EREdienst 2022-03 juni

EREdienst

Informatieblad voor liturgie en kerkmuziek
juni 2022
jaargang 49 nummer 3

Colofon

EREdienst Informatieblad voor liturgie en kerkmuziek (uitgave Vereniging van Gereformeerde Kerkmusici).
ISSN 1384-6329

Doel Onder andere het bestuderen van Bijbelse en historische gegevens t.a.v. de eredienst & het bevorderen van een
goede en stijlvolle verzorging van het muzikale deel van de eredienst.

Leden Het lidmaatschap staat open voor allen die betrokken zijn bij het muzikale gedeelte van de eredienst.
De vereniging richt zich met name op de Gereformeerde Kerken in Nederland, de Christelijke Gereformeerde Kerken
en de Nederlands Gereformeerde Kerken. De contributie bedraagt € 45 per jaar, te storten op rekeningnummer
NL72 RABO 0118 364 561 t.n.v. Ver. van Geref. Kerkmusici. Voor buitenlandse betalingen: SWIFT/BIC-code RA-
BO2U. Opgave lidmaatschap, abonnementen, adreswijzigingen uitsluitend via de secretaris van het bestuur. Het
lidmaatschap/abonnement loopt per kalenderjaar en wordt automatisch verlengd. Opzeggen kan tot uiterlijk 1
december.

Website www.eredienst.com

Bestuur
Alle Smith (voorzitter) Weesboom 15, 8061 LR Hasselt, tel. 038- 230 2431
Jan Smelik (secretaris) H. van Steenwijckstraat 10, 8331 KK Steenwijk,
e-mail: [email protected]
Jan Mulders (penningmeester) Moeflonstraat 9, 6531 JS Nijmegen
tel. 024 366 15 05, e-mail: [email protected]
Leden: David de Jong (Den Ham), vacature

Redactie H. van Steenwijckstraat 10, 8331 KK Steenwijk,
Jan Smelik (hoofdredacteur)
e-mail: [email protected]
Leden: Johan Haaksma (Soest) en Harmen Trimp (Groningen)

Vormgeving Jan & Gerda Smelik

Druk Vellendrukkerij BDU, Werkendam

EREdienst verschijnt 6x per jaar in de even maanden. Kopij dient vóór de 20ste van de oneven maanden in het bezit
te zijn van de eindredacteur. Voor overname van artikelen dient men contact op te nemen met de hoofdredacteur.

Inhoud

3 Intonatie: Psalmen om mee te leven - Johan Haaksma
5 ‘Zing de HEER een nieuw lied’. Gedachten bij een

Bijbelse oproep - Jan Smelik
10 Beknopte orgelgeschiedenis van de GKv Alkmaar.

Deel 2: De Kapelkerk en het Müller-orgel - Jan Zwart
15 ‘Geen taal bij machte U te meten’ (Liedboek 850 - Lied

van de maand augustus 2022) - Anje de Heer
18 Nieuwe uitgaven
22 Berichten

Muziekbijlage: Liedboek 266 ‘Die ons schiep’ -
Drie variaties en een zetting - Janny de Vries

Cover:
Putti op de kas van het
Müller-orgel in de Kapelkerk van
Alkmaar
Foto: Jan Zwart

Intonatie

Psalmen om mee te leven

Johan Haaksma Psalmwoorden die gisteren vervreemdden, kunnen
Inmiddels alweer lang geleden werd tijdens een vandaag gaan spreken, en hoe het morgen zal zijn
kerkdienst Psalm 68:9 in de berijming van het Ge- weten we niet. Psalmen reizen met het leven mee,
reformeerd Kerkboek gezongen. God wordt daar met ons leven, waarin volgens Prediker 3 voor alles
getekend als legeraanvoerder, die de hoofden van een tijd is, onder andere voor oorlog, voor vrede.
zijn vijanden verplettert, en wij, zijn volk, zullen met Als niets verbloemende levensliederen verwoorden
onze voeten waden in hun bloed. In de onberijmde ze realistischer wat strijd en oorlog inhouden dan
tekst betreft het de verzen 22-24. Het maakte me wat in Opwekking gezongen wordt over een mach-
ervan bewust dat, behalve de veel vaker opgege- tig leger waarin wij juichend en zingend ten strijde
ven ‘mooie’ verzen, ook dit vers bij de psalm hoort, trekken. De werkelijkheid van het slagveld is min-
het volgt op het geliefde vers 8 en wordt gevolgd der feestelijk dan triomfantelijke militaire parades
door de eveneens graag gezongen verzen 10 en willen doen geloven.
11. Desalniettemin, de Ontzagwekkende van Psalm 68
In de hele psalm zijn deze voor ons gevoel tegen- is anders dan andere legeraanvoerders, Hij blijkt
gestelde elementen met elkaar verbonden, het één namelijk één en dezelfde als de vader van wezen
volgt uit het ander. Enerzijds was dat een leerzame en beschermer van weduwen uit vers 6 (onbe-
ontdekking, anderzijds kon ik geen verband met rijmd).
dit psalmvers en rest van de liturgie ontwaren. Een
nadere duiding werd ook niet gegeven, het lied “Ik zal stoppen de Psalmen te lezen die God
werd simpelweg opgegeven en gezongen. Dat smeken om onze folteraars te straffen, zodra
deed bij mij de vraag rijzen of zo’n wraakzuchtige,
bloeddorstige tekst zomaar in elke kerkdienst te de Russische troepen niet langer mijn land
zingen is. bombarderen, zodra ze hun koers wijzigen. Als
ze terug naar Rusland gaan, op hun knieën gaan,
Aan dit voorval werd ik onlangs weer herinnerd God smeken om genadig te zijn, spijt betuigen
toen ik hoorde en las over de gevluchte Oekrai-
ense schrijfster Nadiyka Gerbish. De Psalmen zijn voor hun overtredingen.”
en waren altijd al haar favoriete Bijbelboek, maar
teksten die vijanden vervloeken sloeg ze liever - Nadiyka Gerbish -
over. Te oudtestamentisch, te onmenselijk, vond
ze. Totdat de oorlog kwam, toen ging ze ook deze
verzen lezen en bidden, samen met haar man, die
door de omstandigheden ver weg was. Ruimte la-
tend voor de hoop dat er een tijd zal komen dat ze
kan stoppen met Psalmen te lezen die God sme-
ken folteraars te straffen.

3EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Lied

‘Zing de HEER een nieuw lied’

Gedachten bij een Bijbelse oproep

Jan Smelik
De tijd ligt achter ons dat de kleine gereformeerde kerkverbanden naast de Psalmen nauwelijks andere
liederen zongen in de kerkdienst. Na 1970 hebben de GKv, de NGK en de CGK hun gezangenrepertoire
uitgebreid, zij het dat niet elke plaatselijk kerk hierin meeging. Vooral binnen de CGK zijn er grote verschillen.
Het afgelopen decennium zijn ook veel gemeenten binnen de Protestantse Kerk in Nederland die zich
verbonden voelen met de Gereformeerde Bond, overgegaan tot het zingen van gezangen, daartoe vooral
aangezet door de komst van de bundel Weerklank in 2016.
De Bijbelse oproep ‘Zing de HEER een nieuw lied’ werd en wordt wel aangehaald om het zingen van
gezangen Bijbels te funderen. In dit artikel wil ik ingaan op de betekenis van deze oproep voor de
tegenwoordige praktijk.

De praktijk binnen de GKv en NGK, die in 2023 de talingen en een of meer psalm- en gezangboeken
Nederlandse Gereformeerde Kerken gaan vormen, om in de eredienst te gebruiken, en dat in de ere-
is dat plaatselijke kerken zelf bepalen wat ze wel dienst bij voorkeur van deze vertalingen en boeken
en niet zingen. In artikel 4 lid 1 en 2 van de ‘Ge- gebruik wordt gemaakt.1)
nerale Regeling voor de Kerkdiensten’, die binnen Hoe dan ook, het reservoir ‘nieuwe’ liederen is im-
de GKv geldt, staat dat kerken ‘gebruikmaken’ van mens groot en groeit nog steeds. Je kunt elke zon-
de liederen uit het Gereformeerd Kerkboek en het dag moeiteloos vooral nieuwe, onbekende liederen
Liedboek (2013). Maar vervolgens wordt in lid 3 de zingen en het oude, bekende repertoire achter je
“verantwoordelijkheid voor de liedkeuze uit deze of laten. Kun je daar – gezien het Bijbelwoord ‘Zing
andere bundels” bij de plaatselijke kerkenraad ge- een nieuw lied’ – alleen maar een enthousiast uit-
legd. Ik heb het idee dat lid 3 in nogal wat kerken lid roepteken bij plaatsen? Of ga je dan teveel af op de
1 en 2 stevig heeft uitgehold. klank van de woorden?
Op dit moment lijkt het erop dat de toekomstige
Nederlandse Gereformeerde Kerken in een kerk- Calvijn
orde of generale regeling niets gaan opnemen over De notie ‘nieuw lied’ (Hebreeuws: ḥāḏāš šîr) vinden
liedbundels of liedrepertoire. Maar om redenen die we zeven keer in het Oude Testament. In Psalm
hieronder nog genoemd zullen worden, wordt er 96:1, 98:1, 149:1 en Jesaja 42:10 klinkt de oproep
hopelijk alsnog iets vastgelegd, bijvoorbeeld in de letterlijk hetzelfde: “Zing (voor) de HEER een nieuw
trant van Ordinantie 5, artikel 9 uit de Kerkorde en lied”. In Psalm 40:4 zingt David: “Hij gaf mij een
Ordinanties van de Protestantse Kerk in Nederland.
Daar staat dat de generale synode de eenheid in de 1) Generale Regelingen van de Protestantse Kerk in Ne-
kerk bevordert door het aanbieden van Bijbelver- derland, versie januari 2022. Digitaal geraadpleegd op 4
mei 2022 op https://protestantsekerk.nl

