte zich op gemeenteopbouw.
cLeod (1895-1991) in 1938 begon om de kloof John Bell is de man die vooral bekend is van het
tussen enerzijds de arbeiders, die leden onder ‘Iona-repertoire’. Hij schreef zelf veel liederen
de gevolgen van The Great Depression, en (teksten, muziek) en verzorgt de uitgave van lied-
anderzijds de kerk te verkleinen. bundels. In dit repertoire komen allerlei stijlen sa-
[…] men: de traditionele Engelse hymn, volksmuziek
De Iona Community groeide gestaag en was (Schotland, Ierland, ‘celtic’), lichte muziek, wereld-
aanvankelijk gelieerd aan de Church of Scot- muziek. Bij verschillende teksten werkt Bell samen
land. Deze band werd later verbroken, zodat de met Maule. ‘Before I take the body of my Lord’
gemeenschap zich meer kon ontplooien als een ontstond in 1989.
oecumenische gemeenschap. […]
De Iona-gemeenschap wil mensen met verschil- Before I take the body of my Lord
lende sociale achtergronden en uit verschillende
christelijke tradities bij elkaar brengen met als 1. Before I take the body of my Lord,
doel een gemeenschappelijk leven op te bou- Before I share his life in bread and wine,
wen waar niemand buitengesloten wordt of zich I recognize the sorry things within:
buitengesloten voelt. These I lay down.
[...]
De gemeenschap ontwikkelde haar eigen oe- 2. The words of hope I often failed to give,
cumenische liturgie. In dat kader werd liturgisch The prayers of kindness buried by my pride,
materiaal, waaronder liedrepertoire, uitgegeven The signs of care I argued out of sight:
door de Wild Goose Resource Group, die on- These I lay down
derdeel uitmaakt van de Iona Community. Aan
de Iona-songs is vooral de naam van John Lam- 3. The narrowness of vision and of mind,
berton Bell (*1949) verbonden. De muziek van The need for other folk to serve my will,
de Iona-liederen komt niet alleen uit Schotland And every word and silence meant to hurt:
maar uit diverse landen. In Nederland werd in These I lay down.
2003 de bundel Liederen & gebeden uit Iona &
Glasgow gepubliceerd, en vijf jaar later de bun- 4. Of those around in whom I meet the Lord,
del Opstaan! Meer liederen uit Iona, Glasgow. I ask their pardon and I grant them mine,
De Iona-liederen wortelen in de Keltisch-christe- That every contradiction of Christ’s peace
lijke spiritualiteit, die in de Inleiding op de bun- Might be lay down.
del Opstaan! als volgt wordt omschreven: ‘De
keltisch-christelijke spiritualiteit verbindt op een 5. Lord Jesus Christ, companion at this feast,
spontane en eenvoudige manier het heilige met I empty now my heart and stretch my hands,
het alledaagse. God is aanwezig in mij, in mijn And ask to meet you here in bread and wine
ziel en mijn lichaam, in de schepping, in alles Which you lay down.
wat is en wat gebeurt. Dit is zijn werkelijkheid.’
John Bell & Graham Maule
Fragmenten uit:
Dr. Jan Smelik, Het nieuwe liedboek in woord en beeld

(Zoetermeer 2013, 23-25)

18 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Vertaling De Iona Abbey. Foto: Wikimedia Commons
De Nederlandse vertaling is gemaakt door Bettine
Siertsema. Zij is als neerlandicus, gepromoveerd lezen of zingen van dit couplet zie je het beeld wel
in de Holocauststudies. Siertsema was betrokken voor je: uitgestrekte handen waar Christus brood
bij de totstandkoming van het nieuwe liedboek. en wijn in legt.
In haar vertaling volgt ze het origineel op de voet.
Waar dat niet mogelijk was, bleef ze bij de inhoud. Laying down
Dat is bijvoorbeeld het geval bij elke vierde regel. John Bell maakte zelf de melodie: Laying Down,
Bell en Maule herhaalden daar steeds de woorden een naam die na de vorige alinea niet zal verba-
‘lay down’: zen. De melodie staat in c klein. Opvallend is de
omvang van elf tonen. De melodie begint op de
- These I lay down (1 t/m 3) kwint, maakt gelijk een opwaartse sprong van een
- Might be lay down (2) kleine sext en daalt vervolgens af naar c1, waarop
- Wich you lay down (3) de volgende regel met de bes daaronder begint.
Het melodisch hoogtepunt ligt dus meteen bij de
In het Nederlands vind je ‘neerleggen’ in de slot- tweede noot, en de ‘weke’ kleine sextsprong. Ver-
regel van het vijfde couplet niet terug. Maar bij het volgens wordt die hoogte ook niet meer gehaald;
de melodie golft dan verder tussen c1-c2.
De melodie moet als een Engelse hymn gezongen
en begeleid worden, stromend.

19EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Taal & liturgie

Jij die voor alle namen wijkt?

Over de aanspreekvorm van God

Sytze de Vries
Als kind is mij geleerd om iedereen die ouder was dan ik met u aan te spreken. Zeker ook mijn eigen va-
der en moeder. Het was een vorm van beleefdheid. Ik herinner mij nog mijn verbazing, toen ik bij vriendjes
over de vloer kwam, die hun ouders met je en jij aanspraken. Wat onbeleefdheid leek, was echter een
vorm van intimiteit.

Dat idee werd nog versterkt toen ik met Duitse fa- Nu kennen wij in het Nederlandse taalgebied – het
milies in aanraking kwam. In dat land is de hoffe- Noord-Nederlandse moet ik zeggen – vanouds het
lijkheid nog altijd veel groter dan bij ons, evenals gebruik om God met Gij aan te spreken.
overigens de afstandelijkheid. We kunnen daarvoor niet te raden gaan in de
grondtalen van Bijbel en liturgie, het Hebreeuws,
Nederlanders heten veel directer te zijn, en het het Grieks en het Latijn, want in die talen kent men
gebruik van jij en jou in het onderlinge verkeer is maar twee vorm om mensen aan te spreken, één
de laatste decennia in ons land – zeker in de rand- voor het enkelvoud en één voor een meervoud, als
stad – fors toegenomen. In Duitsland wacht je tot ik mij tot meerdere personen richt. De Engelse taal
een oudere aan jou, de jongere, zoals het heet ‘das heeft het nog gemakkelijker: daar is alles en ieder-
sie anbietet’. Dat kan lang duren, maar je laat het een, in enkelvoud en meervoud, simpelweg you.
initiatief aan de oudere. Collega’s die al jaren sa-
menwerken kunnen elkaar nog steeds met u blijven Bijbel & psalmboek bepalend voor de taal
aanspreken. Dat betekent, dat je elkaar niet toelaat Het is inmiddels ondenkbaar, maar een gezamen-
in de intieme inner circle van je leven. Maar in dat- lijke Bijbel en psalmboek hebben ooit diepe invloed
zelfde Duitsland tutoyeren de kinderen hun ouders gehad om tot één Nederlandse taal te komen. Dat
en andere naaste familieleden vanaf het begin. Ook geldt ook voor de aanspreekvormen. Het gebruik
daar is dat uitdrukking van de bestaande intimiteit. om zich in de Gij-vorm tot God te richten hebben
In diezelfde sfeer ligt bij onze oosterburen het ge- wij te danken aan de Statenvertaling. De synode
bruik om ook God met Du en Dein aan te spreken. van Dordrecht 1618-1619 mag dan vooral de ge-
Dat is niet onbeleefd, integendeel, het druk vertrou- schiedenis in gegaan zijn als de vergadering waar
wen en intimiteit uit, zoals je die alleen maar kent bij de strijd tussen de remonstranten en de contra-
de mensen dicht om je heen. remonstranten werd uitgevochten (en beslist), het
In Frankrijk is het al niet anders: ‘A toi la gloire’ allereerste punt op de agenda betrof de aanspreek-
zingt men er. Aan Jou de glorie! Vous is meervoud, vorm van God. Dat wilde men niet aan de bijbelver-
en God wordt in de Schrift nergens met een meer- talers overlaten.
voud aangesproken. Ook ons Nederlandse u is Er waren twee mogelijkheden: blijven bij het tot dan
vanouds een meervoudsvorm: ulieden (inmiddels meest gebruikelijke Du, of kiezen voor Ghij. Niet al-
jullie) En daarom is u ook tot de beleefdheidsvorm leen als de aanspreekvorm van God, ook die van
geworden.

