ED 2020-6

EREdienst

Informatieblad voor liturgie en kerkmuziek
november 2020
jaargang 47 nummer 6

Colofon

EREdienst Informatieblad voor liturgie en kerkmuziek (uitgave Vereniging van Gereformeerde Kerkmusici).
ISSN 1384-6329

Doel Onder andere het bestuderen van Bijbelse en historische gegevens t.a.v. de eredienst & het bevorderen van een
goede en stijlvolle verzorging van het muzikale deel van de eredienst.

Leden Het lidmaatschap staat open voor allen die betrokken zijn bij het muzikale gedeelte van de eredienst.
De vereniging richt zich met name op de Gereformeerde Kerken in Nederland, de Christelijke Gereformeerde Kerken
en de Nederlands Gereformeerde Kerken. De contributie bedraagt € 40 per jaar, te storten op rekeningnummer
NL72 RABO 0118 364 561 t.n.v. Ver. van Geref. Kerkmusici. Voor buitenlandse betalingen: SWIFT/BIC-code RA-
BO2U. Opgave lidmaatschap, abonnementen, adreswijzigingen uitsluitend via de secretaris van het bestuur. Het
lidmaatschap/abonnement loopt per kalenderjaar en wordt automatisch verlengd. Opzeggen kan tot uiterlijk 1
december.

Website www.eredienst.com

Bestuur Weesboom 15, 8061 LR Hasselt, tel. 038- 230 2431
Alle Smith (voorzitter)
Jan Smelik (secretaris) H. van Steenwijckstraat 10, 8331 KK Steenwijk,
e-mail: [email protected]
Jan Mulders (penningmeester) Moeflonstraat 9, 6531 JS Nijmegen
tel. 024 366 15 05, e-mail: [email protected]
Leden: David de Jong (Den Ham), vacature

Redactie H. van Steenwijckstraat 10, 8331 KK Steenwijk,
Jan Smelik (hoofdredacteur)
e-mail: [email protected]
Leden: Johan Haaksma (Soest) en Harmen Trimp (Groningen)

Vormgeving Jan & Gerda Smelik

Druk Vellendrukkerij BDU, Barneveld

EREdienst verschijnt 6x per jaar in de oneven maanden. Kopij dient vóór de 20ste van de even maanden in het bezit
te zijn van de eindredacteur. Voor overname van artikelen dient men contact op te nemen met de hoofdredacteur.

Cover: Inhoud
Rembrandt, De presentatie in de
tempel met de engel. Ets 1630 3 Intonatie: We zijn weer terug bij af - Harmen Trimp
Collectie Rijksmuseum Amsterdam
4 Heft uw handen tot God (3-slot) - Aart-Jan de Jong

8 Lied van de maand december 2020: ‘Door goede
machten trouw en stil omgeven’ ( Liedboek 511) - Jan
Smelik

13 ‘Berijmde Psalmen zijn gezangen’. Bij de tiende

sterfdag van Willem Barnard (1920-2010) - Ria Borkent

16 Lied van de maand januar 2021: ‘Laat mij beschikbaar
zijn, zoals Maria’ ( Gereformeerd Kerkboek 195)

- Anje de Heer

19 Als zingen niet kan, wat dan wel? - Anje de Heer

23 Notulen van de 46ste Algemene Ledenvergadering

in Amersfoort

26 Nieuw VGK-uitgave

27 Samenwerking VGK-district 1 en KVOK-afdeling Gro-
ningen - Ties Wildeboer

29 Berichten

Intonatie

We zijn weer terug bij af

Harmen Trimp zo ontzettend gemist wordt, dat een luisterlied via
Had Luther zich zo ingespannen de gemeente een scherm het bij lange na niet haalt bij echte
haar zang terug te geven, Calvijn kosten noch gemeentezang. Dat men grote troost put uit een
moeiten gespaard een heel psalter bij elkaar te la- stukje muziek, hoe eenvoudig soms ook.
ten componeren, inmiddels is de voorreformatori- Het toont aan hoe waardevol het vak van kerkmu-
sche ‘roomsche’ praktijk in menig gereformeerde sicus is, en ook altijd is geweest. Hopelijk geeft
eredienst weer terug: een klein select groepje voor de overheid gauw de zang weer terug aan de ge-
in de kerk neemt de zang voor haar rekening, als meente.
priesters in het koor rond het altaar die namens de Want een niet-zingende kerk is als een orgel zon-
gemeente de lofzang gaande houden. der pijpen: het is er wel, maar het klinkt niet.
Niet eerder is het in de geschiedenis van de kerken
in Nederland vertoond dat het zingen ernstig werd De lege orgelkast van het Niehoff-orgel (1558)
ontraden, dit keer is het geen kwestie van discus- in Cosmas en Damianuskerk van Abcoude
sie over de inhoud van de liederen, het te nemen
tempo, en of de teksten wel een beetje Schriftuur-
lijk zijn of niet, nee dit keer is de kwestie van heel
andere aard: die van de volksgezondheid.
Zingen blijkt namelijk niet alleen een zaak van ge-
loof innen, om met Willem Barnard te spreken,
maar heeft als negatieve bijwerking, zo lijkt het,
dat met iedere hap adem niet alleen wat geloof,
maar ook allerlei schadelijke aerosolen geïnd kun-
nen worden. En dus wordt het lied tijdelijk op an-
dere lippen gedragen en murmelen en neuriën wij
innig mee.
In het begin van de crisis werd vaak de link gelegd
met de veertigdagentijd, toevallig begon toen on-
geveer de ‘intelligente lockdown’, en waarschijnlijk
heeft iedere digitale kerkganger de vergelijking met
‘quarantaine’ wel een keer voorbij horen komen.
Maar inmiddels ligt de vijftigste dag ook al weer
ruim achter ons, worden de dagen al weer korter
en kunnen we ons al haast gaan voorbereiden op
een kerstfeest zonder gemeente- of koorzang,
‘Stille nacht’ als richtlijn van het RIVM.
Wat mij opvalt en raakt in deze coronatijd is dat
ik heel veel om mij heen hoor dat juist het zingen

3EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Liturgie

Heft uw handen tot God (3-slot)

Aart-Jan de Jong
Ik mis het, het samen zingen in de erediensten. Ja, het is begrijpelijk dat het nu even niet kan. Ja, er zijn
vaak wel enkele gemeenteleden die namens de gemeente zingen of er wordt geluisterd naar oude opna-
men, maar toch... De gemeentezang is zo’n wezenlijk onderdeel van de gereformeerde eredienst. Het is de
gemeente die al zingend, biddend tot God nadert. Voor de reformatoren was het ook van groot belang dat
de gemeente de woorden in de mond neemt. In de liederen aanbidt de gemeente God en uit de gemeente
zich naar God toe. Zingend brengt de gemeente dank, eer, verdriet, klacht en hoop bij God.

Door het wegvallen of het uitkleden van de ge- chamelijkheid in een calvinistische liturgie, de
meentezang is de belangrijkste gereformeerde vraag waarmee we deze artikelenreeks begonnen
aanbiddings- en uitingsvorm verdwenen uit de zijn. In dit artikel zullen we het antwoord op deze
eredienst. Dat is een gemis. Want heel veel an- vraag vinden door de evangelische houdingen en
dere aanbiddingsvormen hebben we als gerefor- handelingen, zoals ze ter sprake zijn gekomen
meerden niet. in het tweede artikel, te plaatsen naast Calvijns
Dat is bij onze evangelische broers en zussen lichamelijke handelingen en liturgische normen,
anders. In het vorige artikel, het tweede artikel in die in het eerste artikel behandeld zijn.
deze drieluik, kwamen lichamelijk aanbiddings- Als deze twee liturgieën naast elkaar worden ge-
vormen naar voren. Uit het onderzoek dat ik heb plaatst, dan valt meteen op dat er een overlap is
gedaan bleek dat het lichaam in evangelische sa- in de handelingen die een plaats krijgen in de litur-
menkomsten een behoorlijke prominente plaats gie. Zowel bij Calvijn als in de evangelische litur-
krijgt. Evangelische gelovigen gebruiken hun li- gie is er ruimte voor het opheffen van de handen
chaam in de aanbidding van God: zij heffen hun en het knielen. Deze handelingen die voor Calvijn
handen op, klappen in hun handen, dansen, knie- van belang zijn, maar die geen plaats hebben ge-
len of zwaaien met vlaggen. Voor evangelische kregen in de gereformeerde liturgie, hebben wel
gelovigen is zang niet de enige manier waarop zij een plaats gekregen in de evangelische liturgie. In
iets uitdrukken naar God toe. deze handelingen staat bij Calvijn én bij de evan-
Zouden deze lichamelijke aanbiddingsvormen de gelische kerkgangers God centraal. De gelovigen
oplossing zijn? zijn op God gericht wanneer zij de handen ophef-
fen of wanneer ze voor God neerknielen.
Overeenkomsten en verschillen Bij Calvijn en bij de geïnterviewden is het van
Voordat deze vraag beantwoord kan worden, belang dat deze handelingen in de Bijbel voorko-
moeten we eerst een antwoord hebben op de men. God heeft in de Bijbel voorgeschreven hoe
vraag of er ruimte is voor deze evangelische li- wij met ons lichaam tot Hem kunnen naderen.

4 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Een achttiende-eeuwse afbeelding van Calvijns kerk, de St.-Pierre te Genève

Daar kunnen we niet zomaar aan voorbijgaan. Dat verrichten dus ook de lichamelijke handelingen
betekent niet dat houdingen en bewegingen die samen.
in de Bijbel niet voorkomen geen plaats kunnen Deze gezamenlijkheid was in de evangelische
krijgen in de liturgie. Het bidden met gevouwen diensten echter niet terug te zien. Elke aanwezige
handen komt bijvoorbeeld niet voor in de Bijbel, deed wat hij of zij zelf prettig vond. Op verschil-
maar deze gebedshouding is al eeuwen wijdver- lende momenten was er een ratjetoe aan hande-
spreid. lingen te zien.
Hier tekenen zich echter al de eerste verschillen Hier hangt mee samen dat voor Calvijn vooral
af. Calvijn beperkt zich tot het opheffen van de het moment in de liturgie van invloed was op het
handen en het knielen, twee handelingen die zo- soort handeling dat verricht werd. Bij schuldbelij-
wel in de Israëlitische liturgie als in de christelijke denis paste het knielen en bij het gebed paste het
liturgie een plaats krijgen in de Bijbel. Voor Cal- opheffen van de handen. Voor de evangelische
vijn is het van belang dat de handelingen door de gelovigen, zo bleek uit de interviews, is vooral
apostelen werden uitgevoerd of voorgeschreven de eigen ervaring van groot belang. Is iemand
aan de gemeente, zoals we eerder gezien heb- vol vreugde, dan begint hij te klappen of te dan-
ben. In de evangelische samenkomsten wordt dit sen. Wordt een gelovige vervuld met ontzag voor
onderscheid van Calvijn niet gemaakt. Ook voor God, dan gaat hij op de knieën. De evangelische
lichamelijke handelingen die alleen in Israëls litur- kerkgangers kunnen de ervaringen natuurlijk ge-
gie voorkwamen, zoals de dans en het klappen in lijktijdig hebben en dus gelijktijdig de handelingen
de handen, zien evangelische gelovigen ruimte. verrichten, bijvoorbeeld als de ervaring wordt in-
Verder zien we enkele verschillen wat betreft de gegeven door een lied dat gezongen wordt. Het
uitvoering van de handelingen. We hebben gezien belangrijkste blijft echter wel de eigen ervaring.
dat voor Calvijn het gezamenlijke element van de Het laatste verschil in de uitvoering van de hande-
liturgie van groot belang is. De gemeenteleden lingen betreft de intensiteit. Waar de handelingen
bidden samen, zingen samen, luisteren samen en bij Calvijn ingetogen werden verricht, zijn de han-

5EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

delingen in de evangelische samenkomsten een Het staand zingen of bidden, opheffen van de
stuk uitbundiger. Denk aan het dansen door de handen, knielen en zich uitstrekken op de grond
banken of het zwaaien met vlaggen. Deze evan- zijn dus de vier aanbiddingshoudingen uit de
gelische lichamelijke bewegingen zijn uitbundige evangelische samenkomsten die ook een plaats
handelingen. De bewegingen bij Calvijn, opheffen zouden kunnen krijgen in de gereformeerde litur-
van de handen en knielen, zijn veel ingetogener. gie.
Er wordt voor een deel van de liturgie één hou-
ding aangenomen. Alternatieve aanbiddingsvormen
We komen terug bij de vraag die aan het begin
Ruimte van dit artikel werd gesteld, zijn deze vier lichame-
Er zijn dus aanzienlijke verschillen tussen de li- lijke aanbiddingshandelingen goede alternatieven
chamelijke handelingen in de evangelische litur- voor de gemeentezang? ‘Ja’, is mijn antwoord op
gie en de lichamelijke handelingen bij Calvijn. de vraag. Het zijn weliswaar geen volwaardige al-
Zijn deze verschillen onoverbrugbaar, of vallen de ternatieven, deze handelingen zouden niet voor
evangelische lichamelijke handelingen toch bin- altijd in de plaats van de gemeentezang kunnen
nen de ruimte die Calvijn ziet? Aan het einde van komen. De woorden van gebeden en liederen
deze artikelenreeks aangekomen, kunnen een brengen namelijk veel duidelijkere onder woorden
aantal conclusies worden getrokken. hoe we tot God naderen. Voor deze bijzondere
Voor staand zingen en bidden, opheffen van de periode zouden deze vier aanbiddingshandelin-
handen, knielen en zich uitstrekken op de grond gen echter goede manieren zijn om de gemeente
is ruimte in de liturgie voor gemeenten die in de te laten participeren in de ontmoeting met de
traditie van Calvijn willen staan, mits dit op een Heer die plaatsvindt in de eredienst.
gezamenlijke, ingetogen en ordelijk manier ge- Het zou mooi zijn als het lichaam vervolgens een
beurt. Als een gemeente ervoor kiest deze han- plaats blijft houden in onze erediensten, ook als
delingen een plaats te geven, dan moeten ze de gemeentezang weer terugkomt. Soms is een
plaatsvinden op vaste momenten in de liturgie. houding of beweging namelijk beter in staat om
Voor de grote nadruk op de persoonlijke ervaring
in de evangelische samenkomsten is in de gere-
formeerde liturgie geen ruimte.
Voor dansen en klappen, twee handelingen die in
de evangelische samenkomsten vaak een plaats
krijgen, is in een op Calvijn geijkte liturgie geen
ruimte. We hebben gezien dat Calvijn deze han-
delingen ziet als Israëlitische handelingen voor
Israëls liturgie. Bovendien hebben klappen en
dansen zoals ze een plaats krijgen in de evangeli-
sche samenkomsten een uitbundigheid waarvoor
Calvijn geen ruimte ziet in de christelijke liturgie.
Voor het zwaaien met vlaggen is al helemaal geen
ruimte in een calvinistische liturgie. Deze hande-
ling komt niet voort vanuit de Bijbel, in de Bijbel
komen we niets vergelijkbaars tegen. Deze han-
deling, die erg uitbundig is, is bovendien lang
niet altijd voor alle aanwezigen te begrijpen. Voor
Calvijn is het echter van wezenlijk belang dat de
aanwezigen de liturgische onderdelen en hande-
lingen begrijpen, omdat de liturgie opbouwend
moet zijn.

6 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

iets uit te drukken dan honderd woorden. Het de gemeente dan deelneemt aan het lied met op-
voor God op de knieën gaan brengt soms be- geheven handen.
ter de nederigheid en verootmoediging tot uiting Voordat men in de eredienst kan knielen of zich
dan tien psalmverzen zouden kunnen. Zeker voor uit kan strekken, zijn er een aantal aanpassingen
gemeenteleden die minder verbaal en meer li- in de kerkruimte nodig. Niet elk gemeentelid kan
chaamsgericht zijn, zouden aanbiddingshoudin- minutenlang op een harde ondergrond knielen.
gen en -handelingen heel waardevol kunnen zijn. Je uitstrekken op een vieze plakkerige vloer waar
Hoe zouden deze handelingen praktisch een anderen overheen lopen is ook geen pretje.
plaats kunnen krijgen? Staand zingen en bidden Laten we de knielbanken weer terugbrengen in
komen we in gereformeerde erediensten al gere- onze kerkgebouwen. Dat doe je natuurlijk niet zo-
geld tegen. Hier hoeft weinig over gezegd te wor- maar, maar wanneer een van u toevallig bezig is
den. Het enige dat hier met Calvijn over gezegd met de bouw van een nieuw kerkgebouw of de
moet worden, is dat de orde in de dienst bewaard herinrichting van de kerkzaal, dan is dat een gou-
moet worden. Is het voor iedereen duidelijk wan- den kans! Zou dit niet het moment zijn om het
neer de gemeente gaat staan en wanneer de ge- knielen, een Bijbelse en traditionele houding van
meente gaat zitten? verootmoediging, weer een plaats te geven in de
Van de drie resterende handelingen, opheffen eredienst?
van de handen, knielen en zich uitstrekken op Het knielen zal voor velen in het begin onwennig
de grond, is het opheffen van de handen de toe- zijn. De westerse mens uit de eenentwintigste
gankelijkste handeling. Er hoeven in het kerkge- eeuw knielt niet dagelijks, dat geldt ook voor veel
bouw geen aanpassingen worden gedaan. Als gelovigen in hun persoonlijke vroomheid. Het is
een voorganger en kerkenraad ervoor kiezen het daarom zaak het knielen, net als het opheffen van
opheffen van de handen een plaats te geven, dan de handen, goed in te leiden, uit te leggen en in
doen ze er goed aan het opheffen van de handen te kaderen. Het zich uitstrekken op de grond zal
goed in te leiden en uit te leggen. Kies een lied voor velen een brug te ver zijn. Het is de vraag of
uit, bijvoorbeeld een loflied of danklied, waarbij deze handeling die al zo lang in onbruik is, nog
past in onze cultuur. Misschien dat op bijzondere
momenten van intense bede of intens schuldge-
voel het zich uitstrekken op de grond een plaats
zou kunnen krijgen.
Geef in de lichamelijke handelingen de gemeente
weer een stem en het lichaam weer een plaats in
de gereformeerde eredienst! Betrek zo de gelovi-
gen met hun hele persoon in de ontmoeting met
God!

7EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Lied van de maand

Door goede machten trouw en stil omgeven

Liedboek 511
Lied van de maand december 2020

Jan Smelik
Het is dit jaar precies 75 jaar geleden dat de theoloog en verzetsman Dietrich Bonhoeffer op 39-jarige
leeftijd terechtgesteld werd in het concentratiekamp Flossenbürg (regio Oberpfalz in Beieren). Tijdens zijn
gevangenschap vond hij onder meer steun aan de liederen van Paul Gerhardt, die hij uit het hoofd leerde.
Hij zal niet vermoed hebben dat een gedicht dat hij als kerstgroet voor zijn geliefden schreef, decennia later
in gezangboeken zou staan. Toch is dit het geval: zijn gedicht ‘Von guten Mächten treu und still umgeben’
werd in diverse landen opgenomen in kerkliedbundels.

Herkomst en verspreiding Dietrich Bonhoeffer in 1942
De tekst schreef Dietrich Bonhoeffer in de dagen
voorafgaande aan 19 december 1944 in de ge-
vangenis van het Gestapohoofdkwartier aan de
Prinz-Albrecht-Straße te Berlijn. Op de genoem-
de datum schreef hij zijn verloofde Maria von
Wedemeyer namelijk een brief die hij afsloot met
mededeling dat hem de laatste avonden een paar
regels ingevallen waren, die hij nu als kerstgroet
aan Maria en de overige familie op papier zette.
Daarop volgt de tekst van ‘Von guten Mächten
treu und still umgeben’.
Na de oorlog circuleerde het gedicht binnen de
familie via een blad papier waarop het getypt
was. Paula Bonhoeffer, de moeder van Dietrich,
gaf het aan Dietrichs vriend en medeverzetstrij-
der Eberhardt Bethe, die het lied liet afdrukken
in Das Zeugnis eines Boten: zum Gedächtnis von
Dietrich Bonhoeffer. Hij nam deze versie ook op
in Widerstand und Ergebung uit 1951, waarin hij
Bonhoeffers brieven en aantekeningen verzamel-
de. Omdat het gedicht hier geplaatst was direct
ná een brief van Bonhoeffer aan zijn moeder (ge-
dateerd: 28 december 1944), dacht men lange tijd
dat Bonhoeffer het gedicht bij deze brief gevoegd

8 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Links het slot van de brief van Bonhoeffer d.d. 19 december 1944, die in 1988 opdook. Rechts de getypte editie die lange tijd
als bron van Bonhoeffers ‘Von guten Mächten’ gezien werd.

had. Ten onrechte (zie hieronder). Domino (nr. 48) uit 1974.
De tekst van Bonhoeffer is dus niet geschreven In 1988 dook de autograaf op van Bonhoeffers
als lied om te zingen, maar als een gedicht. Gaan- brief aan zijn verloofde van 19 december 1944. De
deweg kwam het echter in liedbundels terecht. brief bevatte ook het origineel van het gedicht.
De slotstrofe werd in 1954 opgenomen in Schläft Op vier ondergeschikte punten wijkt het gedicht
ein Lied in allen Dingen, een bundel canons ver- uit de brief af van de getypte versie. Bijvoorbeeld:
zameld door Karl Marx. in couplet 3, laatste regel schreef Bonhoeffer ‘für
In de DDR was dit couplet aanvankelijk vooral das Du uns geschaffen hast‘ in plaats van ‘für uns
bekend bij jongeren. De Oost-Berlijnse kerkmu- bereitet hast‘.
sicus Theophil Rothenberg leerde het slotcouplet Het belangrijkste verschil treffen we aan in de voor-
kennen als gebed waarmee zogeheten Junge- laatste zin van het laatste couplet. In de autograaf
Gemeinde-Abenden afgesloten werden. Hij vroeg staat: ‘Gott ist bei uns am Abend und am Morgen,
zijn collega Otto Abel een melodie te compone- in de getypte versie stond: ‘Gott ist mit uns am
ren bij de strofe, die hij vervolgens opnam in het Abend und am Morgen’. Wellicht heeft Bonhoeffer
derde deel van zijn bundel Die singende Schar met opzet ‘Gott bei uns’ geschreven en niet ‘Gott
- Ein Liederbuch junger Christen dat in 1959 ver- mit uns’, omdat laatstgenoemde woorden algauw
scheen. Daarna verscheen het lied (vaak niet alle een militante klank krijgen, en ze bovendien op de
zeven strofen) in meerdere bundels, zoals in Der riemgespen van Wehrmacht-soldaten stonden.
Brückenschlag - Neue Lieder für die Landjugend Hoe dan ook, mogelijk zou Schulte Nordholt op
uit 1966. basis van de oorspronkelijke tekst regel drie van
Jan Willem Schulte Nordholt maakte voor het strofe 7 nu vertaald hebben met ‘God is bij ons des
Liedboek voor de kerken (1973 gez. 398) een Ne- avonds en des morgens’.
derlandse vertaling. In dezelfde tijd raakt het lied Bonhoeffers lied werd in 1994 opgenomen in het
internationaal bekend, zoals onder meer blijkt uit Evangelisches Gesangbuch (nr. 65) met de melodie
de opname in de oecumenische bundel Cantate en bij het slotcouplet met de vierstemmige zetting

9EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

van Otto Abel. In Nederland werd de vertaling van 1 Door goede machten trouw en stil omgeven,
Schulte Nordholt ongewijzigd opgenomen in het behoed, getroost, zo wonderlijk en klaar,
Liedboek uit 2013. zo wil ik graag met u, mijn liefsten, leven,
en met u ingaan in het nieuwe jaar.
Tekst
In het eerste en laatste couplet van het lied wordt 2 Wil nog de oude pijn ons hart vernielen,
gezongen over ‘goede machten’ die ‘mij’ omgeven drukt nog de last van ’t leed dat ons beklemt,
(coupl. 1) en waarin ‘wij’ geborgen zijn (coupl. 7). o Heer, geef onze opgejaagde zielen
Wat Bonhoeffer precies bedoelt met deze ‘mach- het heil waarvoor Gij zelf ons hebt bestemd.
ten’, wordt duidelijk uit zijn brief van 19 decem-
ber 1944. Hij schrijft daarin dat we leven in een 3 En wilt Gij ons de bittere beker geven
groot onzichtbaar rijk. Vervolgens refereert hij aan met leed gevuld tot aan de hoogste rand,
het Duitse avondlied voor kinderen, ‘Abends, will dan nemen wij hem dankbaar zonder beven
ich schlafen gehn’, waarin gezongen wordt over aan uit uw goede, uw geliefde hand.
engelen die beschermend om ‘mij’ staan: “‘zweie
dich mich decken, zweie die mich wecken’: ‘So 4 Maar wilt Gij ons nog eenmaal vreugde schenken
ist diese Bewahrung am Abend und am Morgen om deze wereld en haar zonneschijn,
durch gute unsichtbare Mächte etwas, was wir Er- leer ons wat is geleden dan herdenken,
wachsenen heute nicht weniger brauchen als die geheel van U zal dan ons leven zijn.
Kinder” [‘twee die me bedekken, twee die me wek-
ken’: zo is deze bescherming ‘s avonds en ’s mor- 5 Laat warm en stil de kaarsen branden heden,
gens door goede, onzichtbare machten iets dat wij die Gij hier in ons duister hebt gebracht,
volwassenen nu niet minder nodig hebben dan de breng als het kan ons samen, geef ons vrede.
kinderen.] De gedachte dat de gelovige omringd Wij weten het, uw licht schijnt in de nacht.
en bewaard wordt door God en zijn engelen is mo-
gelijk ontleend aan psalm 91 vers 11 (‘Hij vertrouwt 6 Valt om ons heen steeds meer het diepe zwijgen,
je toe aan zijn engelen, die over je waken waar je de eenzaamheid, die nergens uitkomst ziet,
ook gaat’) en psalm 139 vers 5 (‘U omsluit mij, van laat ons dan allerwege horen stijgen
achter en van voren’). tot lof van U het wereldwijde lied.
Behoed en getroost door deze engelwacht ‘will ich
diese Tage mit euch leben’ en het nieuwe jaar in- 7 In goede machten liefderijk geborgen
gaan. Binnen de context van de brief, waarin het verwachten wij getroost wat komen mag.
lied als ‘kerstgroet’ was opgenomen, is duidelijk God is met ons des avonds en des morgens,
dat Bonhoeffer met ‘euch’ (jullie) zijn verloofde, en is zeker met ons elke nieuwe dag.
zijn en haar familie bedoelde. Vandaar de Neder-
landse vertaling: ‘... wil ik graag met u, mijn lief- (zie couplet 1) staan in couplet 2 de ‘böser Tage’
sten’. die ‘uns’ drukken als een zware last, en tegenover
Door te wijzen op de ‘goede machten’ die troos- de positieve verwachting van het nieuwe jaar in
ten en behoeden, wilde hij niet alleen zichzelf maar strofe 1 staat in de volgende strofe dat ‘das alte
indirect ook zijn geliefden bemoedigen. Dat blijkt unsre Herzen’ kwelt.
ook uit de volgende strofen, waarin hij overgaat Strofe 2 sluit af met de bede om de gave van het
in de eerste persoon meervoud: ‘Nog wil de oude heil dat God voor ‘ons’ bestemd heeft.
pijn ons hart vernielen (‘Noch will das alte unsre In couplet 3 refereert Bonhoeffer aan Matteüs 26
Herzen quälen’). Ondanks dat de dichter de goede vers 39 en 42, het gebed van Christus in Getse-
machten ervaart die hem trouw en stil omgeven mane of de ‘beker’ aan hem voorbij mag gaan.
en die hem troosten en behoeden, blijft het kwaad
voor hem realiteit, zoals uit couplet 2 blijkt. Tegen-
over de dagen dat hij met zijn geliefden wil leven

10 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Jan Willem Schulte Nordholt nen. De tweede helft van het couplet grijpt terug
op de wens samen met de geliefden te leven en
Het aaneenschakelend voegwoord ‘en’ waarmee het nieuwe jaar te beginnen.
couplet 3 opent, is inhoudelijk van grote betekenis. Couplet 6 is een uitwerking van psalm 65 vers 2,
Het heil dat God voor ‘ons’ bestemd heeft (strofe in zoverre dat – evenals in deze psalm – stilte en
2), wordt namelijk niet tenietgedaan door het lijden lofzang op een intrigerende manier aan elkaar ver-
dat God geeft (de beker tot de rand gevuld met bonden worden. In de Duitse tekst komt de relatie
leed). Integendeel, Gods heil komt niet enkel tot met dit Bijbelvers duidelijker uit dan in de Neder-
ons via geluk en een zorgeloos leven. Vandaar dat landse vertaling:
couplet 3 van Bonhoeffers lied begint met: ‘En wilt
Gij ons de bittere beker geven’ en niet met ‘Maar Wenn sich die Stille nun tief um uns breitet,
wilt Gij ons de bittere beker geven’. God geeft zijn so laß uns hören jenen vollen Klang
heil door het lijden heen (vgl. Rom. 8:28). Deze ge- der Welt, die unsichtbar sich um uns weitet,
dachte maakt dat de beker ‘dankbaar zonder be- all deiner Kinder hohen lobgesang.
ven’ aangenomen kan worden uit Gods ‘guten und
geliebten Hand’ (‘goede, uw geliefde hand’). Met ‘die Stille’ verwijst Bonhoeffer terug naar de
Dat het lijden onderdeel is van het leven met God, eerste strofe: ‘Door goede machten … stil omge-
wordt in couplet 4 verwoord. Als God na een beker ven’. In de stilte moeten we de volle klank horen
vol leed (couplet 3) ons nog eenmaal vreugde geeft van de wereld die zich onzichtbaar om ons uit-
vanwege deze wereld en haar zonneschijn, dan breidt. Tot de onzichtbare wereld horen de enge-
moeten we (het leed uit) het verleden herdenken. len, en met ‘hohen lobgesang’ kan dan specifiek
Want dan zal ons leven geheel van God zijn (‘und de engelenzang in de kerstnacht bedoeld worden.
dann gehört dir unser Leben ganz’). In zijn vertaling heeft Schulte Nordholt ‘die Stille’
negatief geïnterpreteerd als het ‘diepe zwijgen, de
Met couplet 5 keert het lied terug naar het ‘heden’, eenzaamheid, die nergens uitkomst ziet’. Maar het
de tijd van advent en kerst waarin het lied ontstaan is de vraag of ‘de stilte’ voor Bonhoeffer niet een
is. De kaarsen die heden warm en helder (in auto- positievere lading heeft: in de stilte klinkt toch de
graaf staat ‘hell’ en niet ‘still’ zoals in de getypte lofzang van de onzichtbare wereld.
versie uit 1945) branden zijn metafoor voor het
licht dat (met kerst) in het duisternis is gaan schij- Anders dan in strofe 1, waar de dichter zijn gelief-
den aanspreekt (‘jullie – ik’), en anders dan in de
daaropvolgende 5 strofen, die een gebed tot God
zijn (‘Gij – wij’), wordt in het slotcouplet de relatie
tussen God en ‘ons’ beschreven.
Daarbij herneemt het slotcouplet de notie van
‘goede machten’ uit strofe 1, maar er is een we-
zenlijk verschil. Want in couplet 1 wordt nog ge-
wenst dat deze machten hem en zijn geliefden
omgeven, in het slotcouplet wordt ervan uitgegaan
dat ‘we’ in goede machten liefderijk geborgen zijn,
en daarom vol vertrouwen (‘getrost’) de toekomst
tegemoet zien. Die zekerheid komt ook tot uiting
in de gedachte dat God zeker (‘ganz gewiß’) ’s
avonds en ’s morgens, en elke nieuwe dag (‘jedem
neuen Tag’) bij ons is.

Melodie
De gedachte dat Bonhoeffer ‘Von guten Mächten’

11EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Schuurman wilde – zo schreef hij in het Compen-
dium bij het Liedboek voor de kerken – een ingeto-
gen melodie schrijven. Die ingetogenheid heeft hij
bereikt door een melodie in fis klein terts te com-
poneren die zich voor het grootste deel in secun-
den beweegt. Die introversie krijgt de melodie ook
door het bedachtzame, stijgende motief (a) in veel-
al halve noten, waarmee zij opent, en dat in de re-
gels 2 en 3 op een andere toonhoogten klinkt. Een
tweede motief (b) laat een dalende kwart horen die
opgevuld is met secundeschreden in hoofdzakelijk
kwartnoten (zie notenvoorbeeld).

Adriaan C. Schuurman (Foto: Jan Raas) De eerste twee regels blijven zich bewegen in

het toongebied rond de fis1. De derde regel werkt

niet als lied gedacht heeft, wordt mogelijk onder- door het tweevoudige gebruik van het stijgende

steund door het feit dat hij een binnen het kerklied­ motief a naar het dominantbereik cis2. Het hoog-

oeuvre ongebruikelijke strofevorm hanteerde: vier tepunt bereikt de melodie met de eerste noot van

regels van vijf jamben, gekruisd rijm met afwisse- de slotregel, de d2 die dus slechts een sext boven

lend slepend en staand rijm. De Geneefse psalmen de grondtoon ligt. Na de kwintval cis2-fis1 daalt de

12 en 110 behoren tot de weinige voorbeelden van melodie met motief b naar de grondtoon.

kerkliederen met deze strofevorm. Het is echter on-

waarschijnlijk dat Bonhoeffer zijn gedicht op deze De beschreven karakteristieken van de melodie

of andere kerkliedmelodieën geschreven heeft. maken het begrijpelijk en vanzelfsprekend dat

De ongebruikelijke strofevorm verklaart dat er in de melodie, ingetogen en – in de woorden van

de jaren zestig en zeventig diverse melodieën bij Schuurman – ‘geconcentreerd en niet te luid’ ge-

Bonhoeffers gedicht gecomponeerd zijn. In Neder- zongen moet worden.

land schreef Adriaan C. Schuurman een melodie

511dwieerdvoooprgheentoemeeSrsncto. rien het Liedboek voor de kerken

Soprano & ### H1 ˙ ab œ

˙ ˙ ˙˙ œ œœœ˙

S & ### ab

œ ˙ ˙ ˙ ˙ œ œ œ œ ˙Ó

S & ### ˙ aa

œœœœœœ˙ ˙ ˙ ˙

S & ### ˙ œœ˙ ˙ b

œœœœw

12 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Taal & liturgie

‘Berijmde psalmen zijn gezangen’

Bij de tiende sterfdag van Willem Barnard (1920-2010)

Ria Borkent
Deze maand, 21 november 2020, is het tien jaar gelden dat liturg en kerklieddichter Willem Barnard
stierf. Het was Eeuwigheidszondag 2010, de laatste zondag van het kerkelijk jaar, de kerken stonden
stil bij de overledenen. Juist op die dag blies hij de Adem van het Jaar uit, zo kwam het mij voor – hij die
leefde bij het kerkelijk jaar, bij de verrijzenis, waaromheen de Schrift gerangschikt was.

Eerder dit jaar, op 15 augustus, Maria hemelvaart, worden van de Oud-Katholieke Kerk en had bij zijn
was het honderd jaar geleden dat hij werd gebo- hervormde dominee de wens te kennen gegeven
ren. Dat ‘Maria ten hemelopneming’ voegde hij ook lid te willen blijven van de Nederlandse Her-
zelf toe toen ik hem eens opzocht in een warme vormde Kerk. ‘Dat kan niet’, zei de predikant vol-
augustusmaand, en hem nog feliciteerde met zijn gens overlevering, ‘en daarom doen we het.’
verjaardag op de vijftiende. Hij was enkele jaren Willem Barnard was theoloog, maar vervreemd
daarvoor, vanwege liturgie en symboliek, lid ge- van de onmusisch geworden theologie. Hij voel-

13EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Willem Barnard en Ria Borkent bij de presentatie van toen hebben ze vernomen
Symbolen & cimbalen, De beste gedichten uit de christelijke de wijsheid van de Jood.
traditie van de twintigste eeuw (Zoetermeer 2000)Foto: Hans
De scheiding is gesproken,
de zich meer thuis in het huis van de poëzie en de schapen van de bokken,
liturgie. De heilige Schrift was allereerst (Bereshit de schenker en de bakker,
– In den beginne, In beginsel, Van hoofde aan) ge- het leven en de dood.
schreven door een dichter – God was een dichter
en geen theoloog, want die laatste brengt, net als De een wordt prijsgegeven,
de ochtendkrant, je gedachten in de war. de ander krijgt het leven,
Hij hoort tot de school van 1920: Willem Vogel, Wil- maar beiden zijn verheven,
lem Barnard, J.W. Schulte Nordholt, namen die zo want bloed en wijn zijn rood.
onverbrekelijk en zegenrijk via het Liedboek voor
de kerken (1973) met de kerkzang verbonden zijn. Zo blijven ze tezamen,
Op de Pietersberg werkte hij jarenlang in een klein het oordeel, de genade,
dichterscollectief mee aan de psalmberijming van met passie en met Pasen,
1968. Door hoe hij en anderen over dat werk van de beker en het brood.
psalmberijmen schreven, raakte ik (die ze altijd ge-
zongen had) gefascineerd en onder de indruk van Dan zijn er nieuwe druiven
de psalmen. Het waren joodse gebeden, aardser om God mee aan den lijve
en hemelser, menselijker dan ik ooit gedacht had. te loven en te prijzen
Hij schreef daarnaast meer dan 50 eigen teksten en dat geheim is groot.
naast vele vertalingen, die uiteindelijk via het oude
Liedboek voor de kerken meegingen naar het Lied- Guilllaume van der Graft
boek – zingen en bidden in huis en kerk (2014).
Uit zijn Verzamelde Liederen (De Prom 1986) citeer De liedteksten van Willem Barnard zijn vaak ver-
ik ‘Van de schenker en de bakker’: halende teksten die poëtisch intuïtief (zo lijkt het)
verschillende Bijbelgedeelten verrassend verbin-
De schenker en de bakker, den. Daaronder ligt zijn formidabele kennis van de
die hadden zich misdragen, Schriften, zijn oog voor detail in de tekst, zijn luis-
die zaten vele dagen teren naar het ademen van de woorden.
op water en op brood, Van zulke verhalende teksten hou ik zeer – met
name als er zo’n raadselregel in staat: ‘want bloed
te wachten op het einde, en wijn zijn rood’. En dan nog fraai gemaakt, zo-
een wending van de tijden, als in dit lied met driemaal dezelfde rijmklank (of
een wonder tussenbeide, taalverschuiving) per couplet en een alle couplet-
op heil ternauwernood. ten verbindende rijmklank in de slotregel. Inhou-
delijk rijk aan dwarsverbindingen die iets zichtbaar
Eens zou de vrijheid komen, maken van het geheim van Jezus’ overwinning en
zo was het in hun dromen, lijden, in het Eerste Testament al verborgen aan-
wezig.
Ik kocht zijn Verzamelde Liederen, samen met zijn
Verzameld Vertoog (alleen de titel al deed me wa-
tertanden) op een avond dat hij bij ons in de buurt
sprak. Voorin schreef hij in schuin weglopend
schrift: Van der Graft, Aswoensdag 1994 A.D. Dat
het kerkelijk jaar meer omvatte dan Kerst en Pasen
ontdekte ik begin jaren negentig via zijn in oblong

14 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

formaat uitgegeven boek De Adem van het Jaar. in Utrecht. Het zal misschien 2005 geweest zijn,
Alle dagen wezen naar Pasen, alle dagen hadden in die tijd ongeveer. Willem had me uitgenodigd
hun eigen teksten en liederen vanaf de vroegchris- naar aanleiding van een stukje over Psalmen voor
telijke kerk. Nu wordt daar veel meer aandacht aan Nu dat ik geschreven had in ‘Onder Woorden’. Het
gegeven, maar in die dagen wisten wij in de kerk had zijn misnoegen opgewekt dat ik deze liede-
waar ik lid van ben, nauwelijks van een veertigda- ren ‘psalmen’ had genoemd. ‘Berijmde psalmen
gentijd met betrekking tot Christus. zijn gezangen’, schreef hij verbolgen. ‘Alleen de
Daarom vond ik Stille Omgang ook zo’n heerlijk onberijmde psalmen zijn psalmen. Alle berijmde
boek: hierin gaat Barnard na welke Bijbelgedeelten psalmen zijn gezangen, waarbij mensen met hun
onze voorvaderen week na week lazen volgens het vingers aan het origineel gezeten hebben ter wille
oude Missaal en Brevier – en denkt hij hardop over van strofebouw, rijm of ritme.’ Hij had hier natuur-
het waarom van hun keuzes. Zijn levendige schrijf- lijk zelf aan meegedaan, dus hij wist waar hij over
stijl, waarbij hij zich graag over onze dwaasheden sprak.
nijdig maakt en zich verwondert bij de leesroosters Waarom deed hij niet open op het afgesproken
van zijn vroegchristelijke broers, neemt me dag na uur? Was hij wel thuis? Hardhorend misschien? Ik
dag mee in het verhaal. had al drie keer stevig aangebeld. Hij zou toch niet
Ja, en dan lees ik ook over de sage van Abraham, … in deze warmte…
zoals ik bij J.W. Schulte Nordholt las over de me- De kamer was donker, hij hing niet in een stoel en
tafoor van de hemelvaart. Maar die dingen leg ik er lag niemand op de grond. Stilte alom.
bij God neer, misschien ben ik wel een zwakke in Daar weerklonk geroep door de straat: ‘Mea cul-
het geloof, ik wil vooral met liefde lezen wat hier pa! Mea culpa!!!’. Met fladderende jaspanden en
ontdekt en geschreven wordt. ‘Ik ben weerzinwek- grote snelheid naderde een fietser het huis. Willem
kend orthodox’, zegt hij met zelfspot (tot in een stapte voor mijn verbaasde ogen af: ‘Een vriendin
laatste boektitel: Orthodox of niks) en dat proef je had plotseling hulp nodig. Maar gelukkig, je bent
in de toegewijde leesoefeningen, notities, het ge- er nog.’
peins, het bijwijzen ‘met het vingertje’, bemompe- Een vanwege de zomerhitte halfdonker gehouden
len en bemijmeren van de tekst. huis. In de voorkamer alle wanden met boeken.
T.S. Eliot, William Worthword, Isaac Watts, Keats
Begin jaren negentig vroeg ik vermetel aan de EO en Shelley, Auden, alles stond daar.
of ze eens een lied van Willem Barnard of andere Ik keek naar zijn schrijftafel in het besef dat hier
Liedboek-dichter in Nederland Zingt wilden opne- een taalman dag en nacht dienst deed. Flarden
men. ‘Barnard zou de dip in het programma zijn’, tekst schoten door mijn hoofd: zingen is geen ui-
zei Hans Le Poole die mij terugbelde, ‘poëzie is ting, maar inning van geloof. / Het koor mag niet
niet voor de massa – en zo denkt het hele muziek- in tranen raken. De gemeente heeft stemrecht, het
team.’ Verbijsterd vroeg ik: ‘En De Heer is mijn her- koor heeft stemplicht. / De mens is een buis van
der dan? Hoeveel mensen zijn niet gestorven met aarde, waar adem doorheen gaat. / Kerkzang is
die beeldspraak op de lippen? Poëzie is wel voor Dienst van het woord.
de massa.’ Over de psalmen is die dag geen woord gespro-
Hoe kon dit ongezien zijn gebleven? Heeft Jezus ken, wel over andere dingen. We aten roggebrood
zichzelf niet met een poëtische omweg verhelderd, met oude kaas, terwijl in de tuin een duif neer-
toen Hij zei: Ik ben het brood, het water, de deur, streek.
de herder?’
Een half jaar later kreeg ik het verzoek 180 Bach- Dit artikel is met iets andere aanhef eerder gepu-
koralen te vertalen voor een EO-radioprogramma. bliceerd op de website van literair tijdschrift Liter.
Ooit zou ik me aan psalmen wagen.
En zo gluurde ik op een zomerdag met de hand
boven de ogen van buitenaf door de ramen van
de voorkamer van een huis in de Ruysdaelstraat

15EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Lied van de maand

Laat mij beschikbaar zijn, zoals Maria

Gereformeerd Kerkboek 194
Lied van de maand januari 2021

Anje de Heer
Waarom zou je een kerstlied in januari op het rooster zetten? Scan de tekst en je ziet nagenoeg de hele cast
van Kerst langskomen: Maria, Elisabet, Zacharias, Jozef, de herders, de engelen, Simeon en Anna. Waarom
dan toch januari? Het antwoord is simpel: omdat Kerst niet voorbij is na 26 december.

Met lied 194 uit het Gereformeerd Kerkboek wordt beslag: 25 maart was de datum van het feest van
de zanger midden in de kerstgeschiedenis ge- de aankondiging,1) 25 december van het feest van
plaatst. Niet als handelend persoon, maar door zich de geboorte van Christus en 2 februari het feest van
te spiegelen aan de verschillende personen en hun de presentatie in de tempel.2)
houding. Want zo worden de genoemde personen Nu gaat het in dit lied niet over deze feesten of een
geschetst: eventueel vasthouden aan deze chronologie. Maar
wel is het goed om er even bij stil te staan dat Kerst
• Maria – beschikbaar zijn (Lc 1,38) meer is dan de twee dagen waarop het wordt ge-
• Elisabet – blij begroeten (Lc 1,41-42) vierd. De komst van een kind, en zeker dit Kind,
• Zacharias – de tong hervinden (Lc. 1,64) vraagt tijd.
• Jozef – gaan (Lc 2,4-5)
• Herders – getuigen van het kerstkind (Lc 2,20) Beschikbaar
• Engelen- Gloria zingen (Lc 2,14) Het aspect ‘beschikbaar’ komt in dit lied naar vo-
• Simeon en Anna – rechtvaardig zijn, uitzien naar ren. Want het is een lied dat gaat over de doorwer-
de verlossing (Lc 2,25.37) king van Kerst in ons leven.

In 8 regels – 6 van couplet 1 en 2 van couplet 2 1) Deze datum is precies 9 maanden eerder dan Kerst.
– ontvouwt zich de hele kerstgeschiedenis. On- Dat lijkt een bedachte datum. Er zijn echter ook aan-
dertussen omvatten die 8 regels wel een periode wijzingen dat Kerst juist 9 maanden ná 25 maart wordt
van ruim 10 maanden: vanaf de aankondiging van gevierd. Kerkvaders wezen er bijvoorbeeld op dat het
Christus’ geboorte – 9 maand voor de bevalling begin van de lente, rond 25 maart, de tijd is waarin de
mag je aannemen – tot en met de veertigste dag na Schepping plaatsvond en dat met de aankondiging door
de geboorte – het in de mozaïsche wetten vastge- Gabriël aan Maria de Herschepping, begon.
stelde tijdstip voor de reinigingsceremonie van de 2) De periode van 40 dagen is gebaseerd op Leviticus
moeder. Pas ná die veertigste dag komt de kerst- 12,6-8. Een meer volkse naam voor deze dag is Maria
geschiedenis tot een afronding: ‘Het kind groeide Lichtmis (in het Engels Candlemass). Licht, in de vorm
op, werd sterk en was begiftigd met wijsheid; Gods van kaarsen, speelt op deze dag een belangrijke rol; het
genade rustte op hem’ (Lc. 2,40). verband met Simeons woorden ‘een licht geopenbaard
In de kerkelijk traditie kreeg deze tijdsomvang zijn aan de heidenen’ ligt voor de hand. Het werd ook een
aan Maria gewijde dag (het ging bij deze gang naar de
tempel niet alleen om de presentatie van het kind – Lc
1,22b - maar ook om de reiniging van Maria – Lc 1,22a).

16 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

De tekst is geformuleerd als een gebed: Laat mij beschikbaar zijn, Daar kun je in januari nog best een
tijd op herkauwen. Zo oefen je el-
gk 194USbcloijrebegroeten, mijn tong hervinden, als Jozef naar Nazaret gaan, kaar in dit beschikbaar zijn.
Het is daarbij boeiend om aan de
getuigen met de herders, lofzingen met de engelen, rechtvaardig zijn hand van de woorden bij elk van de
en uitzien naar de verlossing met Simeon en Anna. Al zingend stel je personen te kijken wat dit betekent.
jezelf en stel je je als gezamenlijke zangers beschikbaar voor de dienst Christus volgen lijkt soms vooral
aan God. Dat is een mooie doorwerking van het heilsfeit van Kerst. activiteit met zich mee te brengen,
er moet van alles gedaan worden.
Soprano & ## 22 Œ œ œ œ ˙ ˙ œœœœ ˙ ˙ Deels gaat het hier ook over acti-
S viteiten: begroeten, gaan, zingen,
S & ## Laat mij be - schik-baar zijn, zo - als Ma - ri - a, getuigen. Maar ook gaat het over
S een geesteshouding. ‘Laat er met
S Œœœœ ˙ ˙ œœœœ w mij gebeuren wat u hebt gezegd’,
S zei Maria. Geen handelen van haar
S U blij be - groe - ten, als E - li - sa - bet, kant, het gebeurde aan haar. Sime-
S on zag uit naar de verlossing van
& ## ˙ œœ ˙ ˙ œœœœ ˙ ˙ Israël, (H)anna bracht haar tijd door
in de tempel, vastend en biddend.
mijn tong her - vin - den, zo - als Za - cha - ri - as, Hun leven was uitzien naar, wach-
ten, een ingekeerd en ascetisch le-
& ## ˙ œ œ ˙ ˙ œ #œ œ œ w ven, verstild.