4 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

nieuw lied in de mond” en in Psalm 144:9: “Ik wil Bij Psalm 96:1 stelt de reformator dat de psalmist
een nieuw lied voor U zingen, God, voor U spelen geen ‘gewoon’ maar een ‘nieuw’ lied verlangt:
op de tiensnarige harp”. In het Nieuwe Testament
wordt in Openbaring 5:9 en 14:3 gesproken over “Hieruit leeren wij, dat er van eene gansch buiten-
een ‘nieuw lied’. gewone genade Gods wordt gesproken. Gelijk ook
Omdat de woorden ‘zing de HEER een nieuw lied’ Jesaja, als hij spreekt van de wederherstelling der
gebruikt worden om het zingen van andere liederen Kerk, wijl dit een ongelooflijk wonder was, zegt:
dan de Psalmen te onderbouwen, is het spannend Zingt den Heere een nieuw lied (Jes. 42:10).”3)
te bezien hoe Calvijn en zijn volgelingen deze op-
roep gelezen en uitgelegd hebben. In zijn bespreking van Psalm 98:1 en 149:1 stelt
Calvijn schrijft bij Psalm 33:3 (‘Zing Hem een nieuw Calvijn eveneens dat er een bijzondere, door God
lied’): bewerkte aanleiding was voor het maken van een
nieuw lied.4)
“Daar hij [de psalmist -JS] zo straks handelen zal
over de uitnemende werken Gods en vooral over De kanttekenaren bij de Statenvertaling schrijven
de bewaring der Kerk, is het geen wonder, dat hij bij Psalm 33:1 dat het gaat om een lied dat “nim-
aanspoort een nieuw lied te zingen, dat wil zeg- mermeer veroude, maar steeds vernieuwd worde,
gen: een, dat nog nooit is gehoord en dat uitmunt en in verse gedachtenis blijve, vanwege de nieuwe
in schoonheid. Want, hoe meer van nabij en met en verse weldaden, die God telkens aan zijn volk
hoe meer oplettendheid de geloovigen Gods werk bewijst. Verg. 1 Joh. 2:7,8, en Job 29:20.”5)
beschouwen, des te hooger moet ook hun lofzang
stijgen. Hij raadt derhalve een bijzonder lied te gae 1887) Vol. 31 k. 325.
bedenken, dat beantwoordt aan de voornaamheid 3) Johannes Calvijn, Verklaring van de Bijbel. Psalmen.
der stof.”2) Deel 2. Uit het Latijn vertaald door ds. J. Boer Knottne-
rus. (Kampen 2008) 363. Oorspronkelijke, Latijnse tekst
2) Johannes Calvijn, Verklaring van de Bijbel. Psalmen. in Joannis Calvini opera quae supersunt omnia (Brunsvi-
Deel 1. Uit het Latijn vertaald door ds. J. Boer Knottne- gae 1887) Vol. 32 k. 37.
rus. (Kampen 2008) 415. Oorspronkelijke, Latijnse tekst 4) Calvijn, Verklaring van de Bijbel. Psalmen. Deel 2, blz.
in Joannis Calvini opera quae supersunt omnia (Brunsvi- 378, 962.
5) De Statenvertaling met kanttekeningen is digitaal te

5EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Ook in de teksten uit 1 Johannes 2 en Job 29 moet Psalm 33 uit de Calov-bijbel (1681)
het bijvoeglijk naamwoord ‘nieuw’ volgens de kant-
tekenaren niet gelezen worden als plaatsvervan- schen Gedachtnüß aus Erneuering des Gemüths /
gend voor het oude. Wanneer in Job 29:20 staat von neuen Wolthaten des Herrn” (dat steeds nieuw
“Mijn heerlijkheid was nieuw”, dan tekenen zij bij moet zijn, in frisse gedachtenis van vernieuwing van
‘nieuw’ aan: “Dat is, bleef niet alleen gelijk tevoren, het gemoed, van nieuwe weldaden van de Heer).
maar nam ook dagelijks toe.” In 1 Johannes 2:8 Psalm 40:9 en Psalm 96:1 wordt in verband ge-
wordt gesproken over een ‘nieuw gebod’, wat vol- bracht met het genadeverbond van Christus.
gens de kanttekenaren betekent: het gebod Bij Psalm 98:1 wordt opgemerkt dat het nieuwe
lied gezongen wordt door mensen met een nieuwe
“dat op een nieuwe wijze van Christus en Zijn geest, door degenen die de nieuwe mens aange-
apostelen voorgesteld en gedreven wordt, met zijn trokken hebben en die een nieuwe schepping in
eigen exempel en bijzondere liefde bevestigd is en Christus zijn geworden.
door den Geest van God in de harten der gelovigen Bij Psalm 149:1 lezen we: het nieuwe lied “welches
wordt ingeschreven, volgens de beloften van het / wie es Herr Lutherus lehret / eigentlich ins Neue
Nieuwe Verbond”. Testament gehöret” (dat, zoals Luther leert, eigenlijk
in het Nieuwe Testament hoort).6)
Calvijn en de kanttekenaren benadrukken dus dat
‘het nieuwe lied’ verbonden is met bijzondere ge- 6) Abraham Calov, Die heilige Bibel nach S. Herrn D.
beurtenissen, of ze interpreteren ‘nieuw’ in de be-
tekenis van ‘niet eerder (voldoende) waarg­ e­nom­ en
of er­var­en’. ‘Nieuw’ wil dan zeggen dat het lied niet
verouderd is maar steeds weer als nieuw voor ogen
staat.
‘Zing de HEER een nieuw lied’ is bij de Geneefse
reformator en bij Statenvertalers geen actuele op-
roep, laat staan een gebod om nieuwe liederen in
de eredienst te zingen. Dat zou ook niet stroken met
Calvijns voorkeur voor de Psalmen als liturgisch
liedboek en met de bepaling van gereformeerde
Dordtse synode 1618/1619 dat in kerkdiensten al-
leen Psalmen en de zes daarbij gevoegde gezangen
mogen klinken.

Luther
Wie hoopvol verwacht dat de Bijbelse oproep ‘Zing
de HEER een nieuw lied’ door Maarten Luther en
zijn volgelingen wél gebruikt is om te argumente-
ren dat er steeds weer nieuwe liederen moeten ko-
men, moet teleurgesteld worden. Dat blijkt bijvoor-
beeld uit de zogeheten Calov-Bijbel, de driedelige
zeventiende-eeuwse Bijbel met de Duitse vertaling
en commentaar van Maarten Luther en aanvullend
commentaar van Abraham Calovius.
In deze Bijbel staat bij ‘ein neues Lied’ uit Psalm
33 als uitleg: “welches stets neu seyn sol / im fri-

raadplegen op https://bijbel-statenvertaling.com/

6 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Maarten Luther, geschilderd door Lucas Cranach de Oude Ook Jesaja 42:10 wordt in nieuwtestamentische
Johannes Calvijn, geschilderd door Hans Holbein de Jonge betekenis uitgelegd: “das neue Lied / von dem Heil
Gottes / vom Herrn Jesu und dessen Gerechtigkeit”
(het nieuwe lied van Gods heil, van Heer Jezus en
zijn gerechtigheid)7)

Samengevat: Luther en zijn volgelingen interpre-
teren een ‘nieuw lied’ expliciet vanuit het Nieuwe
Testament, vanuit Christus’ werk. De oproep uit de
Psalmen om een nieuw lied te zingen maakte het
voor hen vanzelfsprekend dat er nieuwtestamen-
tische liederen bestaan. En wanneer zij Psalmen
bewerkten tot strofische liederen, was het logisch
ze christologisch te interpreteren. Want voor Luther
was het duidelijk: David heeft “viel schöner, süs-
ser, lieblicher Psalmen von dem verheissen Messia
gemacht” (veel mooie, zoete en lieflijke Psalmen
over de beloofde Messias gemaakt) en het Psalter
is troostrijk voor alle bedroefden omdat het ‘den
Messia singet und predigt” (de Messias bezingt en
predikt).8)
Het nieuwe lied waartoe Psalm 33 oproept, om-
schrijft Luther als het ‘lied van het nieuwe leven’,
‘het lied van genade’.9) Daarmee sluit hij nauw
aan bij Aurelius Augustinus in diens Enarrationes
in Psalmos, waar de kerkvader over Psalm 33:3
schrijft: “Zing voor Hem een lied van de genade van
het geloof.” Bij Psalm 149:1 tekent Augustinus aan:
“De oude mens heeft een oud lied, de nieuwe mens
een nieuw lied. Het Oude Testament is een oud lied,
het Nieuwe Testament een nieuw lied.”10)

Martini Lutheri Deutscher Dolmetschung und Erklärung
[etc.]. I. Die Schriften des Alten Testaments (Wittenberg
1681) k. 365, 395, 643, 647, 871.
7) Abraham Calov, Das Andere VOLUMEN Der Göttli-
chen Schrifften Alten Testaments / Darinn enthalten sind
Die Propheten / Grosz / und Klein / Nach der deutschen
Bibel D. Lutheri (Wittenberg 1682) k. 237.
8) Maarten Luther, ‘Von den letzten Worten Davids.
1543’, D. Martin Luthers Werke, Weimar 1883-1929, Bd
54, blz. 33.
9) Maarten Luther, ‘Dictata super Psalterium 1513-
1516’, D. Martin Luthers Werke, Weimar 1883-1929, Bd
3, blz. 178.
10) Aurelius Augustinus, Enarrationes in Psalmos, In
psalmum XXXII Enarratio I. en Augustinus, Enarrationes
in Psalmos, In Psalmum CXLIX. Sermo Ad Populum.
Latijnse tekst op ww.monumenta.ch

7EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Luther versus Calvijn gereformeerden de afgelopen decennia in meer
Om de lutherse en calvinistische visie even scherp of minder mate gezangen zijn gaan zingen. Wan-
tegenover elkaar te stellen: lutheranen benaderen neer je hun onderbouwing daarvoor leest, kun je
de Psalmen als liederen waarin nieuwtestamenti- concluderen dat hun uitleg van de ‘zing de HEER
sche heilsfeiten in oudtestamentische bewoordin- een nieuw lied’ meer op de lutherse dan de calvi-
gen en metaforen bezongen worden. Calvijn en de nistische lijn zit. In het rapport van de vrijgemaakt-
zijnen daarentegen lezen en verklaren Psalmen pri- gereformeerde studiedeputaten eredienst uit 1996,
mair vanuit het Oude Testament, ook in die zin dat bijvoorbeeld, wordt ‘een nieuw lied’ in verband ge-
deze liederen heenwijzen en heenleiden naar Chris- bracht met de nieuwtestamentische heilsfeiten: de
tus.11) Luther sluit veel dichter aan bij de kerkvaders nieuwe werken van God vragen
die de Psalmen regelrecht op Christus betrokken.12)
Calvijn benaderde de Psalmen veel sterker vanuit “om nieuwe lofwoorden, die rechtstreeks deze
hun historische context en is daarmee beïnvloed werken noemen. ‘Zingt de HERE een nieuw lied’,
door Joodse exegeten uit de Middeleeuwen. Hij be- zeggen verschillende psalmen (Ps. 96:1). De
trekt de Psalmen pas in tweede instantie op Jezus hemelse lofprijzing van engelen houdt blijkens
Christus.13) verschillende Schriftplaatsen de klok van Gods
In de calvinistische traditie heeft de oproep uit de werken bij (vergelijk de voortgang in de lofprijzing
Psalmen een nieuw lied te zingen geen betekenis in Opb. 4 en 5). Zouden wij als kerk op aarde hierin
gehad voor de liturgisch-muzikale praktijk; hij leid- achterblijven, terwijl Gods werken nota bene ons
de niet tot het zingen van gezangen (‘nieuwtesta- betreffen, dan moeten wij ons schamen tegenover
mentische liederen’), laat staan dat de oproep het de engelen.”14)
argument was om steeds weer nieuwe liederen in
de kerkdiensten te gebruiken. Evenmin werd het Geen doel in zichzelf
bijvoeglijk naamwoord ‘nieuw’ uitgelegd als ‘nieuw- De oproep ‘zing een nieuw lied’ is geen doel in zich-
testamentisch’. De Psalmen werden in de Geneefse zelf, maar is in de Bijbel onlosmakelijk verbonden
berijming dan ook niet christologisch geduid. Hoog- met het vertellen wie God is en hoe Hij zich geopen-
uit werd in de ‘argumenten’ of ‘summarien’ boven baard heeft. Redenen om een nieuw lied te zingen
de berijmingen gesteld dat de Psalm vooruit wees zijn Gods scheppingsmacht, zijn verlossings-/red-
naar Christus. Zo staat boven Psalm 2: “Ici void-on dingsmacht en zijn koningschap. In alle gevallen is
comment David & son royaume sont vraye figure & het ‘nieuwe lied’ een lofprijzend lied. Dat maakt het
idubitable prophetie de Jesus Christ & son regne” moeilijk om op basis van de Bijbelse zegswijze ‘zing
(Hier zien we hoe David en zijn koninkrijk een ware de HEER een nieuw lied’ het maken en gebruiken
voorafbeelding zijn en een onbetwistbare profetie van nieuwe liederen in het algemeen te onderbou-
van Jezus Christus en zijn regering). wen; de kerk kent immers niet alleen lofliederen.
Hoe je de Bijbelwoorden ‘zing de HEER een nieuw
lied’ uitlegt, hangt dus samen met je visie op het ...heilige katholieke kerk...
Oude Testament en de verhouding tussen Oude en Een ander belangrijk aspect is dat de Psalmen die
Nieuwe Testament. zich als ‘nieuw lied’ presenteren, maar tot op ze-
kere hoogte nieuwe woorden en gedachten bevat-
In de inleiding op dit artikel wees ik erop dat veel ten. Want dichters ervan gebruikten volop bewoor-
dingen, beelden en noties uit bestaande liederen.
11) Uitgebreider hierover: Herman J. Selderhuis, God in Zo klinken in Psalm 96 veel elementen uit andere
het midden. Calvijns theologie van de Psalmen (Kampen
2000) blz. 62-68. 14) ‘Rapport van de studiedeputaten eredienst aan
12) Zie hierover bijv. Niek Schuman, Drama van crisis de Generale Synode van de Gereformeerde Kerken
en hoop. De psalmen: gedicht, gebundeld en gebeden in Nederland, samen te komen te Berkel en Rodenrijs
(Zoetermeer 2008) blz. 227-232. in 1996’, paragraaf 5.6.3, opgenomen in: Acta van de
13) Zie: W. de Greef, Calvijn en zijn uitleg van de Psal- Generale Synode van de Gereformeerde Kerken in
men. Een onderzoek naar zijn exegetische methode Nederland Berkel en Rodenrijs 1996.
(Kampen 2006) blz. 273-291.

8 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Psalmen, waaronder Psalm 98. In Psalm 144 zijn nerleeftijd, relevant is. Als ik het goed zie, bestaat er
verschillende gedachten uit Psalm 33 opgenomen. veelal een sterke aversie om kinderen in de basis-
Een markant voorbeeld buiten de Psalmen is de schoolleeftijd – naast kinder- en jeugdliederen – ook
lofzang van Maria (Lucas 1:46-55), die veel over- liederen te leren, waarvan ze de diepte en betekenis
eenkomsten vertoont met de lofzang van Hanna (1 misschien niet meteen ten volle kunnen begrijpen
Samuel 2:1-10). of doorvoelen, of die muzikaal niet aansluiten bij de
Hieruit leren we dat je ‘nieuwe liederen’ en be- huidige populaire muziekcultuur. Gaat die aversie
staande (‘oude’) liederen niet in concurrentie met niet zorgen voor een liedvacuüm op latere leeftijd?
elkaar moet plaatsen; ze vormen samen de onon- En verdwijnt bovendien het kerklied uit voorgaande
derbroken lofzang van de kerk. Nergens krijgen de tijden bij volgende generaties zo niet voorgoed ach-
woorden “ik geloof de heilige katholieke kerk, de ter de horizon?
gemeenschap der heiligen” uit het Apostolicum Natuurlijk zullen er altijd liederen zijn die op een ge-
praktischer en concreter vorm dan in het lied van geven moment uit beeld raken en er zullen andere
de kerk. Zoals Openbaring vertelt, is ons lied on- liederen komen die de kerk een tijdlang vergezellen.
losmakelijk verbonden met de hemelse lofprijzing Maar er is een kernrepertoire, gedicht door grote
van de heiligen die ons voorgegaan zijn, en van de lieddichters uit het verleden (David tot en met de
engelen. Dat dicteert natuurlijk niet welke liederen Landvolkdichters), waarvan de pastorale, liturgi-
we wel of niet moeten zingen, maar het geeft wel sche en esthetische kwaliteiten al generaties lang
richting aan onze houding en ons handelen met be- buiten kijf staan. Ik denk hier allereerst aan de Psal-
trekking tot het lied van de kerk. men, niet alleen zoals die via het Geneefse psalter
Onderdeel daarvan is dat je als kerken de eenheid bekend zijn, maar ook via andere allerlei strofische
bevordert door het gezamenlijk samenstellen en en niet-strofische bewerkingen die hun waarde
aanvaarden van liedbundels, waarbij je bovendien hebben bewezen. Diverse daarvan zijn via het Lied-
afspreekt dat je die bij voorkeur gebruikt (zie begin boek (2013) algemeen beschikbaar.
van het artikel). Daarnaast zijn er gezangen die de tand des tijds
Onderdeel daarvan is ook dat onze liedpraktijk en doorstaan hebben en die nog steeds in het Lied-
wat wij daarin van waarde achten, niet alleen be- boek en Gereformeerd Kerkboek staan.
paald wordt door het hier-en-nu, maar dat er oog Vinden we het belangrijk dat die liederen onder ons
en oor is voor het lied van de kerk die voor ons was blijven, dat ze gezongen blijven worden? Of haken
en die na ons komt. we meteen af wanneer de taal ons iets verouderd
Als dat er niet is, zou dat onbewust en onbedoeld voorkomt, of wanneer liederen een geloof(sbeleving)
tot gevolg kunnen hebben dat liederen slechts ‘ver- ademen die we niet meteen herkennen als de onze,
bruiksartikelen’ worden. Dat gevaar lijkt me realis- maar die ons zou kunnen verrijken?
tisch in de huidige maatschappij waarin consump-
tie, ervaring, beleving en de kick (van het nieuwe) Afsluitend
behoorlijk centraal staan. Gunnen we ons nog de Het is een goede zaak dat diverse gereformeerde
tijd en gelegenheid om liederen ons toe te eigenen, kerkverbanden en groeperingen hun liturgisch te
en ze niet na een of twee keer zingen weg te wer- gebruiken liederenschat hebben uitgebreid. Ze
pen, bijvoorbeeld omdat het ‘nieuwe’ eraf is of om- hebben daarmee de opvatting gecorrigeerd die de
dat er nog ‘zoveel meer is’? eerste eeuwen na de Reformatie binnen de gerefor-
Gunnen we jongere generaties liederen die hun meerde kerken gold, namelijk dat de Psalmen het
naar inhoud en vorm nog steeds kunnen verge- enige liedboek mocht zijn voor de erediensten. Ze
zellen wanneer ze oud geworden zijn, wanneer ze hebben in grote lijnen de visie van Luther c.s. om-
vanwege lichamelijke of geestelijke gebreken terug armd als het gaat om de betekenis van de Bijbelse
moeten terugvallen op wat in hun jeugd aan liede- oproep ‘Zing de HEER een nieuw lied’.
ren in hun geheugen gegrift is? Of beperken we ons Hopelijk volgen zij de lutheranen ook als het gaat
tot Opwekking Kids en aanverwant repertoire dat om het koesteren en uitbouwen van de liedtraditie
hooguit kortstondig, namelijk voor kinder- en tie- van de heilige katholieke kerk.

9EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Orgel

Beknopte orgelhistorie van de GKv Alkmaar

Deel 2: De Kapelkerk en het Müller-orgel

Jan Zwart
Vanaf 10 februari 1985 werden de erediensten van de GKv Alkmaar niet meer gehouden in het gebouw
Waakt en Bidt (zie vorige aflevering) maar in de Kapelkerk, een eind verderop aan dezelfde straat, de Laat.
Vroeger was dit een gracht maar die werd in 1871 gedempt. Van de besloten ruimte van Waakt en Bidt naar
een ruime en hoge middelgrote stadskerk, een enorme verandering! Voorzien van houtgesneden meubilair,
gebrandschilderde ramen – en mede dankzij de witgekalkte pilaren, muren en gewelven – is deze kerk
gezegend met een licht en sfeervol interieur en een schitterende akoestiek.