20 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

mensen. Ghij was van origine een meervoudsvorm, volledige berijming, namelijk van Marnix van Sint
maar was in het Noord-Nederlandse taalgebruik al Aldegonde. Deze burgemeester van het Zuid-Ne-
deels ingeburgerd, ook al omdat de Spanjaarden derlandse Antwerpen leverde een vertaling omdat
het spreken in meervoud hadden ingevoerd. met name in literaire kringen men de psalmen van
Du was van oorsprong een Zuid-Nederlands Datheen slecht dichtwerk vond, en ook nog eens
woord. Het werd door een (kleine) meerderheid onmuzikaal (de woordaccenten passen lang niet
verworpen als aanspreekvorm, omdat men het te altijd op de melodische accenten). Ook vandaag
‘hard en onbeschaafd’ vond.1) nog wordt die van Sint Aldegonde als de beste, de
(Dat taal een zich voortdurend ontwikkelend instru- meest poëtische beschouwd. Hij koos voor het te-
ment is, blijkt al uit het feit, dat vandaag de dag dere, oud-Nederlandse du. 2)
het gij juist in de dialecten van den zuidelijke Ne-
derlanden en Vlaanderen het equivalent is van het Ter vergelijking Psalm 76 vers 4.
noordelijke jij.)
Belangrijk in deze discussie was ook de gebruikte Marnix van Sint Aldegonde:
psalmberijming! Dat was al een aantal decennia die
van Datheen. Deze sprak, in aansluiting overigens Du bist, du bist verschrikkelijk zeer;
op een toch al in gang zijnde taalontwikkeling, zijn Wie zal toch voor dij kunnen staan
in 1566 verschenen rijmpsalter God aan met het of voor dijn toorne, zo wanneer
hoofse ghy, van oorsprong dus een meervouds- hij brandig begint aan te gaan.
vorm. Veertien jaar later verschijnt een andere
2) Jan R. Luth, ‘Psalmzingen in het Nederlandse gere-
1) Jan Kuijk, ‘Kan men zonder ergernis te geven God formeerde protestantisme sinds de zestiende eeuw,’
aanspreken met du?’ Trouw, bijlage Kunst en Cultuur, in: J. de Bruijn & W. Heijting (red.), Psalmzingen in de
10 september 1987. Nederlanden (Kampen 1991).

Marnix van Sint Aldegonde, Het Boeck der Psalmen Davids (1580)

21EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

t’Hemels gericht hebs du gegeven daardoor staat ook de taal waarin we bidden en
dies d’eerd zweeg stil en moeste beven. zingen, en de Eeuwige in de tweede persoon aan-
spreken, ter discussie. Veel voorgangers spreken
Petrus Datheen: Hem inmiddels gewoon met U aan, in een behoefte
dat de taal van het gebed geen andere is dan die
Gij zijt verschrikkelijk gaar zeer, waarmee wij elkaar op straat aanspreken. Een be-
Gij, o mijn God, en niemand el! hoefte om de afstand tussen geloven en leven zo
Wie zal voor u bestaan, o Heer! klein mogelijk te houden. Diezelfde Ad den Besten
Wanneer toont Gij uw gramschap fel? schreef ook: “O wat gelukkig zijn toch die Duitse
Als Gij uw oordeel hebt gegeven kerken met hun du, de Franse met hun tu, waarin
moet dat aardrijk schrikken en beven. God al eeuwenlang net zo vertrouwelijk wordt aan-
gesproken als vader of moeder, met zo vertrouwe-
De staatsberijming van 1773: lijk als een vriend.”3)
Opvallend is, dat het juist de (lied)dichters zijn als
Gij, vrees’lijk zijt gij in ’t gericht! Willem Barnard en Huub Oosterhuis, die nooit die
Wie zal bestaan voor uw gezicht? u-vorm zullen gebruiken, en steevast God met Gij
Zo ras uw mond het vonnis streek, aanspreken, waarbij Oosterhuis in de meer recente
uw oordeel van de hemel bleek, tijd van zijn dichterschap steeds meer de jij-vorm
toen vreesde d’aarde voor uw ogen, is gaan hanteren. Juist bij zijn nieuwe liederen stei-
toen werd ze stil door uw vermogen. gert een oudere generatie: dat is toch onbeleefd!4)
Den Besten wijst deze oorzaak aan: het is een
(Vergelijking met de huidige psalmberijming van poëtische kwestie! Ook in alle gedichten tot aan
1967 doet vermoeden dat de dichters – in dit geval de Tweede Wereldoorlog wordt het ‘Tegenover’,
Willem Barnard – ook wel weer naar de vertaling of dat nu God is, of een innige geliefde, steevast
van Marnix hebben gekeken: met gij aangesproken. Na de Bevrijding verandert
dat vormelijke gij in het liefdesgedicht in het
Gij, hoe vreeswekkend zijt Gij, Heer, gemeenzamere jij. Gij of jij, maar nooit ergens u.
wij slaan onz’ ogen voor U neer. Zijn het dan ook hier weer de lieddichters en de
Wie houdt zich staande in uw gloed, minnaars van poëtische taal die de toon aangeven,
wanneer uw toorn zich gelden doet? of verliezen zij de strijd, net als Marnix van Sint
Uw oordeel klonk in storm en donder, Aldegonde?
de aarde vreesd’ en zweeg daaronder.) Toch kunnen we dan niet zo maar het klassieke Gij
vervangen door het modernere Jij. Want waar dit
Men koos voor Datheen, ook al omdat hij volkser woord ooit vooral de vertrouwelijkheid benadrukte,
was, maar ook een orthodoxe calvinist en een ge- zoals nog het Duitse Du, is het tot een algemene
liefd prediker. En daarmee, zo schreef Ad den Bes- amicale aanspraak geworden. Zelfs ik, toch al
ten, de psalmberijmer en Aldgonde-kenner, ooit enigszins ‘op jaren’, kan in een winkel worden aan-
‘waren de wissels gesteld’. En leerden generaties gesproken met ‘Waarmee kan ik je helpen?’
in de Nederlanden - anders dan bij alle andere Het is mij onbekend – maar wel de vraag waard
‘buren’! - eeuwenlang God aanspreken met het – hoe bij de overwegingen in de redactie van het
hoofse, deftige Gij. De staatsberijming van 1773 Liedboek 2013 deze kwestie een rol heeft ge-
continueerde dat. speeld. Feit is, dat in het inhoudsregister meer

Problematisch 3) Ad den Besten, Gij, in het MAANDBERICHT van de
Dat is ook al die eeuwen geen probleem geweest. Amsterdamse Cie Groot-Zuid. Datum onbekend.
Men bad tot God en sprak in officiële woorden el- 4) De titel van dit artikel is de beginregel van en lied van
kaar aan met gij. Maar sinds een halve eeuw is er de hand van Huub Oosterhuis, Jij die voor alle namen
in onze taal geen plaats meer voor dat woordje. En wijkt, te zingen op de oer-protestantse melodie van
psalm 68!