& ## of gaan als Jo - zef deed uit Na - za - ret. Onontkoombaar?
De kracht van het lied ‘Laat mij be-
Œœ œ œ ˙ ˙ œœœœ ˙ ˙ schikbaar zijn, zoals Maria’ ligt in
deze 8 regels met het gebedska-
& ## Laat mij met her - ders mee van U ge - tui - gen rakter dat uitgaat van de houding
en het handelen van de verschil-
˙ œœ ˙ ˙ œœœœ w lende personen.
Maar er zijn meer regels dan deze
& ## en met uw en - gelen zin - gen Glo - ri - a. ˙ acht. In couplet 1 buigen de laatste
twee regels zich naar een gevolg-
˙ œœ ˙ ˙ nœ œ œ œ ˙ trekking: ‘Wie naar omhoog ziet
leert zich diep te buigen voor deze
& ## Wie naar om - hoog ziet leert zich diep te bui - gen ster, het kind van Efrata’.
Na de eerste twee regels brengt
Œœ œœ ˙ ˙ œ œœœ w ook couplet 2 andere elementen
in. De regels 3-4 gaan over he-
voor de-ze ster, het kind van E - fra - ta. melbrood, manna, hongeren naar
liefde, de regels 5-8 over loven om
O, laten wij met Simeon en Anna de redding, en uitzien naar de we-
rechtvaardig zijn en wachten op de Heer. derkomst. Geen verkeerd woord in
U bent het hemelbrood, gedaald als manna, deze regels en daarom ook geen
voor ons die hongeren naar liefde, Heer. verkeerd woord over deze regels
Laat al wat ademt, loven de Getrouwe. sec. Maar in het geheel van het
Om onze zonde kwam Hij in de nacht. lied hangen ze er een beetje bij. De
Wij loven U, Heer, zonder te aanschouwen, prachtige lijn die vanuit de namen
tot U verschijnt met majesteit en macht.

Tekst: Ria Borkent, bij Matteüs 2, Lucas 1 en 2
Melodie: Dirk Zwart

©

17EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

en personen van Kerst is uitgezet, vervaagt in deze dan tot rust op de lage grondtoon. Een melodie dus
regels. Natuurlijk sluiten de twee laatste regels met die je meevoert door het hele lied, meeslepend in
omhoog kijken aan bij de engelen aan het firma- de beste betekenis van het woord.
ment. Ze laten ook een mooie beweging zien van
omhoog naar beneden naar omhoog naar beneden: In de praktijk
omhoog zien – diep buigen, ster – het kind in de ‘Laat mij beschikbaar zijn, zoals Maria’ verscheen
voederbak. Maar ze komen niet ‘onontkoombaar’ in 2003 in de liedbundel Zing met de hemelboden.
voort uit het voorgaande. Dat hadden ook andere 77 kerkliederen voor gemeente en cantorij. Alle tek-
regels kunnen zijn. sten in deze bundel zijn geschreven door Ria Bor-
Hetzelfde geldt voor couplet 2. Het heeft er veel kent. Zoals gezegd is de melodie van Dirk Zwart. Hij
van weg dat hemelbrood en hongeren naar liefde schreef er een pianobegeleiding bij, gecombineerd
vooral zijn ingebracht door manna, een van de wei- met vierstemmig koor. De vocale vierstemmigheid
nige rijmwoorden bij Anna. Op zich mooie regels,3) beperkt zich in deze bewerking tot de laatste regel.
net als de volgende vier, maar ook deze komen niet Voor de rest gaat het om verdeling van de stemmen
perse voort uit de namen-regels. Dat hadden ook sopraan, alt, tenor en bas over de verschillende re-
andere kunnen zijn. gels; bijvoorbeeld couplet 1: sopraan voor regel 1
(Maria), alt voor regel 2 (Elisabet), bas voor regel 3
Meeslepend (Zacharias) en tenor voor regel 4 (Jozef). Wie dit lied
Dat alles neemt niet weg dat dit een meeslepend op piano begeleidt moet zeker deze echt pianisti-
lied kan zijn. Dirk Zwart schreef er een ‘lekkere’ sche zetting gebruiken!
melodie en begeleiding bij. Qua tekst bestaat elk Een voorspel en begeleiding voor orgel is te vin-
couplet uit 8 regels van afwisselend 11 en 10 let- den in de begeleidingsbundel bij het Gereformeerd
tergrepen, met als rijmschema aBaBcDcD. Het Kerkboek (uitgegeven door de VGK), goed en kleur-
boeiende van de melodie plus zetting is dat het één rijk geschreven door Gerben Mourik.
doorgaande beweging is, melodisch, ritmisch en Wie het lied wil horen kan terecht bij de cd met het
harmonisch. oratorium De Wijzen uit het Oosten (ook een sa-
Zoom je in, dan vallen er enkele dingen op. De me- menwerking van Ria Borkent en Dirk Zwart). Behal-
lodie begint met een gebroken D groot akkoord. De ve het kerstoratorium staan daar ook enkele andere
inzet van de volgende regel lijkt een herhaling te liederen op, waaronder ‘Laat mij beschikbaar zijn
worden maar in plaats van de hoge d komt hier de zoals Maria’.4)
sext (b). De volgende twee maten zijn herhaling die
van regel 1 maar dan een toon lager. Oud en nieuw
Regel 3 wordt sequensmatig doorgezet in regel Het jaarthema van het rooster Lied van de Maand is
4. Waar op de helft van een coupletmelodie vaak oud en nieuw. Bij dit lied staan twee verbindingen
een rustpunt komt, wordt hier juist spanning opge- aangegeven bij dit thema. Allereerst dat de perso-
bouwd naar de volgende regel. nen uit de kerstgeschiedenis, mensen van lang ge-
Regel 7 lijkt een sequensmatige voortzetting te wor- leden, hier voor ons, mensen van nu als rolmodellen
den maar doet dat toch niet, want de melodie loopt zijn. Vervolgens dat Kerst vieren als het goed is het
in de tweede regelhelft omhoog naar het hoogte- leven verandert, vernieuwt. Niet op magische wijze,
punt – e2 (op ‘Gloria’, gezongen vanuit de hoogte). maar wel door de tijd te nemen voor Kerst, door tijd
Daarna komt er nog geen echte ontspanning, inte- en aandacht te besteden aan de doorwerking. Ge-
gendeel de c van maat 4 is juist een ‘vies’ nootje - c woon, in het alledaagse leven van januari, volgens
in plaats van de toonsoorteigen cis die twee noten velen de langste en lastigste maand van het jaar.
eerder nog klonk (‘leert zich diep te buigen’).
De laatste regel stipt nog de hoge d aan en komt 4) De pianobewerking (met trompet ad libitum) is ver-
krijgbaar via [email protected]. Voor een geluidsopname:
3) Bijbelteksten hierbij: Joh. 6,30-35, Mt. 5,6, Ps. 150,6, zie link bij de inhoudsopgave van dit nummer op www.
Joh. 20,29 en Titus 2,13. eredienst.com. De begeleidingsbundel bij het Gerefor-
meerd Kerkboek is verkrijgbaar via de VGK.

18 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Kerkmuziek

Als zingen niet kan, wat dan wel?1)

De lofzang in coronatijd

Anje de Heer
Zingen hoort bij een kerkdienst. De vraag waarom dat zo is, wordt op verschillende manieren beant-
woord. Een antwoord vanuit eigen ervaring en beleving is anders dan een stevige theologische onder-
bouwing, en een antwoord vanuit de liturgie zal ook weer anders zijn. De persoon voor wie gezongen
muziek vlees en bloed is, zal anders reageren dan degene die in de kerk zingt omdat dat er nu eenmaal
bij hoort. Ondertussen laten al die antwoorden iets zien van de betekenis van zingen en muziek in de
liturgie.

Nu er vanwege de corona-omstandigheden niet
gezongen kan worden, gaat het vooral om de
vraag: wat betekent dit voor kerkdiensten? Hoe
lossen we het op (en valt er eigenlijk iets op te
lossen)? Hoe compenseren we (en valt er eigenlijk
iets te compenseren)?

De lofzang gaande houden? 1)
Een veelgehoorde uitspraak luidt ‘kerkmuziek is
er opdat de lofzang gaande wordt gehouden’,
naar de tweede regel van Psalm 107 in de berij-
ming van Willem Barnard: ‘Houdt dan de lofzang
gaande voor God die leven laat’. Om in de huidige
corona-situatie die lofzang gaande te houden,
gaan sommigen welbewust op andere momenten
zingen, verantwoorde momenten zoals thuis bij de
livestream van de kerkdienst, bij de maaltijd, des-
noods tijdens een fietstocht door de lege polder.
Elders laat men tijdens de dienst-met-maximaal-
30-personen geluidsopnamen horen of filmpjes

1) Dit artikel is een schriftelijke bewerking van het
referaat gehouden op de gezamenlijke jaarvergadering
van de VGK en de KVOK, 12 september jongstkeden.
Zie ook https://www.steunpuntliturgie.gkv.nl/zingen-en-
gemeentezang-in-tijden-van-corona/

19EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

zien. Er wordt gewerkt met voorzangers en mini- bij het reciteren gebruik is.2)
cantorijen. En als de muziek niet gezongen kan Verbinding – In en door de actieve participatie kan
worden, dan kan ze nog altijd gespeeld, op orgel, ook gestalte worden gegeven aan de verbinding.
met de band, met andere instrumenten. Gezamenlijkheid door het samen spreken, het
Probleem opgelost, hiaat gevuld. Of toch niet? samen reageren door middel van responsies of
acclamaties. Verbinding ontstaat ook door beurt-
Wat gebeurt er bij (liturgisch) zingen? spraak, door het heen en weer van dit ‘liturgisch
Toen ik een praktische handreiking moest maken gesprek’ en de stemmen die daarbij tot klinken
over dit onderwerp, begon ik met de vraag wat de komen.
betekenis en de functie van muziek – en speciaal
(gemeente)zang – in een kerkdienst allemaal is, Lichamelijke activiteit - Zingen is bij uitstek een
wat het met zich meebrengt, wat het bewerkt of lichamelijke activiteit. Denk ook even aan de hier-
kan bewerken. Gemeentezang boven genoemde actieve participatie – zingen is
• is actieve deelname door de kerkgangers; lichamelijk deelnemen. Je kunt daarom welbewust
• is communicatie (met elkaar, met God); naar andere lichamelijke elementen kijken en litur-
• geeft vorm aan onderdelen van de liturgie; gisch-lichamelijke mogelijkheden.
• creëert verbinding (met elkaar, met God); • Allereerst het samen spreken.
• is een lichamelijke activiteit; je bent de ‘speler’ • Verder kun je ook nadenken over houdingen en
en tegelijk het instrument; zingen betekent ‘adem’, gebaren: staan, zitten, het hoofd gebogen, han-
adem betekent ‘leven’ (en als het wegvalt: ‘dood’); den opgeheven, kruisteken maken. Juist nu kan
• is uitzingen én inzingen; het goed zijn om het vaste patroon aan houdingen
• gaat van uitbundige blijdschap tot diep verdriet, en bewegingen goed te bekijken. Waarom staan?
van lofprijzing tot woede etc., etc.; Waarom zitten? Hoe zijn de gebedshoudingen?
• kan je meenemen naar iets wat groter is dan jij- Elk gebed in dezelfde houding? Wanneer een ac-
zelf, dan jullie samen; tieve houding, wanneer passief? Kortom: ga de
• is voor alles: liturgisch handelen vaste gebruiken qua houding en beweging na, en
En op basis daarvan kwamen er vervolgens idee- kijk of er op dit punt verdieping mogelijk is, door
ën en suggesties. meer te doen, door juist minder te doen, door het
anders te doen, door iets bewuster te doen…
Suggesties • Biedt de kerkruimte mogelijkheid tot vormen van
Actieve participatie - Zingen is een van de be- verplaatsing, tot het veranderen van de blikrich-
langrijke vormen van actieve participatie door de ting als dat qua liturgie zinnig is?
kerkganger. Dat geldt zeker voor kerken waar ac- • Het gaat bij houding en gebaar niet alleen om
clamaties en responsies geen vertrouwd liturgisch uiten, maar ook om innen. Dat wil o.a. zeggen dat
verschijnsel zijn. Juist daar hakt het wegvallen gebaren soms groot en expressief kunnen zijn
van het actief deelnemen door gemeentezang er (opgeheven handen bijvoorbeeld), maar net zo
behoorlijk in. Zeker daar is het goed om gericht goed klein en intiem (een gebogen hoofd).
te kijken naar andere vormen van actieve partici-
patie. De belangrijkste inspiratiebron is dan de li- Musiceren - Niet kunnen zingen betekent niet dat
turgische praktijk elders met acclamaties, respon- er geen klinkende muziek meer kan zijn. Instru-
sies, gesproken Onze Vader, gesproken Credo, et mentale muziek kan wel. Enkele dingen zijn daar-
cetera. bij wel belangrijk. Soms lijkt het erop dat het hiaat
Maar denk verder ook aan het spreken van een dat ontstaat doordat er geen gemeentezang kan
psalm – de antwoordpsalm bijvoorbeeld. Is het zijn, gewoon kan worden gevuld door ándere klin-
een responsoriale psalm, dan spreekt de gemeen-
te de responsies in plaats van zingen. Is het een 2) Via de in noot 1 genoemde link is ook een download
psalmodie, overweeg dan de afwisseling die ook te vinden met praktische suggesties, speciaal voor
kerken die niet gewend zijn aan dit soort liturgische
gebruiken.