10 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Bouwhistorie Kapelkerk Foto links: de enorme rondboog met daarachter de dwarsbeuk.
De Kapelkerk is een van de oudste gebouwen van In de dwarsbeuk werden magistraatsbanken geplaatst, waarvan
de stad Alkmaar en werd van 1500-1540 in drie fa- de achterste bank voor de burgemeesters was.
sen gebouwd op de plek van een middeleeuwse
kapel (gewijd aan Onze Lieve Vrouw, later ook aan de oorspronkelijk rooms-katholieke kerk.
‘Sint Jan de Doper’). Als gevolg van een felle brand, veroorzaakt door
De uiteindelijke vorm werd een hoofdbeuk met koor loodgieters, viel op 21 augustus 1760 een groot
en zijbeuk. Door toepassing van baksteen met dicht deel van dak en interieur ten prooi aan de vlammen.
op elkaar volgende speklagen heeft de Kapelkerk Binnen twee jaar was de kerk weer opgebouwd.
een bijzondere architectuur, kenmerkend voor de Kosten noch moeiten werden gespaard om van de
late 15e eeuw en vroege 16e eeuw: de zogenaamde Kapelkerk opnieuw een waardig godshuis te ma-
speklagenarchitectuur. In 1572 werd de Kapelkerk ken. Op 16 december 1762 werd de herbouwde
eigendom van de gereformeerden. Sindsdien werd Kapelkerk feestelijk in gebruik genomen.
zij ‘Capel’ of ‘Kleyne Kerk’ genoemd.
Van 1707-1708 vond een grote verbouwing plaats. Orgelhistorie Kapelkerk
Die was nodig omdat de noordmuur overhelde en In 1540 was de kerk ‘volbouwd’ en in 1542 werd
enkele pilaren bochtig en scheef gingen staan (nu er een orgel geplaatst dat afkomstig was uit de
nog steeds te zien!). Om instorting te voorkomen grote Sint-Laurenskerk. Het stond in de noorder
werd een stelsel van trekstangen in de zijbeuk en hoek onder het houten gewelf, op een ruim oxaal.
tevens per pilaar aangebracht. De grootste aan- Dit eenklaviers instrument met 7 registers werd di-
passing was de toevoeging van een dwarsbeuk. verse malen gerenoveerd. Jacobus van Hagerbeer
Hoewel deze beperkt ruimtewinst opleverde gaf de verplaatste het in 1656 naar de westzijde van de
enorme rondboog beter zicht op de preekstoel (er kerk, waar ook het huidige orgel staat. Johannes
waren drie pilaren verwijderd). Je zou kunnen zeg- Duyschot breidde in 1705 de klavieromvang uit van
gen: een protestantse ‘correctie’ op de bouw van C naar c3. In 1726 werd het orgel vernieuwd door
Frans Caspar Schnitger en kreeg het 14 registers.
Bij de brand van 1760 ging het instrument verloren.

Het Müller-orgel uit 1762
Op 4 december 1760 jaar sloten de burgemeesters
een overeenkomst met de orgelbouwers Christian
en Pieter Müller uit Amsterdam voor de bouw van
een tweeklaviers orgel. De stad zou de orgelkas

Kapelkerk gezien naar het westen, tekening van Pieter Saenre-
dam uit 1661 (London, British Museum). Naast zicht op het orgel
is onder meer goed te zien dat de noordmuur nog doorliep.

11EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

leveren. Asmus Frauen en Willem Straetmans ver- Kerk- en orgelrestauratie 2002-2004
vaardigden het beeldhouw- en snijwerk. In de jaren zeventig en tachtig verslechterde de
In de loop van de tijd is er meermalen aan het orgel conditie van kerk en orgel drastisch. Daarom wer-
gewerkt. De grootste wijziging vond plaats in 1882 den plannen voor een kerk- en orgelrestauratie ge-
door Lodewijk Ypma. Hij verving de spaanbalgen maakt. Toen begin 2001 bleek dat aan dit project
door een magazijnbalg en verplaatste de claviatuur een subsidie uit de zogenaamde ‘Kanjerregeling’
van de achterzijde naar de zijkant. De klavierom- kon worden toegekend, kwam het proces in een
vang werd uitgebreid van c³ tot f³. Gelukkig bleef stroomversnelling. Kerkrentmeester Anneke van S
pijpwerk van Müller grotendeels onaangetast. teenbergen-Spanjer heeft samen met Piet Verhoe-
In 1904 werd de orgelkas naar ontwerp van Jan de ven, hoofd Monumentenzorg Gemeente Alkmaar,
Quack overgeschilderd in groene pasteltinten. hierin een cruciale rol gespeeld.
De volgende ingrijpende renovatie vond plaats Bijna net zo snel als in 1760 werd de kerk geheel
in 1940 door Hendrik Wicher Flentrop, die naast gerestaureerd. Met name de toren, dakbedekking
dispositiewijzigingen een vrij pedaal met elektro- en dakgoten waren aan een grote restauratie toe.
pneumatische tractuur toevoegde. Hoewel getracht Inwendig werd de kerk opnieuw bepleisterd, kwam
werd het pijpwerk volgens ‘het ouderwetsche toon- er een cv-installatie en werd in de hoofdbeuk een
karakter’ te intoneren, ging toen helaas veel histo- houten vloer gelegd die aansloot op de zerken in
risch materiaal verloren, zoals de Trompet en Dulci- de zijbeuk.
aan van Müller, de Baarpijp van Strümphler en de Als uitgangspunt voor de orgelrestauratie werd ge-
Viola di Gamba van Ypma. kozen voor behoud van de technische aanleg van
Ypma uit 1882, terwijl in klanktechnisch opzicht
Zicht op de hoofdwerklade. In het midden is de uitbreiding zoveel mogelijk aansluiting bij het Müller-materiaal
van cis3-f3 te zien. Vlak achter het front staat, aangesloten is gezocht. De wijzigingen uit 1940 zijn ongedaan
op conducten, de 4-sterke Cornet, die oorspronkelijk op het gemaakt.
bovenwerk stond. De restauratie is uitgevoerd door Flentrop Orgel-
bouw, waarbij Jan Jongepier als adviseur optrad
namens de Protestantse Gemeente Alkmaar (PGA).
Dankzij de Kanjersubsidie werd na kleurenonder-
zoek de mahoniekleurige orgelkas met marmerimi-
tatie in ere hersteld. Op 30 september 2004 werd
het orgel opnieuw in gebruik genomen, waarbij Jan
Jongepier het orgel bespeelde.
Tijdens de restauratie van de Kapelkerk heeft de
GKv Alkmaar gebruikgemaakt van de rooms-katho-
lieke Don Boscokerk, in 1960 gebouwd naar een
bijzonder stolp-ontwerp. In 2007 is dit markante
gebouw gesloopt.

Van huur naar koop
Ondanks dat de PGA nu een schitterend gerestau-
reerde historische kerk bezat, ging zij de Kapelkerk
niet voor erediensten gebruiken. De GKv-gemeente
was na de twee jaren in de Don Boscokerk juist blij
om de Kapelkerk weer te kunnen huren. Maar er
kwam een ‘kink in de kapel’: vanwege terugval-
lende financiën wilde de PGA in 2016 de Kapelkerk
verkopen aan Stichting Behoud Monumentale Ker-
ken Alkmaar. Deze zou als hoofdhuurder Theater-

12 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Spectaculair frontontwerp, waarbij het eigenlijke orgel omsloten is door een ombouw met zuilen, waardoor een monumentale
eenheid ontstaat die de hele westmuur vult. Wellicht geïnspireerd door de classicistische orgelkas van Jacob van Campen in
de Grote Kerk.

13EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

festival De Karavaan aanwijzen. Op het laatste mo- concerten en andere activiteiten.
ment deed de GKv Alkmaar daarom een bod om de De Kapelkerk is op donderdag- en zaterdagmid-
Kapelkerk over te nemen, wat door het kerkbestuur dag open, in de zomermaanden eveneens op vrij-
van de PGA unaniem werd aanvaard. dagochtend, waarbij het orgel regelmatig wordt
Op zondag 25 september 2016 werd de Kapelkerk bespeeld. Zo blijft de Kapelkerk ook doordeweeks
in het bijzijn van burgemeester Piet Bruinooge door een plek voor bezinning, verheffing en ontmoeting.
de GKv officieel in gebruik genomen, waarbij Jan ‘Midden in Alkmaar’, zoals de tekst op het logo van
Zwart het orgel bespeelde. ’s Avonds was er een de kerk luidt.
informatieve avond onder leiding van Leen Spaans,
voorzitter Historische Vereniging Alkmaar, met een Gebruikte bronnen
lezing door Piet Verhoeven, voormalig hoofd Mo-
numentenzorg Gemeente Alkmaar en een orgelcon- • Taco Tel, De Kapelkerk in Alkmaar: onderzoek naar de
cert door Frank van Wijk, beheerder-organist. bouwhistorie (Alkmaar 2000) (= Rapporten over de Alk-
Inmiddels is er door de GKv een beheersstichting maarse Monumentenzorg en Archeologie, RAMA 9).
opgericht, die ervoor zorgt dat de Kapelkerk verant-
woord wordt gemoderniseerd. Dit gaat in overleg • Leo Noordegraaf en Carla Rogge (red.), De Alkmaarse
met de Gemeente Alkmaar. Zo is er vóór de oude Kapelkerk: Geschiedenis en restauratie (Hilversum 2005)
kansel in stijl van de kerk een podium aangebracht, (= (Alkmaarse Historische Reeks, XIII).
waardoor het combo van de kerk meer ruimte
heeft. Ook is de plek voor contact en koffiedrinken • Voor de historie van het orgel heb ik bovendien veel
verbeterd, zijn er nieuwe stoelen aangeschaft en gehad aan het artikel van Jan Jongepier over de orgels in
worden er aanpassingen gedaan om de Kapelkerk voornoemd boek en aan de beschrijving uit 2006 van de
gebruiksvriendelijk en verhuurbaar te maken voor officiële beheerder van het orgel, Frank van Wijk.

Fotografie Jan Zwart, tenzij anders vermeld.

Foto: Tiem Meijering

14 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Die ons schiep

Liedboek 266

Drie variaties en zetting

Variatie 1  Janny de Vries
   
     

                           

            

           


                 


                 

     


                              

                

muziekbijlage EREdienst juni 2022

Variatie 2      

               3    
3333
3 3
  


              
 

Simile



             




                      


 

             





  
 

Variatie 3 

                        

                         
      

pedaal

4                     
  


               c.f. 
  

7                        
 

       
 

10                            
   

             
  

muziekbijlage EREdienst juni 2022

Driestemmige zetting             
 
     

                   

                
   

         

                
      

         

Alternatief voor de eerste maat:

       
 

    

  

In de digitale versie van EREdienst (flipbookversie) op www.eredienst.com is van deze muziekbijlage een
pdf in A4-formaat te downloaden door op deze link te klikken.
Voor toegang tot de digitale versie van EREdienst (waarbij men alle nummers vanaf 2015 kan lezen) is het
nodig dat abonnees zich eenmalig laten registreren via het formulier op www.eredienst/registreren.