22 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

dan een hele paginakolom het woord ‘Gij’ geeft als Maar ik kan soms ook kiezen voor het Jij. Maar
openingswoord van de eerste zin van het lied. Er is dan in de nu haast ouderwetse betekenis van ver-
maar één lied te vinden, dat met Jij begint: Jij zoekt trouwdheid en intimiteit. Bijna zoals nog altijd in
mij: mens waar ben je? Lied 857, een vertaling van bevindelijke kringen de Allerhoogste ook met je
Andries Govaart van een Duits origineel. wordt aangesproken. In het jij spreek ik hem aan
als de Nabije, in het gij als de Hoog-verhevene.
Mijn eigen keuze Maar nooit met het u van de voorbijganger.
Omdat ook ik zelf de nodige bijdragen heb geleverd Zoals in een lied:5)
aan de liturgische taal van liederen en gebeden,
heb ik ook uiteraard zelf hier bewuste keuzes moe- Gij hebt uw volle licht
ten maken. Hierboven benoemde ik al het feit, dat voor elk van ons ontstoken,
taal altijd veranderlijk is, en er nooit een eeuwigdu- aan al wat adem heeft
rende vorm kan bestaan, waarin mensen God aan- het leven toegesproken.
spreken. Daarnaast vermoed ik ook, dat de nodige Gij, God, hebt ons verrijkt,
verschuivingen in het zogenaamde Godsbeeld gekroond met dit tegoed.
mede debet zijn aan de aanspreekvorm: een God Dat uit ons leven blijkt
die vreeswekkend en heilig is, moet steeds meer hoezeer uw liefde voedt.
plaats maken voor een God die lief is behulpzaam
is, en wiens grootste genade soms lijkt te zijn dat Maar in het lied dat zelfs de ‘titelsong’ werd van
hij vooral moet aangeven dat ik er mag zijn. mijn verzamelde liederen:
Uit mijn formulering kunt u hier opmaken dat ik
deze verschuiving geen vooruitgang vind. Maar het Jij, mijn adem
vergemakkelijkt wel een soort amicale omgang met wanneer ik zing,
God. hooggestemd
Laat ik tot slot u mijn eigen overwegingen geven bij van jouw liefde drink.
het schrijven van lied- en gebedsteksten. Alles in Dan maakt jouw geest
voorlopigheid, al naar de klank die woorden wisse- mij vogelvrij
lend in onze samenleving krijgen. En ook met ken- en zing ik mij
nis van ontwikkeling in dezen vóór ons. van zorgen vrij.
Allereerst: ik spreek God nooit met U aan. Want U
past voor mij bij de beleefdheid jegens vreemden. Zoals ook in mijn bewerking van psalm 139:6)
U zeg ik tegen de onbekende man of vrouw achter
een loket, een toonbank, of aan de deur. En God Voor jou ben ik
is voor mij allesbehalve dat. Dat is gene zaak van een open boek,
beleefdheid, maar van burgerlijke kleurloosheid. In doorzichtig
deze keuze pas in het rijtje van Oosterhuis en Bar- tot op mijn ziel.
nard. Mijn gedachten,
Een leidende omschrijving voor de Ene vind ik bij ze zijn je vertrouwd.
de profeet Jesaja: ‘…in den hoge en in heiligheid Thuis weet ik mij
woon ik, en bij de verbrijzelde en vernederde van door jou omgeven,
geest..’ (Jes. 57:15) en onderweg
Het is die tweezijdigheid, die mij telkens opnieuw kom jij me te na…
laat kiezen voor Gij of Jij. God als de Schepper, de
Heilige, de Geduchte spreek ik aan met Gij, in het 5) Sytze de Vries, Jij mijn adem. Verzamelde liederen
besef dat onze omgangstaal dat woord niet meer (Zoetermeer 2009).
kent, maar juist daardoor komt het ‘vrij’ om de uni- 6) Sytze de Vries, Bij gelegenheid, deel III. Omgang met
citeit van deze God te beklemtonen. Het is een eer- de Psalmen (Zoetermeer 2007).
bied, die alleen (nog) Hem toekomt.

23EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Berichten

Cursus ‘Voorganger, kerkmuziek en pluraliteit’
Een veelheid aan liederen, een veelheid aan wensen. Hoe ga je daar als voorganger mee om? Je eigen lijn
volgen? Zoveel mogelijk aan de wensen tegemoet komen? Alleen dat wat vertrouwd is? Met oog op deze
vragen heeft Kerkzang.nl – centrum voor de kerkzang de cursus ‘Voorganger, kerkmuziek en pluraliteit’
ontwikkeld. De cursus is opgenomen in het open erkend aanbod van de permanente educatie van de
Protestantse Kerk (2 studiepunten).
De cursus richt zich op de kerkmuzikale praktijk in een plurale context. Deelnemers krijgen, met oog
op hun functie als voorganger, inzicht in deze praktijk en de verschillende overtuigingen en visies die
daarbij horen. Ze leren de verschillende opvattingen onderscheiden en het gesprek erover aan te gaan.
Ook krijgen ze tools aangereikt om muziek en lied binnen die diversiteit gericht toe te passen, en met de
verschillende kerkmuzikale actoren in de gemeente samen te werken. Het uitgangspunt is hierbij Lied-
boek, zingen en bidden in huis en kerk, een bundel voor een pluriforme kerk. Tijdens de cursus wordt veel
gezongen, onder deskundige en enthousiaste leiding.
De cursus bestaat uit drie cursusmiddagen en voorbereidende literatuurstudie met opdrachten. De bij-
eenkomsten hebben achtereenvolgens deze invalshoeken: pluraliteit, (kerk)muziek en theologie, en kerk-
muzikaal beleid. Het onderdeel kerkmuzikaal beleid wordt samen met iemand uit de eigen gemeente
vormgegeven, een gemeentelid, een lid van de liturgiecommissie of een cantor. De primaire doelgroep
wordt gevormd door predikanten en kerkelijk werkers. Ook anderen die betrokken zijn bij liturgisch en
kerkmuzikaal beleid, zijn welkom.
Docenten: Berend Borger (theoloog, gemeentepredikant), Anje de Heer (kerkmusicus), Catrien Posthu-
mus Meijes (kerkmusicus). De cursus vindt plaats in Amersfoort op 8 april, 13 mei en 10 juni, tijd: 12.15
uur tot 16.15 uur.
Download de flyer plus inschrijvingsformulier via: www.kerkzang.nl of neem contact op met Kerkzang.nl,
[email protected], tel. 033 2586484 (di t/m do tijdens kantooruren).
Inschrijving geschiedt op volgorde van ontvangst; minimum aantal deelnemers: 10.

Stichting Compositiefonds Dirk Zwart opgericht
Een viertal initiatiefnemers heeft de ‘Stichting Compositiefonds Dirk Zwart’ in het leven geroepen. Zwart
is al vele jaren werkzaam als kerkmusicus, organist, pianist en dirigent, maar hij is ook componist. Lie-
deren van hem zijn opgenomen in diverse kerkelijke liedbundels. De nieuwe Stichting beoogt het werk
van Zwart mogelijk te maken en tevens voorwaarden te scheppen voor een bredere verspreiding van zijn
muziek. In het comité van aanbeveling van de Stichting zitten Patrick van der Linden, Tom Löwenthal,
André Troost, Sietze de Vries en Sytze de Vries.
De Stichting is op zoek naar mensen die het werk van Zwart incidenteel of structureel willen ondersteu-
nen. Nadere informatie en het IBAN is verkrijgbaar via [email protected] en via de website
www.dirkzwart.com.

Orgeltocht Stille Zaterdag 2016
Op 26 maart aanstaande wordt voor de tiende keer een orgeltocht gehouden onder leiding van Sietze de
Vries. Elk jaar probeert hij diverse orgels van verschillende karakters te demonstreren middels literatuur
en improvisaties.
De tocht start in de Grote Kerk van Wijk bij Duurstede, waar het fraaie Kiespenning-orgel uit 1631 te be-
luisteren is. De prachtige renaissance-kas dateert grotendeels uit 1540. Matthijs Verhofstadt verbouwde
het instrument in 1717. Het instrument kreeg toen zijn huidige vorm.

24 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

De tocht wordt – met eigen vervoer – vervolgd
naar de Grote Kerk in Vianen. Hier bevindt zich
een in 2010 nieuw gebouwd orgel van Manufac-
ture d’Orgues Thomas, geplaatst in de bestaan-
de kas van het Abraham Meere orgel uit 1803,
waarvan het binnenwerk in de jaren vijftig van de
vorige eeuw werd verkocht. De Fa. Van Leeuwen
bouwde toen een geheel nieuw orgel dat tot 2010
gefunctioneerd heeft. Dit orgel werd verwijderd
maar de kassen werden geheel gerestaureerd
naar de toestand van Meere met een loos rug-
werk.
Tot slot voert de orgeltocht naar de Grote Kerk te
Gorinchem met het beroemde Bätz/Witte orgel.
Zoals elk jaar besluit Sietze de Vries deze dag
met een grote improvisatie over een bekend pas-
sielied, waarbij hij al gaat preluderen op Pasen.
De tocht op 26 maart begint om 11.30 uur in Wijk
bij Duurstede en eindigt ongeveer om 17.00 uur.
Toegangsprijs is € 15,- incl. 2 consumpties.
Aanmelden kan via e-mail: [email protected]