20 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

kende muziek – instrumentaal ter plekke of inge- wordt zo in dit couplet meegenomen. Ook dan is
blikt gezongen. Maar op die manier wordt het niet- het belangrijk dat de kerkganger de couplettekst
samen-kunnen-zingen gezien als het ontbreken in het oog heeft.
van klank en dát wordt dan opgevuld met andere • Instrumentale muziek kan ook een liturgisch
klank, namelijk van dat wat wel kan. moment of liturgische handeling begeleiden. Niet
Wil instrumentale muziek iets oproepen van wat als achtergrondmuziek of sfeermakertje, maar als
zingen is, dan zijn er een paar aandachtspunten: verdiepende laag bij dat wat er op dat moment
• Bij zingen gaat het om een samensmelten van gebeurt.
tekst en melodie. In het horen van een melodie
komt de tekst van het lied mee. Van dat gegeven Beeldend - Zingen beweegt zich ook op het ni-
kun je welbewust gebruik maken. Dat kan van veau van het poëtische, beeldende, associatieve,
heel basaal – de melodie eenstemmig – tot bijzon- kunstzinnige. Dat geldt niet alleen voor zingen,
der uitgebreid – een grootse koraalbewerking voor maar voor alle muziek. Liturgische muziek brengt
orgel. Is dit musiceren een moment waarop an- o.a. altijd met zich mee dat er aan het muzische
ders het lied gezongen zou worden? Zorg dan dat wordt geappelleerd (ongeacht of de kerkganger
ieder de tekst in beeld kan hebben, via liedboek, zich daarvan bewust is of niet). Zoals gezegd kan
liturgie of beamer. dit ook gebeuren bij instrumentale muziek; het is
• Een mooi voorbeeld uit de brede traditie van daarbij in deze context de kunst om dit zo te doen
de kerkmuziek is het orgelvers. Bij een lied van dat dit met liturgische fijnzinnigheid gebeurt! An-
meerdere coupletten komt een (of meer dan een) dere mogelijkheden:
couplet voor rekening van de organist. Hij/zij • Poëzie. Vaak kunnen ook liederen als gedicht
speelt een mooie zetting of een op de tekst van gelezen worden. Kijk in het Liedboek ook naar de
het couplet gebaseerde bewerking. De gemeente andere poëtische teksten die zijn opgenomen.

Lezing Anje de Heer op de jaarvergadering van 12 september jongstleden

21EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Kijk in de gemeente rond of er iemand is met ta- Pars pro toto – En waarom zou je voor een be-
lenten op dit vlak. staande opname kiezen als er ook door een klein
• Een extra optie bij het lezen/voordragen van een groepje gemeenteleden gezongen kan worden?
liedtekst: de melodie wordt gespeeld, klinkt op de Door een of meer voorzangers? Zij, leden van de
achtergrond als extra laag. gemeente, zingen als pars pro toto. Zij brengen
• Meer dan ooit is het belangrijk dat er goed wordt hier de stem van de gemeente tot klinken, en dat
gelezen, zoals de Bijbellezingen. Dat is op zich is een principieel gegeven! Het gaat namelijk niet
niets nieuws, en in feite heeft het ook niets met de erom dat er gezongen muziek klinkt, maar dat de
corona-situatie te maken. Wél gaat het er juist nu gemeente zingt. Dat betekent ook iets voor de
om dat er verwantschap is tussen het voordragen wijze waarop wordt gezongen. De zangers leve-
van teksten en musiceren. Denk bijvoorbeeld aan ren immers geen podiumpresentatie, maar zingen
zoiets als de taalmelodie. Denk aan expressiemid- plaatsvervangend.
delen - tempo, timing, dynamiek, klankkleur, et
cetera. Ze worden gebruikt bij vertelkunst én bij Het is en blijft anders
muziek. Een kerkdienst zonder (gemeente)zang, of met
• Ook beeldende kunst kan in beeld komen. Kan slechts een klein beetje, is gehandicapt. Het is
in voorkomende gevallen een lied vervangen wor- goed om daar oog voor te hebben, blijvend! Want
den door een afbeelding van een schilderij? Kan het verandert de viering. Letterlijk, natuurlijk. Maar
het lezen van de tekst of het spelen van de melo- het is vooral ook de beleving die getroffen wordt.
die daarmee samengaan, bijvoorbeeld? Hoe en wat, dat hangt af van dat wat je gewend
was en dat wat je persoonlijk raakt. Het kan dus
Bestaande opnames – Uit het bovenstaande wordt per persoon verschillen.
al wel duidelijk dat ik daar geen voorstander van Maar hoe het ook is, de neiging bestaat om te
ben. Waarom niet? gaan compenseren. Dat is jammer! Pijn en gemis
• Bij een bestaande opname is er geen gelijktij- kun je niet verdoezelen. Het is beter om er samen
digheid. Ook wordt er iets van buiten ingebracht. mee te leven. Heb er oog voor wat dit met jou, met
Dat doorbreekt al heel snel de flow van de eigen de gemeente doet. Heb ook oog voor dat wat het
dienst. De spanningsboog van dit moment, deze met de kerkdienst doet.
plaats, deze context, deze unieke spirituele ‘ruim- Een laatste opmerking, bij het vorige zinnetje.
te’ wordt doorbroken. Want ook in deze situatie is het belangrijk om te
• Mede daardoor wordt versterkt dat de kerkgan- beseffen hoe je beoordeelt wat je waarneemt. Le-
ger tot kijker wordt. Hij/zij wordt uit de eigen con- ven met gemis betekent niet dat je louter en alleen
text gezet en kijkt naar een andere. Luisteren en kijkt naar dat wat niet kan. Het kan de blik juist
kijken kan leiden tot actieve betrokkenheid, zeker. ook scherpen en dan ga je andere dingen zien.
Maar de wijze waarop luisteren en kijken nu wordt Er komt iets anders in beeld, je ontdekt zaken en
ingebracht leidt eerder tot passiviteit: kijken en aspecten die misschien altijd onderbelicht bleven.
luisteren naar wat onbekende anderen op een an- Als dit verhaal daar aan meewerkt, is een belang-
dere plaats, op een heel ander moment en vanuit rijk doel bereikt!
een andere context doen.
• Dit betekent niet dat er nooit een bestaande op-
name gebruikt kan worden. Maar doe het dan niet
‘ter vervanging’, maar uitsluitend als het werke-
lijk zinvol is en afgestemd op het geheel van de
dienst. Ik zou dan ook niet kiezen voor gemeente-
zang, maar voor koormuziek en dan zonder beeld!
Maar nogmaals, bij wijze van uitzondering. (En
zorg altijd dat de rechten zijn geregeld!)

22 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

VGK

Notulen van de 46ste
Algemene Ledenvergadering in Amersfoort

op zaterdag 12 september 2020

De coronacrisis heeft een aanzienlijke impact op het verenigingsleven. Dat bleek al in april toen het
VGK-bestuur moest besluiten om de algemene ledenvergadering die voor 6 juni gepland stond, uit te
stellen tot 12 september. Ook de geplande vergaderplaats moest gewijzigd worden: de Julianakerk
en Grote Kerk in Apeldoorn werden ingeruild voor de Martuskerk te Amersfoort. Tevens werd het
aantal activiteiten ingeperkt en beperkte de jaarvergadering zich tot de middag. Vanwege de door de
overheid uitgevaardigde coronamaatregelen dienden bezoekers van de jaarvergadering zich vooraf
aan te melden. Inclusief het bestuur hadden zich acht personen aangemeld. Het was ietwat vreemd
dat de bezoekers elkaar enkel vanaf afstand konden begroeten en spreken. In de Johanneszaal van
de kerk zaten de VGK-ers op een flinke afstand van elkaar. Toch overheerste dankbaarheid dat het
mogelijk was om bij elkaar te komen voor de jaarvergadering.

Opening
Omdat VGK-voorzitter Alle Smith verhinderd was, nam bestuurslid David de Jong de honneurs waar. Hij
heette de aanwezigen welkom en ging in op de bijzondere omstandigheden waardoor de jaarvergadering
pas in september gehouden kon worden. Vervolgens las hij Amos 5 vers 21-24. Naar aanleiding van de
lezing benoemde David dat de woorden van Amos (‘Bespaar mij het geluid van jullie liederen; de klank van
jullie harpen wil ik niet horen’) vaak gebruikt worden in het kader van de gewenste liturgische muziek. Maar
de boodschap van Amos 5 voor ons is eerder dat de liturgie op de zondag moet wortelen in de doorde-
weekse liturgie. De kerkdienst moet geen eiland blijven in een leven dat verder heel weinig met God te ma-
ken heeft. Juist in deze coronatijden, nu de ’s zondagse kerkdiensten in meer of mindere mate belemmerd
worden, is het van belang na te denken hoe we de dienst aan God in ons gewone leven vormgeven. Wan-
neer we daarin meer investeren, zal dat uiteindelijk ook een positieve uitwerking hebben op onze kerkelijke
samenkomsten. De vesper, waarover we het deze middag ook zullen hebben, is een mooie oefenvorm voor
het gebed, zoals je dat in je eigen, persoonlijke leven vorm kunt geven.
We zongen vervolgens Liedboek 975 ‘Jezus roept hier mensen samen’, waarna de voorzitter voorging in
gebed.
Daarna werd de agenda vastgesteld, zonder dat daarin wijzigingen aangebracht werden. De notulen van de
vorige jaarvergadering werden ongewijzigd goedgekeurd. Deze goedkeuring ging gepaard met dankzeg-
ging aan de secretaris.

Jaarverslag 2019
Het jaarverslag werd in bespreking gegeven. Over de het verslag zelf werden geen op- of aanmerking ge-
maakt. Naar aanleiding van het jaarverslag werden de volgende punten besproken.
1) Ties Wildeboer van district Groningen vraagt n.a.v. het gedeelte over het districtswerk of de andere dis-

23EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

tricten niet – evenals district Groningen – activiteiten samen met de KVOK-afdelingen kunnen organiseren.
Of, wanneer de andere districtsbesturen er niet meer zijn, VGK-leden niet opgeroepen kunnen worden om
deel te nemen aan de activiteiten van de KVOK-afdelingen. Tijdens de bespreking van deze vraag komt
naar voren dat de andere districten niet functioneren en dat diverse pogingen om ze weer leven in te blazen
tevergeefs waren. Zonder resultaat waren ook pogingen om ze in contact te brengen met de KVOK-afde-
lingen. De suggestie om de adresgegevens van VGK-leden aan de KVOK-afdelingen door te geven, zodat
de KVOK persoonlijke uitnodigingen aan VGK-ers kan sturen, stuit op juridische bezwaren; de VGK mag
adresgegevens niet aan derden doorspelen. Besloten wordt wel om de KVOK-afdelingen en hun activiteiten
in EREdienst onder de aandacht te brengen. De KVOK-activiteiten zullen voortaan in het VGK-blad vermeld
worden. Het blijkt dat activiteiten van districten/afdelingen ook kan leiden tot nieuwe lidmaatschappen.
Bij een volgend overleg tussen de besturen van KVOK en VGK zal de samenwerking tussen districten en
afdelingen besproken worden.
Ties Wildeboer zal voor EREdienst een artikeltje schrijven over hoe het districtswerk in samenwerking met
de KVOK in Groningen gestalte krijgt.