Lied van de maand

Geen taal bij machte U te meten

Liedboek 850
Lied van de maand augustus 2022

Anje de Heer
De zomer is bijna aangebroken. Voor velen is dat een tijd van vakantie en van andere horizonten: waar het
landschap en de natuur in eigen omgeving zó bekend is, dat we er vaker niet dan wel van opkijken, kan
een andere omgeving de ogen opnieuw openen. Zeker als dat een landschap is waar je je als vanzelf klein
bij voelt. De eerste regel van Psalm 8 komt in die context vaker boven dan in het leven van alledag. Ook
het lied van de maand augustus kan dan in gedachte komen: ‘Geen taal bij machte U te meten’. Het is een
zinnetje dat je misschien even moet laten rondzingen, proeven, tot je moet laten doordringen: Geen taal bij
machte U te meten…

Vijf hoofdstukken… grenzen vast? Jij weet dat toch?
Aan het slot van het Bijbelboek Job is de uitwis- Wie strekte het meetlint over haar uit?’
seling in standpunten en gedachten tussen Elifaz, (Job 38,4-5)
Bildad, Sofar en Job stilgevallen. In die stilte steekt ‘Wie was ik dat ik, door mijn onverstand, uw be-
een storm op en vanuit die storm klinkt een nieuwe sluit wilde toedekken?
stem, de Heer spreekt eindelijk zelf. Vier, vijf hoofd- Werkelijk, ik sprak zonder enig begrip,
stukken lang is God aan het woord, en het is be- over wonderen, te groot voor mij om te bevatten.
hoorlijk confronterend. Waar was jij toen Ik …, kun “Luister,” zei ik, “dan zal ik spreken
jij ..., weet jij … Een enkele keer komen hier nog wat ik zal u ondervragen, zeg mij wat u weet.”
Eerder had ik slechts over u gehoord,
stamelende woor- maar nu heb ik u met eigen ogen aanschouwd.’
den van Job bij (Job 42,3-5)
(40,3-5; 42, 1-6).
Bij deze vijf hoofd- Het lied verscheen in het laatste deel van Zingend
stukken schreef Geloven (deel 8, 2004 nr. 52). Het kreeg een plaats
René van Loenen in Liedboek, zingen en bidden in huis en kerk (2013,
dit lied. De focus nr. 850), Zangen van Zoeken en Zien (2015, nr. 172)
ligt op de volgen- en In wolken uitgesneden. Liedteksten René van
de verzen: Loenen (2020, pagina 38).

René van Loenen ‘Waar was jij …één lied
toen ik de aarde Vijf hoofdstukken in één lied vatten gaat alleen als
grondvestte? de grote lijn ‘gepakt’ wordt. Het lied begint met
Vertel het me, als een statement: ‘Geen taal bij machte U te meten
je zoveel weet.
Wie stelde haar

15EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

LB 850

(…) Wie zijn wij voor uw aangezicht?’ De volgende             

drie coupletten onderbouwen dat: de wonderen Alto Geen taal  bij mach-te U te me - ten,
van de schepping en het geschapene, van tijd
         
en eeuwigheid, van de relatie tussen Schepper
geen woord toe - rei-kend om het licht
en schepsel zijn voor mensen niet te vatten. Dat A
          
vraagt om open oren, open ogen, een open geest.
te schat - ten van uw eeu-wig we - zen.
Het slotcouplet brengt dát onder woorden: A
         
Geen mens bij machte uit te leggen A
wat in uw plan besloten ligt. Wie zijn wij voor uw aan - ge -zicht?
Wij hebben het van horen zeggen
en dorsten naar uw onderricht.

Er zit zo een mooie opbouw in het lied. Strofe 1 1. Wie was erbij toen Gij de zeeën, 
opent met de woorden ‘Geen taal bij machte U de chaos tot bedaren riep?
te meten…’. De tussenliggende coupletten zijn Waar waren wij toen Gij het leven
opgebouwd aan de hand van woorden als ‘wie’, het nijlpaard en de pijlstaart schiep?
‘waar’ en ‘hoe’. Dat loopt uit op de strofe 5 waar
het begin van het lied wordt hernomen, nu met de 2. Wie zijn wij dat wij zouden weten
woorden ‘Geen mens bij machte uit te leggen…’ de oorsprong van wat leven is,
Daarmee wordt gelijk een dieper inzicht verwoord: de tijd door U ons toegemeten,
eerst ging het nog om het ontbreken van taal, nu de toekomst, uw geheimenis?
gaat het om het besef dat de mens zélf beperkt
is, en niet slechts zijn taal. Dat is precies wat Job 3. Hoe zouden wij U kunnen peilen?
concludeert in 42,3: ik verbeelde me dat ik zinnige Ons meetsnoer is zo klein en broos.
dingen kon zeggen, maar dat waarover ik wilde Verborgen blijven uw geheimen,
praten, kan ik niet eens bevatten, het is voor mij
te groot. uw schepping maakt ons sprakeloos.

In dit éne lied zijn daarmee de vijf hoofdstukken 4. Geen mens bij machte uit te leggen
onder woorden gebracht. Het gaat over de on- wat in uw plan besloten ligt.
mogelijkheid om Gods grootheid in woorden te Wij hebben het van horen zeggen
vatten, om ze überhaupt te kunnen overzien. Het en dorsten naar uw onderricht.
gaat om het besef dat wij niet aan de basis van het
leven staan, over de diepmenselijke neiging om al- tekst: René van Loenen, bij Job 38-42
les vanuit eigen begrip te bezien. De menselijke ei- melodie: Willem Vogel - ‘De dag raakt in de nacht vergeten’
genschap alles naar zichzelf toe te trekken, wordt
zonder meer aan de kaak gesteld. bij Jobs slotwoorden (Job© 42,1-6).
In de taal van het lied is nog meer te ontdekken. In
Taal het betoog van de Heer passeren heel wat dieren:
Het is ook boeiend om te zien hóe dat proces van de ibis in 38,36 via de berggeit uit 39,1 tot en
van vijf hoofdstukken naar één lied gebeurt. In met de krokodil van 40-41. Hier (couplet 2) zijn ze
het overgrote deel van Job 38-42 is God aan het vertegenwoordigd door nijlpaard en pijlstaart. Een
woord, Job wordt aan een stuk door bevraagd. De prachtige combinatie, woorden die echt tot klinken
liedtekst staat daarentegen in de wij-vorm. Wij zijn moet komen:
aan het woord. Daar zit in dat wij tot inzicht zijn
gekomen, daar zit net zo goed in dat wij onszelf tot Waar waren wij toen Gij het leven,
inzicht zingen. Het is hoe dan ook een aansluiting het nijlpaard en de pijlstaart schiep?

Het is overigens opvallend hoe vaak het in de lied-
tekst gaat over taal en woorden. ‘Geen taal’, ‘geen

16 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

woord’ (strofe 1), ‘sprakeloos’ (strofe 4), ‘uitleg- het ‘kalme’ karakter ervan. Dat heeft natuurlijk te
gen’, ‘van horen zeggen’, ‘onderricht’ (strofe 5). maken met het feit dat ze geschreven is bij een
Daar kun je zonder meer ook de taalkunst van de avondlied, maar ook met de verwantschap met
dichter erbij nemen, zoals die uitkomt in de struc- de Engelse hymns (in de woorden van Christiaan
tuur van het lied. Maar ook in de wijze waarop Winter: ‘het negentiende-eeuwse Angelsaksische
het geheim is ingebracht, begrippen als meten en klankidioom’). Als ik hierboven schrijf dat we bij
meetsnoer zijn verweven (let op: meten gaat over het zingen van dit lied ‘onszelf’ tot inzicht zingen,
grootte, maar hier is ons meetsnoer klein en broos, dan heeft dat duidelijk te maken met déze melo-
strofe 4). En natuurlijk met ‘het nijlpaard en de pijl- die: een rustige beweging die leidt tot innend zin-
staart’. Taal als kunst en creativiteit – een gave van gen. Proef bijvoorbeeld het effect van de sprongen
de Schepper –, daarmee valt te verwoorden hoe waarmee elke regel begint – waarvan driemaal een
wij ten opzichte van Gods geheimen niet anders sextsprong, een ‘gevoelig’ interval – direct gevolgd
dan sprakeloos kunnen zijn. Kunst kan de mens door een melisme en dat alles in een driedelige be-
dichterbij het mysterie brengen. weging.

Melodie Gebruik
In Zingend Geloven 8 was de tekst gecombineerd Natuurlijk ligt het voor de hand dat dit lied een plek
met een melodie van Dirk Zwart. Ook in Zangen krijgt als er uit het Bijbelboek Job gelezen wordt.
van Zoeken en Zien is een melodie van Dirk Zwart Maar er zijn meer mogelijkheden. Zo kan het lied
te vinden, maar nu een andere. De redactie van niet alleen maar innend gezongen worden, maar
het Liedboek van 2013 koos voor nog weer een ook uitend: een uitbundig loflied op Gods niet te
andere, namelijk een al bestaande melodie die Wil- tasten grootheid. Het kan ook een plek krijgen
lem Vogel in 1992 schreef bij een avondlied van in het pastoraat, bij al die momenten dat het le-
Sytze de Vries (‘De dag raakt in de nacht vergeten’; ven pijn doet. Denk ook aan het moment van de
zie o.a. Zingend Geloven 5, nr. 72 en Jij, mijn adem Schriftlezingen in de dienst – zeker als het een ge-
nr. 157). Deze Vogelmelodie wordt in het digitale deelte is waarin Gods grootheid zichtbaar is kan
Liedboekcompendium uitgebreid besproken door dit lied tot klinken komen. In vieringen in kleinere
Christiaan Winter. setting kan het ten slotte als overweging klinken.
De drie melodieën hebben stuk voor stuk hun Laat er in dat geval gerust enkele minuten stilte
waarde. Het sterke van de gekozen melodie is op volgen.

Lied van de maand juli: ‘Die ons schiep’ - Liedboek 266

Van het lied ‘Die ons schiep’ was de melodie er eerder dan
de tekst. Het verhaal gaat dat de componist, Willem Vogel,
de melodie ‘gehoord’ had in een donkere, zeer akoestische
kerkruimte. Deze min of meer mystieke ervaring heeft Sytze de
Vries verwoord in een tekst op deze melodie.
Het werd zo een prachtig avondlied met referenties aan Samuël
die ’s nachts een stem hoorde (str. 2), Jacob die ’s nachts
worstelde met God (o.a. str. 5)

Een uitgebreide bespreking van de tekst en de melodie vindt u op
www.liedboekcompendium.nl [in het zoekveld ‘266’ typen]. U kunt
daar eveneens een geluidsopname van het lied beluisteren.

Willem Vogel

17EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Nieuwe uitgaven

Nieuwe voorspelen & begeleidingen bij het Liedboek

Bij KokBoekencentrum verscheen een lij­vige bundel met 221 orgelbe-

werkingen bij het Liedboek uit 2013, waarvoor 72 componisten bijdragen

leverden. De uitgave is losbladig uitgevoerd, met 23 gaats boring (past

ook in twee- of vierringsmappen), mappen worden niet bijgeleverd. De

bewerkingen bestaan uit voorspelen, intonaties en zettingen, sommige

liederen kregen meerdere voorspelen die eventueel tot partita samenge-

voegd kunnen worden, of meerdere zettingen. Bij de selectie is gekozen

uit strofeliederen die niet, of in een andere versie, in het Liedboek voor de

kerken uit 1973 voorkwamen.

Zoals verwacht kan worden bij deze opzet is de verscheidenheid groot.