PKN-kerkmuziekcursus Groningen

Zaterdag 14 november jongstleden is in De Fon-

tein in Groningen een driejarige cursus kerkmu-

ziek gestart, georganiseerd vanuit de landelijke

Protestantse Kerk. Tijdens de goed bezochte Kiespenning-orgel, Grote Kerk te Wijk bij Duurstede
Foto: Jan Smelik
introductiedag zijn door middel van proeflessen
diverse vakken, zoals hymnologie, liturgiek, orgelspel

en algemene muziekleer, belicht.

Op dit moment is de cursus nog niet helemaal vol; er zijn nog enkele plaatsen voor organisten beschik-

baar! Wie alsnog belangstelling heeft de cursus te volgen, kan zich aanmelden en instromen. Het is ook

mogelijk tegen gereduceerd tarief enkele cursusdagen bij te wonen. De kerkmuziekcursus wordt twee-

wekelijks gegeven op zaterdagochtend. Het adres van De Fontein is Eikenlaan 255, 9741 EZ Groningen;

zie ook www.defontein.info.

De cursisten krijgen drie jaar lang een gedegen kerkmuzikale opleiding: zowel praktisch (het leren bege-

leiden, voorspelen maken, improviseren, de basis van het dirigeren) als theoretisch (algemene muziekleer,

muziekgeschiedenis, hymnologie en liturgie). De drie vakkundige docenten die met de cursisten optrek-

ken zijn Jellegeert Postma, Tymen Jan Bronda en Thijs Oomen.

Het gaat om het opsteken van veel kennis, maar het is ook leuk en inspirerend drie jaar lang met een hech-

te groep op te trekken, om met elkaar deze muzikale vaardigheden eigen te maken. Na drie jaar volgt een

examen, waarna men zich derdegraads-bevoegd kerkmusicus mag noemen en bij een kerk aangesteld

kan worden volgens de binnen de Protestantse Kerk in Nederland gehanteerde Regeling voor Kerkmusici.

Belangrijker dan dit papiertje is echter dat je na die drie jaar op een unieke manier onschatbare kennis en

ervaring hebt opgedaan. De inhoud van de cursus wordt afgestemd op onder meer het in 2013 versche-

nen nieuwe liedboek. Zo zal in de loop van de cursus ook aandacht worden gegeven aan lichte muziek. 

Iedereen die alsnog belangstelling heeft, wordt uitgenodigd zich aan te melden bij het Toerustingscen-

trum van de Protestantse Kerk, tel. 030 - 880 1560 of [email protected].

25EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Eerste Ambitus Orgelconcours voor jongeren t/m 21 jaar
Ambitus Foundation organiseert haar eerste nationale Ambitus Orgelconcours. Dit prestigieus concours is
bestemd voor Europese jongeren tot en met 21 jaar en is onderverdeeld in drie leeftijdscategorieën. Jonge
organisten met ambitie krijgen de gelegenheid zich tijdens het Ambitus Orgelconcours op historische Ne-
derlandse orgels te presenteren én zich verder te ontwikkelen door een coaching traject. De jury bestaat uit
befaamde organisten. Het orgelconcours wordt van 2016 tot en met 2017 gehouden.

Data en locaties
Ambitus Foundation wil met dit orgelconcours eveneens de grote rijkdom aan Nederlandse orgels én de
orgelcultuur in de schijnwerpers zetten. Om zo breed mogelijk kennis te maken met de bijzondere orgels
die er in Nederland zijn, is er bewust gekozen voor het bespelen van verschillende orgels tijdens de vier
rondes van dit orgelconcours:
- voorronde: 4 juni 2016 - St. Joriskerk (Naber-orgel), Amersfoort;
- 1e ronde: 19 november 2016 - Eusebiuskerk (Strumphler-orgel) Arnhem;
- halve finale: 11 februari 2017 - Grote of Maria Magdalenakerk (Marcussen-orgel), Goes;
- finale: 24 juni 2017 - Grote of St.-Bavokerk (Müller-orgel), Haarlem.