2) Naar aanleiding van het gedeelte uit het jaarverslag over de VGK-uitgaven legt de secretaris het idee op
tafel om náást de papieren editie van EREdienst een digitale editie te realiseren. Dit zou gekoppeld kunnen
worden aan het instellen van een abonnement op de digitale editie van het blad. Een ‘digitaal abonnement’
zou iets goedkoper kunnen zijn dan een ‘papieren abonnement’, maar belangrijkere voordelen zijn dat het
tijdschrift ook op smartphones e.d. gelezen kunnen worden, en dat oude nummers digitaal beschikbaar
blijven en op trefwoorden doorzoekbaar zijn.
De vergadering reageert positief op dit idee en er wordt besloten dat het VGK-bestuur het verder gaat
bekijken.

Jaarcijfers
David geeft de jaarcijfers in bespreking. Jan Mulders licht de cijfers kort toe. Punt van zorg is het blijvend
dalen van het aantal leden, wat natuurlijk consequenties voor de financiële inkomsten heeft. De afgelopen
jaren is al gekeken waar bezuinigd kan worden op de uitgaven; zo wordt EREdienst momenteel goedkoper
gedrukt dan een aantal jaren geleden. Maar op een gegeven ogenblik zijn er geen mogelijkheden meer om
te bezuinigen. Een paar jaar heeft de verkoop van het Orgelboek gezorgd voor een gunstig financiële posi-
tie, maar de verkoop van dit boek stagneert momenteel. Vandaar dat het bestuur dit jaar moest besluiten
een verhoging van vijf euro per lidmaatschap/abonnement voor te stellen.
Naar aanleiding van het teruglopend ledenaantal vraagt Ties Wildeboer of de VGK ook actief jonge orga-
nisten aan muziekscholen en conservatoria benadert om lid van de vereniging te worden. Dat kan positief
werken, ook naar oudere collega-organisten, die via die jonge organisten kennismaken met de VGK.
Het VGK-bestuur neemt momenteel geen contact op met jonge organisten, vooral omdat zij niet op de
hoogte is van namen en adressen van deze organisten. Het is een goed idee wanneer het bestuur op dit
punt alert is en waar mogelijk contact zoekt met jonge organisten. De afgelopen tien jaren heeft de VGK wel
via algemene acties geprobeerd leden te werven, ook binnen de NGK en de CGK, maar dergelijke acties
leveren zeer weinig nieuwe leden op. Een meer persoonlijke benadering zou meer op kunnen leveren.
De begroting voor 2020, inclusief de verhoging van contributie/abonnement, wordt goedgekeurd. De kas-
controlecommissie, bestaande uit Dirk Dreschler en Christian Drost, heeft per e-mail laten weten de jaar-
cijfers over 2010 gecontroleerd te hebben; alles is in goede orde bevonden. Met applaus wordt aan de
penningmeester décharge verleend.

Bestuursverkiezing
David meldt dat er dit jaar geen verkiezing van een bestuurslid plaatsvindt: er wordt momenteel nog ge-
zocht naar een opvolger voor het aftredende bestuurslid. Het bestuur wil graag een vijfkoppig bestuur

24 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

behouden, maar tot aan de volgende jaarvergadering zal het bestuur dus uit vier personen bestaan.
We hebben geen verkiezing maar wel een afscheid: Erik Zwiep heeft besloten zich niet herkiesbaar te stel-
len. Het bestuur heeft dat betreurd, maar heeft er wel begrip voor: hij heeft vijftien jaar lang in het bestuur
gezeten en daarmee voldaan aan het VGK-gebruik om drie perioden bestuurslid te blijven. David memo-
reert dat zijn contacten met Erik al van vóór die tijd dateren, namelijk uit de jaren negentig toen hij als theo-
logiestudent meewerkte aan een serie radioprogramma’s van Erik waarin predikanten hun favoriete muziek
mochten laten horen.
Erik werd op 4 juni 2005 tijdens de jaarvergadering in Elburg in het bestuur verkozen. Hij bracht in het
bestuur veel vakkundigheid (conservatoriumopleiding) en praktijkervaring als organist en radiomaker mee.
Ook is hij inmiddels lange tijd verbonden aan het Codarts Rotterdam, en daardoor goed op de hoogte van
kerkmuzikale opleidingen. De VGK heeft dankbaar van die kennis gebruik kunnen maken. In de bestuurs-
vergadering was Erik met zijn professionaliteit en aimabel karakter van grote waarde.
Namens de VGK dankt David Erik voor diens werk in en voor de vereniging. Dat aandeel was temeer
waardevol omdat Erik als kerk-
musicus fungeert binnen de Pro-
testantse Kerk in Nederland, en
hij vanuit die praktijk zijn inbreng
in de vereniging had. Als blijk van
dank en waardering overhandigt
David de cd-box Vijf eeuwen Ne-
derlandse orgelmuziek, gespeeld
door Gerben Budding, en het
boek Zingen en zeggen van Jan
Smelik.
Erik reageert kort op de af-
scheidswoorden. Het werk voor
de vereniging is voor hem altijd
heel plezierig geweest en nooit
een opgave. De functie van be-
stuurslid levert een mens ook
wat op en is niet enkel geven.

Afscheid van Erik Zwiep (links)

Onderwerp
Hierna krijgt Erik Zwiep gelegenheid om het onderwerp ‘Vesperpraktijk in Goes’ te behandelen. Hij doet dit
door eerst in vogelvlucht de geschiedenis van de getijden te bespreken. Daarna gaat hij in op de vesper-
praktijk in de Protestantse Kerk van Goes. Door middel van een enquête is daar inzicht in hoe bezoekers
van de vespers deze diensten ervaren. Een schriftelijke versie van Eriks verhaal kunt u lezen in het volgende
nummer van EREdienst.

Rondvraag & sluiting
Bij de rondvraag merkt Johan Haaksma op dat zijn cd deze tegen tegen een speciale ‘jaarvergaderingsprijs’
bij hem te koop is. Verder wordt van de rondvraag geen gebruik gemaakt.
De vergadering werd met gebed afgesloten door het zingen van psalm 4 vers 2 en 3. Hierna voegen de
jaarvergaderingbezoekers zich bij de collegae van de KVOK in de kerkzaal. Daar gaan Anje de Heer en Ger-
win Hoekstra nader in op het onderwerp ‘Kerkmuziek in coronatijd’. In dit EREdienstnummer is schriftelijke
versie te vinden van de bijdrage van Anje de Heer.

Jan Smelik, secretaris VGK-bestuur

25EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Nieuwe VGK-uitgave:

Orgelbewerkingen van liederen uit het Liedboek (2013)

In 2013 verscheen het Liedboek – Zingen en bidden in
huis en kerk, waarin een behoorlijk aantal nieuwe liede-
ren staat. Veel organisten zijn naarstig op zoek naar or-
gelbewerkingen over deze liederen. De Vereniging van
Gereformeerde Kerkmusici heeft sinds 2013 regelmatig
componisten uitgenodigd om voor het verenigingstijd-
schrift EREdienst een muziekbijlage te componeren over
een lied uit het Liedboek. Zestien van deze bijlagen heeft
de VGK nu gebundeld, zodat ze ook beschikbaar komen
voor niet-VGK-leden.

De bundel biedt abonnees van EREdienst de muziekbij-
lagen in een groter en beter leesbaar formaat (A4) dan
ze in het tijdschrift afgedrukt stonden. De meeste bijdra-
gen in de bundel bestaan uit een aantal variaties over de
behandelde melodie. Daaruit kan de organist een keuze
maken voor zijn voorspel. Het spreekt voor zich dat de
bewerkingen ook kunnen functioneren als orgelspel voor
en na de dienst, als amenspel na de preek, als orgelspel
tijdens de inzameling van de gaven.

Inhoudsopgave
137a Toen wij zaten langs het water (Luuk Sikkema)
305 Alle eer en alle glorie (Johan Haaksma)
343 Geloofd zij God die heel de wereld tot leven wekt (Dick Sanderman)
353 Nu heeft het oude leven afgedaan! (Gerrit ‘t Hart)
374 U, verborgen Christus, bid ‘k eerbiedig aan (Kees van Eersel)
418 God, schenk ons de kracht dicht bij U te blijven (Gerard de Wit)
423 Nu wij uiteengaan vragen wij God: (Christiaan Winter)
673 Heilige liefdeskracht (Johan Haaksma)
816 Dat wij onszelf gewonnen geven (Johan Haaksma)
817 O, Christus, bron van lentebloei (Margaretha Christina de Jong)
885 Groot is uw trouw, o Heer (Dick Sanderman)
913 Wat de toekomst brenge moge (Dick Sanderman)
970 Vlammen zijn er vele (Harmen Trimp/Johan Haaksma)
982 In de bloembol is de krokus (Gerben Mourik)
996 Om eenvoudigen van geest (Wouter van Belle)
1016 Kom, laat ons opgaan (Johan Haaksma)

Prijs en bestelwijze
De bundel (66 pagina’s) kan besteld worden door een e-mail te sturen naar het VGK-secretariaat:
[email protected]. Vermeld in het mailtje uw adresgegevens! U ontvangt een bevestiging
van uw bestelling, waarbij ook de betaalgegevens vermeld worden. Na betaling wordt uw bestelling
verstuurd. De bundel kost 15 euro. VGK-leden en -abonnees kunnen één exemplaar kopen voor 10
euro. De verzend- en portokosten bedragen 4 euro.

26 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

VGK

Samenwerking VGK-district 1 en KVOK-afdeling Groningen

Ties Wildeboer
Al een aantal jaren werken VGK-district 1 en KVOK-afdeling Groningen samen. De jaaragenda van
beide verenigingen wordt gezamenlijk ontwikkeld en alle activiteiten worden gezamenlijk georgani-
seerd. Tijdens de jaarvergadering op 12 september jongstleden ontstond het idee om een artikel te
schrijven voor EREdienst over het ontstaan van deze situatie en de voor- en nadelen ervan.

Het begin ningen en de toenmalige GOV Vereniging van
Na een aantal jaren lid te zijn geweest van de toen- Kerkmusici-district Groningen ook al nauw samen
malige KNOV, volgde ondergetekende in 2001 en VGK-district 1 sloot zich hierbij aan. In 2009,
Hans Beek op als secretaris van de afdeling Gro- na de fusie van de KNOV en de GOV tot de KVOK
ningen. In die tijd was ik ook al geruime tijd lid van (Koninklijke Vereniging van Organisten en Kerkmu-
de VGK. In 2002 werden de activiteiten van dis- sici) werd besloten om de samenwerking met de
trict 1 van de VGK weer opgestart na een periode VGK-district 1 te continueren. Deze fusie was een
van stilte. Daaraan hebben de collega’s Bernard vanzelfsprekend gevolg van de samenwerking van
Bouwman en Arian van der Mark een belangrijke de KNOV en de GOV in Groningen en elders in het
bijdrage geleverd. Later werd het bestuur versterkt land.
met collega Jakob Rozema, en nadat collega Ari- Alle activiteiten samen en de besturen vergaderen
an van der Mark verhuisde naar Fryslân en collega gezamenlijk
Bernard Bouwman aangaf het bestuur te willen Vanaf 2014 is besloten om geen aparte activitei-
verlaten in verband met andere drukke werkzaam- ten meer te organiseren, maar om alle activiteiten
heden, werd het bestuur versterkt door collega te bundelen en hiermee onderlinge ‘concurrentie’
Robert Spannenberg. te voorkomen. Vanaf dat moment vergaderen de
Wij liepen aan tegen het feit dat wij regelmatig acti- besturen ook zoveel als kan samen: we delen in-
viteiten organiseerden op data dat onze zusterver- middels zelfs een whatsapp-groep om onderlinge
enigingen KNOV en GOV dit ook deden. ideeën uit te wisselen en deze uit te werken.
De eerste jaren na de herstart van district 1 in
2002 werden dus nog wel separate activiteiten Activiteiten
door VGK-district 1 georganiseerd, waarbij leden De afgelopen jaren hebben VGK-district 1 en
van de zusterverenigingen werden uitgenodigd. KVOK-afdeling Groningen gezamenlijk diverse ac-
Dit gebeurde trouwens over en weer, want VGK- tiviteiten georganiseerd. Een greep hieruit:
leden werden ook geattendeerd op activiteiten van - Studiemiddag over de componist Gottfried Au-
KNOV en GOV. Aangezien ik in zowel de besturen gust Homilius o.l.v. dr. J. Luth
van KNOV-afdeling Groningen als VGK-district 1 - Studiemiddag over orgelbouw en restauraties en
meedraaide, ontstond het idee om activiteiten te keuzes daarbij m.m.v. Stef Tuinstra en Dolf Tam-
combineren om daarmee te voorkomen dat de minga van Mense Ruiter Orgelmakers
verenigingen hinderlijk in elkaars vaarwater zou- - Ontwikkelingen kerkmuziek in de Gereformeerde
den zitten. kerken (vrijgemaakt) met lezing door dr. J. Smelik
- De componist Nicolaus Bruhns o.l.v. Vincent
Fusie KNOV en GOV Hensen-Oosterdijk, Henk de Vries en Erwin Wier-
In deze periode werkten de KNOV-afdeling Gro- singa

27EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

- Praktische orgelbouw, m.m.v. Dolf Tamminga en er mis bij de vorige restauratie in 1965’. Hierbij wa-
Jehudi Esenkbrink van Mense Ruiter Orgelmakers ren uitdrukkelijk ook de VGK-leden uitgenodigd
- Studiemiddag over het Liedboek - Zingen en bid- en er waren dan ook verschillende VGK-leden
den in huis en kerk aanwezig. Totaal mochten wij 50 bezoekers/leden
- Studiemiddag over Engelse kerkmuziek verwelkomen van beide verenigingen. Door het
- Studiemiddag improvisatie met Anco Ezinga coronavirus liggen de activiteiten momenteel stil,
Het aantal bezoekers hierbij was gemiddeld 25 het is nog onzeker wanneer we het districtswerk
personen, waarbij leden van beide verenigingen weer kunnen opstarten.
aanwezig waren.
Tot slot
Voor- en nadelen samenwerking Tijdens de jaarvergadering heb ik de ervaringen
Zoals wellicht bekend vragen kerken steeds ho- van VGK-district 1 gedeeld met het bestuur. Ge-
gere bedragen voor huur van zaal en orgel. Kerken concludeerd werd dat het goed is leden op te
hebben wel het besef dat organisten en kerkmusi- roepen deel te nemen aan de activiteiten van de
ci een belangrijke bijdrage leveren aan de eredien- KVOK. De KVOK is erg actief met het organiseren
sten, maar zijn vaak niet bereid om de kerkzalen van activiteiten op het gebied van orgel en kerk-
tegen een gereduceerd tarief aan de vereniging(en) muziek. Ik hoop hiermee de leden geënthousias-
te verhuren. Doordat de kosten voor huur over meerd te hebben om samen de schouders onder
twee verenigingen kunnen worden verdeeld, wor- het waardevolle werk van de VGK te zetten. De
den deze per vereniging lager. Ook wordt door de lofzang moet gaande gehouden worden!
samenwerking het aantal connecties met kerken
vergroot, waardoor er gemakkelijker een kerk ge- Richard Vos
vonden kan worden om daar een activiteit te hou- winnaar SGO-concours
den. Dat de samenwerking dus voordelen biedt,
is evident. Collega Richard Vos uit Ruinerwold won op
Nadeel zou kunnen zijn dat de eigen gerefor- 10 oktober jl. de eerste prijs op het concours
meerd-vrijgemaakte onderwerpen wat naar de van de Stichting Groningen Orgelland, dat
achtergrond verdwijnt, zoals aandacht voor de dit jaar in Midwolda gehouden werd. Richard
liturgie in de gereformeerde kerken, en aandacht werd winnaar van de categorie ‘amateurs
voor het Gereformeerd Kerkboek. Aan de andere boven de 25 jaar’. Hij speelde werk van Hein-
kant: het nieuwe Liedboek is in zowel de Protes- rich Scheidemann, Delphin Strungk en Louis
tantse Kerken in Nederland als in de vrijgemaakt- Claude Daguin.
gereformeerde kerken in gebruik genomen; in de
GKv zijn inmiddels ook cantorijen actief. De jury werd gevormd door Hayo Boerema,
De activiteiten zijn ook een mooi middel om nieu- Gerwin Hoekstra en Jochem Schuurman. De
we leden te werven. Het is ons gebleken dat het tweede prijs werd toegekend aan Joost van
bezoeken van een activiteit stimuleert om lid te Beek. De categorie ‘amateurs onder de 25
worden van de vereniging. Dit is heel belangrijk! jaar’ leverde een gedeelde eerste plaats op:
Immers, krimp van de vereniging betekent terugval Jaap de Vos uit Ooltgensplaat en Marijn Valk
in inkomsten en dus minder mogelijkheden voor uit Gouda.
activiteiten. De toekomst van de vereniging staat
dus op het spel. Van harte gefeliciteerd!

Corona
In januari van dit jaar hield de KVOK-afdeling Gro-
ningen haar jaarvergadering in Loppersum, ter ge-
legenheid van het pas gerestaureerde orgel. Jaap
Brouwer hield een boeiende lezing over ‘Wat ging

28 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Berichten

Orgel Maranathakerk Assen naar België
De Maranathakerk in Assen uit 1966 is verkocht
en wordt gesloopt. De Gereformeerde Kerk vrijge-
maakt Assen-West houdt haar laatste kerkdienst
op 11 oktober 2020.
In 1970 werd de opdracht tot de bouw van het
orgel gegeven aan de firma Blank. Dit gebeurde
op instigatie van Lambert Erné, die als orgelad-
viseur was aangetrokken en die na zijn overlijden
in 1971 opgevolgd werd door zijn zoon Hans. Het
instrument,dat in juni 1973 in gebruik werd geno-
men, is in de jaren zeventig en tachtig veelvuldig
gebruikt voor concerten.
Nu het kerkgebouw afgesloten wordt, heeft de
kerk het orgel verkocht. Het wordt geplaatst in de
grote Sint-Annakerk in Merelbeke (bij Gent, Bel-
gië), waar het zal worden gebruikt tijdens de lang-
durige restauratie van het hoofdorgel. Daarna zal
het worden ingezet als koororgel.
Op zaterdag 3 oktober werd een orgeldag gehou-
den met afsluitend twee concerten door Wietse
Meinardi, orgel en Piertje Feenstra, trompet. Er
klonken werken van o.a. Bach, Händel, Delerue,
Meinardi en Haagen.
Meer info over het orgel: https://www.orgelsind-
renthe.nl/nederlands/assen06.html

Podcast ‘Alle Registers Open’
In de EO-NPO Radio 4 podcast ‘Alle Registers Open’
gaat Elsbeth Gruteke in gesprek met bekende Neder-
landse organisten. Wie zijn deze mannen en vrouwen, die
vaak verborgen zitten achter dat kolossale instrument?
Elsbeth Gruteke zoekt de organisten bij hun orgels op.
Wat inspireerde hen om orgel te gaan spelen? Welke be-
tekenis heeft de muziek voor hen? Wanneer begon de
fascinatie voor het orgel, wie waren de leermeesters,
hebben geloof en orgel spelen iets met elkaar te maken?
Voor de eerste aflevering werd Willeke Smits bezocht,
die als organiste verbonden is aan de Hooglandse Kerk
te Leiden. Geert Bierling, stadsorganist van Rotterdam,
was gast in de tweede aflevering.
Te beluisteren via https://www.nporadio4.nl/podcasts

Willeke Smits en Elsbeth Gruteke. Foto: EO-NPO

29EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Cd’s Haite van der Schaaf

Op 24 mei 2016 overleed de organist Haite van der Schaaf op

89-jarige leeftijd. De organistenwereld verloor door dit overlijden

niet alleen een beminnelijk en bescheiden mens, maar ook een

zeer getalenteerd organist. Samen met zijn vrouw, de zangeres

Annelies van der Schaaf-Bos concerteerde hij jarenlang in Ne-

derland, Duitsland, Zweden, Engeland en Polen. Na zijn oplei-

ding bij Jacob Bijster, bij wie hij cum laude slaagde, startte hij

zijn carrière als concertorganist. Hij had een speciale liefde voor

muziek uit de renaissance en de barok, maar ook muziek uit de

latere perioden had later zijn warme belangstelling.

Twee jaar na het overlijden van Haite van der Schaaf ontdekte

zijn weduwe dat veel concerten beschikbaar waren op casset-

tebandjes en bandrecorderbanden. Zo rijpte bij haar het plan

een muzikaal monument op te richten voor haar gestorven echt-

genoot in de vorm van twee cd’s met live-opnamen, waarop Van

der Schaaf op diverse waardevolle instrumenten concerteerde Foto: Okke Dijkhuizen
met muziek uit diverse perioden. Op die twee cd’s worden ver-

schillende orgels uit binnen- en buitenland bespeeld, met werken van onder anderen Andreas Düben,

Matthias Weckmannn, Jan Pieterszoon Sweelinck, Georg Friedrich Händel, Johann Sebastian Bach, Jean

Langlais, Petr Eben, Henk Badings, George Stam, Daan Manneke en Johan Koers. Het zijn allemaal opna-

men van liveconcerten.

De beide cd’s zijn te verkrijgen voor 18 euro, inclusief verzendkosten, bij Mw. Annelies van der Schaaf Bos,

e-mailadres: [email protected]. IBAN: NL 89 INGB 0004 8307 64 t.n.v. A. van der Schaaf-Bos.

Orgel van de GKv te Dokkum in de GKv van Grijpskerk geplaatst
Op vrijdagavond 4 september 2020 heeft de Ge-
reformeerde Kerk (vrijg.) van Grijpskerk-Niezijl
een ander orgel in gebruik genomen. Het betreft
het instrument dat Willem van Leeuwen in 1954
bouwde voor de Hervormde Kerk van Gameren.
In 1977 werd het instrument in de Gereformeerde
Kerk (vrijg.) van Dokkum geplaatst. De gemeente
uit Dokkum fuseerde begin maart 2020 met de
vrijgemaakt-gereformeerde kerk in Driezum-Wâl-
terswâld, en haar gebouw werd verkocht aan in-
vesteerders.
Het Van Leeuwen-orgel vervangt in Grijpskerk
het positief dat firma Reil in 1977 in deze kerk
plaatste, onder advies van VGK-voorzitter Johan
Por. De overplaatsing van het orgel van Dokkum
naar Grijpskerk is verzorgd door de Nederlandse
Orgelmakers Coöperatie (NNOC). Sietze de Vries
demonsteerde het orgel, waarna David de Jong
een concert verzorgde.

Het Van Leeuwen-orgel in de GKv van Grijpskerk
Foto: Marcel Gjaltema

30 EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Winnaars illustratiewedstrijd Orgelmuseum bekend
Met het idee dat veel mensen tijdens de lockdown in het voorjaar thuiszaten en misschien vergeten hobby’s
weer oppakten, organiseerde het Orgelmuseum een illustratiewedstrijd rondom het thema ‘orgelfantasie’:
maak een fantasieorgel in een plat vlak. Het mocht zowel een klassiek uitziend orgel in een bijzondere set-
ting zijn, als ook een geheel aan de fantasie ontsproten idee over hoe een orgel eruit zou kunnen zien. Alle
technieken waren daarbij geoorloofd. Geen leeftijdsbeperking, wel de restrictie dat iemand niet professio-
neel met illustreren bezig mocht zijn.
De meeste inzendingen kwamen uit Nederland zelf, maar er was ook een Vlaamse inzending. Dat was ook
meteen de jongste deelnemer: een jongeman van 17 jaar. De oudste deelneemster was 73. De jury bestond
uit conservator Eelco Elzenga, directeur Wilma Seijbel en schilder Marius van Dokkum.
De eerste prijs is toegekend aan de heer Peter Oosterhout uit Amsterdam, in het dagelijks leven werk-
zaam als radiotherapeutisch laborant in het Amsterdams Medisch Centrum. Hij maakte een digitale collage,
waarbij een orgel en orgelpijpen een spannende rol kregen te midden van een fantasieboslandschap. Een
zeer indrukwekkende en intrigerende inzending, vond de jury. De heer Oosterhout krijgt als prijs, geheel
coronaproof, een privéconcert in het Orgelmuseum.
De tweede prijs is gewonnen door Maarten Vos, werkzaam bij Orgelmakerij Reil in Heerde, de derde prijs
gaat naar Ingrid Koevoets.
De drie prijswinnende inzendingen zullen de komende tijd in het museum worden tentoongesteld.

Eerste prijs van de illustratiewedstrijd Orgelmuseum Elburg - Peter Oosterhout

31EREdienst | jaargang 47 | nummer 6 | 2020

Uitgave van de
Vereniging van Gereformeerde Kerkmusici

(VGK)