Iedere organist kan het nodige van haar/zijn gading vinden. Voor de

amateur die haar/zijn taak serieus neemt maar wiens voorbereidingstijd

gelimiteerd is, zijn eenvoudig speelbare functionele bewerkingen voor-

handen, zoals 166a van Mar Bruinzeel en 1003 van Mark Heerink. Ver-

meldenswaardig in dit verband zijn wat mij betreft de variatiereeksen van

Jan Jansen: 583, 683, 894, afwisselend met mooi contrapunt. Maar ook

de organist die van enige uitdaging houdt en bereid is te studeren vindt materiaal, bijvoorbeeld 841 van Laurens

de Man.

Er zijn bewerkingen die het karakter van het lied goed treffen, zoals 600 van Erik Zwiep (Licht, ontloken aan het

donker) of 647 Wouter van der Wilt (roepend, tastend, zoekend). Ook het voorspel bij 91a van Berry van Berkum

past bij de sfeer van de tekst, alleen klinkt de cantus firmus er op een kort fragment in de slotmaten na slechts

in de kreeftgang; daarmee help je een zingende

gemeente niet echt op weg.

De vijf zettingen van 573 (Wout van Andel), plus een

voorspel dat als orgelvers ingezet kan worden, zijn

zeer nuttig voor een gezang dat uit 20 coupletten

bestaat. Het biedt mogelijkheden om de begeleiding

te variëren.

Sommige bewerkingen vertonen eenheid van idioom

in de verschillende onderdelen, naast de hierboven

genoemde 600 en 647 betreft dat bijvoorbeeld 462

van Jeroen de Haan, waar de Wagneriaanse chro-

matiek van het voorspel in de zetting voortgezet

wordt. Bij andere bewerkingen spreken voorspel,

intonatie en zetting soms verschillende talen. Zelfs

binnen zettingen tref ik opmerkelijke stijlverschillen

aan, die van 495 (Christiaan Winter) begint clean met

laddereigen akkoorden en relatieve consonantie en

dissonantie in de sfeer van de Orgelbewegung, even

later verschijnen plots smeuïge kettingdominanten;

dat zijn twee heel verschillende, zo niet tegengestel- Liedboek 600 ‘Licht, ontloken aan het donker’
de werelden. begin voorspel van Erik Zwiep

18 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Bij een aantal liederen leverde de melodiecomponist de bewerking, mooie voorbeelden hiervan zijn 89 (Cor de
Jong), 579 (Matthias Havinga) en 692 (Wybe Kooimans). In 254 weet Erik Jan Eradus qua idioom goed aan te
sluiten bij melodiecomponist Albert de Klerk. In 533 vertaalt Jaap Cramer Jetty Podts suggestie voor percussie
adequaat naar het orgel.
Bij laatstgenoemde bewerking laat de notatie wel aan duidelijkheid te wensen over. Voorspel, liedinzetten en
tussenspelen volgen elkaar zonder onderbreking op (wat zonder de leiding van een cantor veel alertheid van een
gemeente vraagt). Bij de overgang van voorspel naar zetting wordt dat niet vermeld (bijv. met: attacca). Vooral
verwarrend is dat de inzet van het lied niet samenvalt met het aangegeven begin van de zetting, maar een hal-

ve maat daarvoor komt, genoteerd als slot van het
voorspel. Over hoe intonatie en zetting te combine-
ren vinden we geen aanwijzingen.

Natuurlijk hoeft een bewerking niet perse in de geest
van de melodiecomponist geschreven te zijn. Wout
Bosschaart hanteert in 852 een laatromantisch/
vroeg-impressionistisch idioom, dat je niet direct as-
socieert met Willem Vogel, maar het resultaat klinkt
in mijn oren overtuigend. Anderzijds kun je ook weer
niet elke stijl op elk gezang loslaten. Gerard de Wit
componeert graag in barokstijl, en bij de melodie
van 280 matcht dat prima, maar bij 85a ontstaat er in
mijn beleving een conflict met het recitatieve karak-
ter van de melodie; met name het harmonische ritme
van de zetting, in kwart- en achtstenoten, maakt het
veel te druk en te metrisch.

Liedboek 495 ‘Toen midden in de wintertijd’ In de bundel vinden we meerdere historische stijlen.
fragment zetting van Christiaan Winter Noord-Duitse barok met voorimitaties à la Buxtehu-
de in 510 van Gerrit ‘t Hart, barokke klavecimbel-
muziek in de variaties over 744 van Toon Hagen,
Brahms horen we terug in het voorspel van 557 van
Geert Bierling, Satie in 159b van Mannes Hofsink.
Jazz-gerelateerde stijlen worden niet geschuwd, van
spiritual in 956 van Margaretha Christina de Jong tot
bebop in 927 van Berry van Berkum.
Op het vlak van twintigste eeuwse stijlen is er veel
genietbaars, ik noem slechts 78a waarin Euwe de
Jong het ostinate 7/8 ritme speels heeft uitgewerkt
met effectieve modulaties, en 945 van (helaas wijlen)
Hugo Bakker die inventief de specifieke octotoni-
sche modus benutte.

Liedboek 533 ‘Daar komt een man uit Nazaret’ Af en toe worden we getrakteerd op verrassinkjes.
begin voorspel van Jaap Cramer Zo inspireerde de herdersfluit van 171 Cor de Jong
tot een citaatje uit Mozarts Die Zauberflöte. In 691
schreef Aarnoud de Groen een keurig trio in barok-
stijl met een reeks daarin ongebruikelijke modula-
ties, die gaandeweg zo vertrouwd gaan klinken dat

19EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

ze bij de luisteraar de suggestie wekken dat het zo Liedboek 171 ‘David werd gekozen boven alles uit’
hoort. Bij 887 treffen we in het liedboek als vertaler van Cor de Jong
“redactie liedboek” aan, bij de bewerking staat als
componist “Redactie” aangegeven, wellicht een co-
productie van de drie redactieleden (Wout van Andel,
Jeroen de Haan, Geerten van de Wetering)?

De layout ziet er verzorgd uit, een overzichtelijke
bladspiegel maakt alles prettig leesbaar. Minder
praktisch is dat meeste bewerkingen op een oneven
pagina beginnen, waardoor in de voorspelen vaak
halverwege omgeslagen moet worden. Dat was gro-
tendeels te vermijden geweest door op even pagi-
na’s te beginnen.
Wat onverlet laat dat er een veelzijdige bundel is ont-
staan, waarin de organist veel materiaal kan vinden
voor de zondagse praktijk.
Johan Haaksma

N.a.v. Wout van Andel, Jeroen de Haan & Geerten van de
Wetering (red.), Nieuwe voorspelen & begeleidingen bij het
Liedboek. Utrecht: KokBoekencentrum (2021). ISBN 978
90 435 3647 9. Prijs: € 139,90
Bestellen: www.kokboekencentrum.nl

Orgelboek bij de gezangen uit het Gereformeerd Kerkboek 2016

In het Orgelboek bij de gezangen uit het Gereformeerd Kerk-
boek is van elk gezang een bewerking en harmonisatie op-
genomen. De meeste zijn speciaal met oog op dit orgelboek
gecomponeerd.
Het orgelboek is niet alleen bruikbaar voor organisten uit ker-
ken die de nieuwe gezangbundel gebruiken. Want het orgel-
boek bevat heel veel voorspelen en zettingen van gezangen
uit de bundel Negentig Gezangen en het Gereformeerd Kerk-
boek uit 2006.
Op de website van de VGK staat een pdf met een aantal zicht-
pagina's.
De bundel kost 40 euro (plus verzend- & portokosten).
Abonnees en leden van de VGK betalen een gereduceerde prijs
van 30 euro (plus verzend- en portokosten). Per abonnement/
lidmaatschap kan één exemplaar voor de kortingsprijs gekocht
worden. De verzend- en portokosten bedragen 5 euro.
U kunt een exemplaar van het orgelboek aanschaffen via het
formulier op de website van de vereniging:
www.eredienst.com.

20 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

De redactie ontving de volgende nieuwe uitgaven

Margaretha Christina de Jong, Kees van Eersel, Koraalbewer-
Fantasie over “Vater unser im Him- kingen voor orgel. (Psalm 23,
melreich”, opus 116, voor orgel. • 129, 141, Lied 130a, 315, 433,
Leeuwarden: Boeijenga Music Pu- Variaties voor orgel over “Toen
blications (BW 3090) 2021 • ISBN Hij haar nacht ontbonden had”)
978-90-831907-0-9 • 20 blz. • Leeuwarden: Boeijenga Music
Prijs: € 14,95 Publications (BW 3096) 2021 •
ISBN 978-90-831907-8-5 • 24 blz.
John Stanley, Ten voluntaries for •Prijs: € 14,95
the organ or harpsichord. Op. 5.
Herausgegeben von Eberhard Hof- Gerben Budding, Orgelmuziek
mann. • Carus Verlag (CV 18.007) voor de Veertigdagentijd (LB 538,
2022 • 72 blz. • ISMN M-007- 435, 561). • Leeuwarden: Boeijen-
18755-2 • Prijs: € 39,95 ga Music Publications (BW 3108)
2022 • 26 blz. • Prijs: € 15,95
Jaap Dragt (1930-2003) Verzamelde
Orgelwerken deel 2 – Bewerkingen Orgelbewerkingen van
over Psalmmelodieën I • Leeuwar- liederen uit het Liedboek (2013)
den: Boeijenga Music Publications
(BW 3021) 2021 • ISBN 978-90- Bewerkingen van Liedboek 137a, 305, 343,
831907-4-7 • 52 blz. • Prijs: € 24,95 353, 374, 418, 423, 673, 816, 817, 885, 913,
970, 982, 996 en 1016
Christo Lelie, Organ Works Vol. 4.
Psalm- en koraalbewerkingen in di- Prijs en
verse stijelen voor 1, 2 en 3 orgel(s) bestelwijze
(Ps 33/67, 89, 113, LB 967). • De bundel (66
Leeuwarden: Boeijenga Music pagina’s) kan
Publications (BW 3040) 2022 • ISBN besteld worden
978-90-832150-7-5 • 16 blz. • Prijs: door een e-mail
€ 13,95 te sturen naar
het VGK-secre-
Simon J. van Laar, Psaume 61 con- tariaat: secreta-
fer une choral de Jehan Alain pour riaat@eredienst.
Chant et Grand Orgue • Leeuwar- com. Vermeld in
den: Boeijenga Music Publications het mailtje uw
(BW 3094) 2021 • ISBN 978-90- adresgegevens!
831907-9-2 • 14 blz. •Prijs: € 13,50 U ontvangt een
bevestiging
Kees van Eersel, Intermezzo, van uw bestelling, waarbij ook de betaalge-
Nocturne voor orgel, Nocturne voor gevens vermeld worden. Na betaling wordt
solo-instrument en orgel. • Leeuwar- uw bestelling verstuurd. De bundel kost 15
den: Boeijenga Music Publications euro. VGK-leden en -abonnees kunnen één
(BW 3095) 2021 • ISBN 978-90- exemplaar kopen voor 10 euro. De verzend-
831907-7-8 • 24 blz. •Prijs: € 14,95 en portokosten bedragen 4 euro.

21EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Berichten

35ste SGO Orgelconcours 2022

Op zaterdag 15 oktober wordt voor de 35ste maal

het “SGO Orgelconcours” gehouden. Het strijdto-

neel van deze jubileumeditie is de Nieuwe Kerk te

Groningen. Deelnemers be-spelen hier het Timpe-

orgel. Dit orgel telt 42 stemmen, die zijn verdeeld

over Hoofdwerk, Rugwerk, Bovenwerk en Pedaal.

In 2018 werd de restauratie, die in twee etappes

plaats-vond, afgerond door Mense Ruiter Orgel-

makers.

Zoals men van het SGO-concours gewend is, kent

ook de 35ste editie een tweetal catego-rieën. Ten

eerste de jongeren tot 25 jaar die voor 1 septem-

ber 2022 nog niet met een conservatoriumoplei-

ding zijn gestart. Daarnaast de categorie amateurs

boven de 25 jaar. In elke categorie worden maxi-

maal tien deelnemers toegelaten. Uiteindelijk gaan

twee uit elke categorie naar de finale. Tijdens de

voorronden en finale spelen de deelnemers maxi-

maal tien minuten orgelliteratuur. Voordien heeft

elke deelnemer recht op twee uur studietijd.

De jury tijdens dit concours bestaat uit Jos van der Groningen, Nieuwe Kerk. Foto: Jan Smelik
Kooy, Jochem Schuurman en Evan Bo-gerd.

De voorronden starten zaterdag 15 oktober om

09.00 uur. The grand finale is om 15.30 uur. Publiek is gedurende de hele concoursdag welkom tegen

een toegangsprijs van € 10,- per persoon. Jeugd tot 18 jaar en één registrant per deelnemer hebben

vrije toegang. Deelnemersbijdrage: Jongeren € 25 en amateurs € 35.

Opgave kan via het aanmeldformulier op de website van de SGO.

Internationaal Martini-orgel Concours 31 juli t/m 6 augustus
In de week van zondag 31 juli t/m zaterdag 6 augustus zullen internationale toporganis-ten, jonge orgel-
talenten en orgelliefhebbers naar de stad Groningen komen voor de tweede editie van de International
Martini Organ Competition Groningen.
Het programma van de IMOCG 2022 biedt concerten, een orgelexcursie naar het Hoge-land, heel veel
masterclasses en de competitie die ook toegankelijk is voor het publiek. Kijk voor het complete pro-
gramma op imocg.nl
https://groningen-orgelstad.nl/event/imocg-openingsconcert-erwin-wiersinga/
De deelnemers worden beoordeeld door de internationaal vermaarde organisten Éric Le-brun (Frank-
rijk), Pier Damiano Peretti (Italië), Reitze Smits (Utrecht), Nathan Laube (VS) en voorzitter Jean-Claude
Zehnder (Zwitserland).
Naast het uitvoeren van hun jurytaken zullen deze organisten ook een aantal masterclas-ses verzorgen
en krijgen zij de gelegenheid om zelf een concert te geven op verschillende van de prachtige Groningse
orgels.

22 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Orgel Festival Holland - Internationale Orgelacademie Alkmaar 27 juni – 1 juli 2022
De Internationale Orgelacademie in Alkmaar is een minstens even sterk onderdeel van het festival als
het concours. Waar anders kunnen deelnemers leren van en zich laten inspireren door vakmusici en
specialisten in een veilige en vertrouwde omgeving? Het aanbod is deze keer buitengewoon divers.
Aan de bijzondere orgels die in het programma zijn opgenomen, is nu ook het Nicholson-orgel van de
Christoforuskerk in Schagen toegevoegd, nog niet eerder in het festival gebruikt.
Het repertoire van de academie kent door dit gevarieerde arsenaal aan instrumenten een bijzondere
samenstelling en het is niet verbazingwekkend dat ook hier – 2021 was een Sweelinckjaar - de compo-
si-ties van Jan Pietersz. Sweelinck de kern vormen. Daarnaast zijn werken opgenomen van een aantal
inte-ressante tijdgenoten van Sweelinck, zoals Peeter Cornet, John Bull, Hans Leo Hassler en Christian
Er-bach.
Zijn er verbanden? Van Hassler en Erbach weten we dat ze in Augsburg hebben gewerkt. En van Bull
en Cornet is bekend dat ze in Brussel actief zijn geweest. Brussel is ook de verblijfplaats van Abraham
van den Kerckhoven geweest. Of hij de anderen nog heeft gekend?
Hoe verder terug in de tijd, hoe minder we weten, zeker als het om personen gaat. Door hun muziek is
wellicht iets overgebleven van wat je als karakteristiek zou kunnen bestempelen. Maar wie kunnen dat
beter vertellen en laten horen dan de musici, die zich deze werken hebben eigen gemaakt, zoals Johan-
nes Strobl en Benoît Mernier.
Over César Franck en Robert Schumann is veel meer bekend door de bronnen die zijn bewaard. Maar
wat heb je daar eigenlijk aan als je hun composities op een onvervalst Engels orgel gaat uitvoeren? Ook
dan zijn we vooral aangewezen op de ervaring en kennis van specialisten als Michel Bouvard en Martin
Schmeding, die kunnen laten zien en horen hoe dat in zijn werk gaat.
Inschrijven voor de academie kan via de website orgelfestivalholland.nl. Op de website is ook de vol-
ledige repertoirelijst te vinden.

23EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Orgelconcours te Oude-Tonge op 24 september
Op zaterdag 24 september 2022 zal in de Hervormde Kerk te Oude-Tonge weer een orgel-concours
voor amateurs worden gehouden. Dit concours gaat uit van de Vereniging van Orgelvrienden.
Het concours speelt al 42 jaar een belangrijke rol in de orgelcultuur van Goeree-Overflakkee. Vele orga-
nisten van allerlei leeftijden hebben aan het concours deelgeno-men, en het heeft hun orgelstudie zeer
gestimuleerd.
In de Hervormde kerk te Oude-Tonge bevindt zich een prachtig orgel van de Deense or-gelmaker Fro-
benius (1966). Het geldt als een van de fraaiste instrumenten uit de neo-barokke orgelbouw.
De muzikale prestaties van de deelnemers worden beoordeeld door een tweekoppige jury: Chiel Jan
van Hofwegen (Alblasserdam) en Arjen Leistra (Schiedam).
Het concours vindt overdag plaats; ’s avonds geven de drie winnaars een concert, samen met de jury-
leden. Dan vindt ook de prijsuitreiking plaats.
Het is de bedoeling dat de deelnemers naast een vrij te kiezen orgelwerk ook een ver-plicht werk
uitvoeren. Dit keer is gekozen voor een bewerking uit de Psalmen voor Orgel van Cor Kee (1900-1997).
Kee schreef deze collectie Psalmbewerkingen in de jaren dertig en veertig van de afgelopen eeuw.
Enkele jaren geleden werden ze opnieuw in twee deel-tjes uitgegeven door Boeijenga Music te Leeu-
warden. De toegestane speelduur van ver-plicht werk en vrij werk samen is maximaal 12 minuten. Er is
gelegenheid om – in de da-gen voorafgaand aan het concours - op het orgel te studeren.
De inschrijving is tot en met zaterdag 25 juni. Deelnemers wonend op Goeree-Overflakkee kunnen dat
doen vanaf 11 juni, deelnemers van buiten het eiland vanaf 18 juni. Inschrij-ving kan gedaan worden via
de website: www.orgelvrienden.nl.

Cursus improvisatie Stad Klundert
Op woensdag 13 en donderdag 14 juli a.s. geeft Gerben Mourik weer een cursus improvi-satie op de
orgels in de Stad Klundert. Deze cursus is bedoeld voor beginners en gevor-derden. Mocht je liever
even willen overleggen of deze cursus wat voor je kan zijn, neem dan contact op met Gerben Mourik:
[email protected]
Via hetzelfde mailadres kun je je ook aanmelden.
De cursustijden zijn 9.30-12.00 en 12.45-16.00. Er is plaats voor maximaal 6 actieve deel-nemers en 6
passieve. De kosten voor het bijwonen van beide dagen zijn 125 euro (actief) en 70 euro (passief). Bij
aanmelding graag vermelden ‘actief’ of ‘passief’.
Het is ook mogelijk om één dag mee te maken, de kosten zijn dan de helft van de ge-noemde bedra-
gen.
Meer info over de orgels is te vinden via de website van Gerben Mourik (www.gerbenmourik.nl)

Restauratie wereldberoemd Schnitger-orgel van start
Na ruim 10 jaar van voorbereidingen werd op 26 april het startsein gegeven voor de langverwachte res-
tauratie van het 300 jaar oude Schnitger-orgel van Zwolle. Het startsein werd gegeven door het onthul-
len van een spandoek waarop het orgel afgebeeld stond in de oorspronkelijke kleuren waarin het weer
geschilderd zal worden. De openingshandeling werd verricht door mevrouw Schnitger, een nazaat van
wereldberoemde orgelbouwer Arp Schnitger.
Tussen 1953 en 1956 voerde Dirk Andries Flentrop een algehele restauratie uit. De afgedankte on-
derdelen, niet alleen de oorspronkelijke toetsen uit 1721, maar bijvoorbeeld ook onderdelen van de
zwelkast uit 1926, werden bij het orgel opgeslagen.
Acht van de twaalf spaanbalgen zijn in 2013 gerestaureerd, waarmee het hele ensemble weer in goede
staat kwam. Even later werd Cees van der Poel aangesteld als adviseur. Op basis van zijn historisch
onderzoek is besloten het orgel te restaureren naar de toestand van 1721. Nadat diverse offertes waren
uitgebracht werd besloten de opdracht te verstrekken aan Flentrop Orgelbouw, wanneer er voldoende

24 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

financiële middelen waren gevonden.. Er is voor

2,1 miljoen euro aan kosten voorzien. De provincie

Overijssel kende in 2018 een subsidie toe en snel

daarna is tot demonteren van het instrument beslo-

ten met het oog restauratie van de kerk. Omdat

niet eerder dan in het najaar van 2021 subsidie

van het Rijk aangevraagd kon worden, lagen de

ontwikkelingen drie jaren stil. Met de toekenning

van de rijkssubsidie blijft er nog bijna acht ton no-

dig. Maar stichting Academiehuis Grote Kerk heeft

toch opdracht tot restauratie gegeven. Dit kon zij

ook doen omdat een anonieme Zwollenaar een

garantstelling gaf ter overbrugging bij eventueel

achterblijvende fondswerving.