Categorieën
Voor dit orgelconcours worden de volgende drie categorieën onderscheiden:
- categorie A: organisten tot en met 12 jaar;
- categorie B: organisten van 13 tot en met 16 jaar;
- categorie C: organisten van 17 tot en met 21 jaar.
Binnen elke categorie zijn diverse prijzen te winnen, waaronder een geldbedrag, een bedrag voor studie én
een aantal concerten. Daarnaast is er ook een publieksprijs.

Coachingstraject
De deelnemende organisten tot en met 12 jaar die zijn doorgedrongen tot de finale, krijgen de mogelijkheid
om zich op de volgende ronde voor te bereiden door lessen te nemen bij organisten van naam. Bij de twee
andere categorieën geldt het coachingstraject voor deelnemers die zijn doorgedrongen tot de halve finale.

26 EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Orgelboek bij de gezangen uit het Gereformeerd Kerkboek 2016

Momenteel werkt het deputaatschap Eredienst aan de uitgave van een nieuwe
gezangenbundel, die als aanvulling gaat fungeren op het Liedboek - Zingen en bidden in
huis en kerk. Volgens de laatste berichten gaat de gezangenbundel in het voorjaar 2016
verschijnen.
Van veel liederen die in het nieuwe gezangboek komen, bestaan nauwelijks zettingen, en
voorspelen zijn er nog minder. Het VGK-bestuur werkt daarom aan een nieuw orgelboek bij
de nieuwe gezangenbundel. Het is de bedoeling dat dit orgelboek tegelijk verschijnt met de
uitgave van het nieuwe kerkboek (voorjaar 2016).

In het Orgelboek bij de gezangen uit het Gereformeerd Kerkboek zal van elk gezang een
bewerking en harmonisatie opgenomen worden. De meeste zijn speciaal met oog op dit
orgelboek gecomponeerd. De componisten zijn Wout van Andel, Klaas Baas, Bas Buitendijk,
Ben Fey, Johan Haaksma, Gerrit 't Hart, David de Jong, Margaretha de Jong, Aart de Kort,
Wietse Meinardi, Gerben Mourik, Henk Ophoff, Dick Sanderman, Luuk Sikkema, Jan Spijker,
Harmen Trimp, Jeljer Vlieg, Sietze de Vries, Gerard de Wit en Erik Zwiep.

Het nieuwe Orgelboek is niet alleen bruikbaar voor organisten uit kerken die de nieuwe
gezangbundel zullen gebruiken. Want het orgelboek bevat heel veel voorspelen en zettingen
van gezangen uit de bundel Negentig Gezangen en het Gereformeerd Kerkboek uit 2006.

Prijs
De bundel kost 40 euro (plus verzend- & portokosten). Abonnees en leden van de VGK
betalen een gereduceerde prijs van 30 euro (plus verzend- en portokosten). Per abonnement/
lidmaatschap kan één exemplaar voor de kortingsprijs gekocht worden. De verzend- en
portokosten bedragen 5 euro.

Bestelwijze
U kunt een exemplaar van het orgelboek aanschaffen via het formulier op de website van
de vereniging: www.eredienst.com. Ook kunt u een e-mail sturen naar het secretariaat:
[email protected]. U ontvangt per e-mail een bevestiging van uw bestelling en een
factuur. Wanneer de factuur betaald is, krijgt u het orgelboek per post toegezonden, direct na
verschijning ervan.

Juryleden
De jury verschilt per ronde en bestaat uit Nederlandse toporganisten. De juryleden voor de voorronde zijn:
Ton Koopman, Ab Weegenaar, Sander van den Houten en Petra Veenswijk.

Ambitus Foundation initieert, stimuleert en financiert projecten die zijn gericht op het bevorderen van de
toegankelijkheid van klassieke muziek voor jongeren tot en met 25 jaar in binnen- en buitenland. Ambitus
Foundation is een ANBI-stichting en statutair gevestigd in Lunteren.
Meer info: www.ambitusfoundation.org

27EREdienst | jaargang 43 | nummer 1 | 2016

Uitgave van de
Vereniging van Gereformeerde Kerkmusici

(VGK)