Bij de restauratie zal de dispositie uit 1721 worden

hersteld, wat onder meer betekent dat de Quint

12’ in het Pedaal een plaats krijgt. Er is besloten

tot handhaving van de Viola 8 die Van Oeckelen

in 1837 plaatste en die bij de vorige restauratie

behouden bleef.

Belangrijk aspect is dat de oorspronkelijke pijp-

mensuren en de toonhoogte (een halve toon boven

440 Hz) hersteld zullen worden. De tongwerken uit

1956 zullen worden vervangen door exemplaren in

Schnitger-stijl waarbij de originele delen uit 1721

worden hergebruikt. Hetzelfde geldt voor de vul- Mevr. Schnitger (rechts) gaf het startsein voor de restauratie van
stemmen. Er is nog geen besluit genomen over de het Schnitger-orgel in de Grote Kerk te Zwolle

stemming die aangebracht gaat worden.

De restauratie zal in drie fases worden uitgevoerd.

In de eerste fase, die nog dit jaar plaatsvindt, staat de reconstructie van de kleurige afwerking van de

prachtige orgelkas met beeldhouw- en snijwerk ontworpen door de Amsterdammer Jurrian Westerman

centraal. Vervolgens zullen ook alle 356 frontpijpen weer teruggeplaatst worden. Er volgen dan nog

twee fasen waarin het complete binnenwerk, waaronder de resterende oude orgelpijpen, gerestaureerd

zullen worden. Eind 2024 hoopt Academiehuis Grote Kerk weer over een bespeelbaar rugwerk te be-

schikken. Eind 2025 zal het complete klankspectrum van het orgel weer te beluisteren zijn.

Wel moet er voor deze fasen nog veel geld beschikbaar komen. Adviseur Cees van der Poel benadrukt

het belang van het orgel: ‘’Het is een intrigerend orgel, niet alleen van nationaal belang maar ook we-

reldberoemd. Deze restauratie gaat er voor zorgen dat het instrument nationaal en mondiaal weer een

toonaangevende plaats inneemt.’’

Men kan de restauratie financieel steunen door orgelpijpen te adopteren. De adoptant krijgt na adoptie

een exclusief certificaat toegestuurd waarin de adoptie is vastgelegd.

Zie daarvoor www.schnitgerorgelzwolle.nl).

Gastheren/vrouwen gezocht voor het Orgelmuseum!
Het Nationaal Orgelmuseum in Elburg is dringend op zoek naar vrijwillige gastheren en gastvrouwen.
Lijkt het je wat om te werken in een prachtig stadskasteel uit de 14e eeuw, omringd te zijn door orgels
en orgelmuziek, bezoekers welkom te heten en ze wegwijs te maken in het museum? Je staat samen
met je collega-gastheer/vrouw achter de balie, rekent entreekaartjes af, geeft uitleg over wat er in het

25EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

museum te zien is en neemt telefoontjes aan die binnenkomen op het algemene nummer. Je geeft infor-
matie over groepsrondleidingen of ontvangt een organist die komt studeren voor een concert.
Het museum is open van dinsdag tot en met zaterdag en in overleg met de Coördinator Vrijwilligers be-
kijken jullie samen wat mogelijk is. Wil je elke week een ochtend komen, of eens in de maand een hele
dag? Alles is bespreekbaar. Je hoeft zelf geen expert te zijn op het gebied van orgels. Enthousiasme en
een fijne manier van omgaan met onze bezoekers is belangrijker. Je werkt altijd samen met een andere
gastheer of gastvrouw, zodat je nooit alleen in het museum staat.
Naast een interessante werkomgeving bieden we eens per jaar een gezellig samenzijn met al onze vrij-
willigers en is er een jaarlijkse vrijwilligersdag, waarbij we samen praten over plannen voor de toekomst.
Verder heb je als vrijwilliger altijd gratis toegang tot alle activiteiten die het museum organiseert.
Als het je interesse heeft gewekt, neem dan eens vrijblijvend contact op met de Coördinator Vrijwilligers
van het museum: [email protected] (Peter Coenen).

Eerste activiteit van StayTuned.nu groot succes
Op 7 mei vond, na twee jaar voorbereiden, de eerste bijeenkomst plaats van het nieuwe tienerproject
StayTuned.nu. Negen tieners uit het hele land verzamelden zich met hun ouders in de vroege ochtend
in de Laurenskerk te Rotterdam, waar ze werden verwelkomd door Peter Ouwerkerk (de bedenker van
het project), Jeroen Koopman, Ben van Oosten en Laurensorganist Hayo Boerema.

Hayo nodigde het hele gezelschap uit naar de speeltafel te klimmen
voor een demonstratie van de vele mogelijkheden van het Marcussen-
orgel. Tot verrassing van de deelnemers werd zelfs het orgelmeubel
opengemaakt en volgde, voor wie durfde, een klimpartij door het instru-
ment.
Na deze eerste indrukwekkende ervaring was het tijd voor de ouders de
orgeltribune te verlaten en voor de tieners om zelf gaan spelen. Onder
leiding van Ben van Oosten kwamen gedurende de dag alle deelnemers
aan de beurt. Heel diverse muziek werd op de lessenaar gezet, van Buxtehude, Bach en Boëlmann tot
Pachelbel, Franck en zelfs filmmuziek uit Star Wars. Ben wist op enthousiaste wijze elke tiener op zijn
eigen niveau goede tips te geven, waardoor ze nog beter gingen spelen en mooie klanken uit het instru-
ment konden toveren. Voor iedereen, en vooral voor de twee pianisten die nog nooit eerder een orgel

EREdienst op telefoon of tablet

De VGK heeft ook een digitale editie van haar tijdschrift EREdienst, die gelijk is aan de papieren
versie. Deze flipbookversie is responsive en past zich dus aan aan de breedte van het scherm,
waardoor ze geschikt is om te lezen op tablets, mobiele telefoons, et cetera.
Abonnees/VGK-leden hebben gratis toegang tot EREdienst-digitaal. Zij moeten zich daarvoor
wel eenmalig registreren op www.eredienst.com/registreren/. Na verzending van het ingevulde
registratieformulier, ontvangt men een e-mail waarin de registratie-aanvraag wordt bevestigd.
Wanneer de administratie heeft vastgesteld dat de aanvrager inderdaad lid/abonnee is, ontvangt hij/
zij een bevestigingsmailtje met daarin een gebruikersnaam en wachtwoord. Vanaf dat moment kan
men inloggen. Na het inloggen kan men zijn/haar wachtwoord wijzigen.
De inlogcodes zijn strikt persoonlijk en mogen niet aan derden verstrekt worden. Door u te
registeren gaat u met deze voorwaarde akkoord. Alle nummers vanaf 2015 zijn gedigitaliseerd en
beschikbaar.

26 EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

bespeelden en nu die kans kregen op meteen maar het grootste van het land, was het een onvergete-
lijke ervaring.
’s Middags verplaatste het gezelschap zich per trein naar de Grote Kerk in Den Haag, waar op het
vrijwel even oude maar totaal andere orgel de dag met de laatste workshop werd afgesloten. Na een
excursie naar de plaatselijke pizzeria waren de tieners, nu weer met de ouders, welkom in de kerk voor
een korte maar prachtige slotbespeling door Ben van Oosten.
Zonder uitzondering waren de reacties van de tieners laaiend enthousiast: ‘Spelen op het grootste orgel
van Nederland... Zelfs leuker dan ik had verwacht!’, ‘Les te krijgen van Ben van Oosten!’, ‘Ik heb veel
geleerd omdat ik nog nooit orgel had gespeeld’ en ‘Moeilijk maar indrukwekkend, stevig aanslaan en
diep in de toets’ waren enkele opmerkingen uit de enquête. Maar ook: ‘Ik moet beter op ritme letten
en precies spelen wat er staat’ en ‘Ik heb geleerd dat ik meer kan werken aan articulatie’. Ook Ben van
Oosten liet na afloop weten dat hij het een fantastische en inspirerende dag vond.
De tieners hebben de smaak te pakken, getuige het verlanglijstje met orgels waar ze nog meer zouden
willen spelen: de Laurenskerk in Alkmaar, de Westerkerk in Amsterdam, de Bavo in Haarlem, de Der Aa-
kerk in Groningen, de Lutherse Kerk in Den Haag, het Concertgebouw en zelfs het Cavaillé-Collorgel in
Rouen.
StayTuned.nu gaat proberen deze dromen uit te laten komen, om te beginnen in Groningen waar van 15
tot en met 19 augustus aanstaande de tweede, nu meerdaagse activiteit wordt georganiseerd. Een paar
tieners lieten al weten dan zeker weer van de partij te zijn, maar er zijn nog plekken beschikbaar! Op
www.staytuned.nu staat meer informatie, en de aanmelding staat open.
Op de website staat ook informatie over hoe u dit belangrijke orgelproject en de Stichting (in bezit van
de culturele ANBI-status) financieel kunt ondersteunen.

Studiedag: Struinen door Psalmen anders
Op zaterdag 14 mei is in Utrecht de bundel Psalmen anders gepresenteerd, een aanvulling op de
rubriek Psalmen uit het Liedboek – Zingen en bidden in huis en kerk. Op zaterdag 10 juni vindt er in
de Fonteinkerk (Robert Kochstraat 4) te Amersfoort een studiedag plaats over deze bundel. Wat heeft
Psalmen anders te bieden? Wat kan jouw gemeente ermee? Willeke Smits, Catrien Posthumus Meyjes
en Anje de Heer nemen je mee door Psalmen anders, en kijken met jou wat er in jouw gemeente mee
mogelijk is. De dag duurt van 10.30 uur tot 15.00 uur. Deelname kost € 25,00 (inclusief koffie/thee/
lunch).
Aanmelden: bureau@kerkzang.
nl
De studiedag wordt na de zo-
mer op verschillende plaatsen in
het land herhaald (bij voldoende
deelname). Er zijn plannen voor
de volgende plaatsen: Ensche-
de (september), Barendrecht
(november), Leiden (november),
Groningen (januari), Den Bosch
(februari). Hou deze pagina in
de gaten voor meer informatie.
Ook is het mogelijk de studie-
dag voor eigen gemeente of
regio aan te vragen. Neem daar-
voor contact op met bureau@
kerkzang.nl.

27EREdienst | jaargang 49 | nummer 2 | 2022

Uitgave van de
Vereniging van Gereformeerde Kerkmusici

(VGK)