UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chaymantaka ña rishka rishka nin, hatun urku kuchupi
tiyakushka nin, mama cóndorka turupi karayashka tiyakushka
nin. Chaymantaka warmika quipita kushka nin, quipita
hapishpaka aychataka enterota pasachishka nin.
Kanka ligerota ri kusa mikunkami apurashpa ri nishka nin pita
nika nin, warmizhituka shamushka nin, hatun pugru pampapi
kakpi cóndorkuna timpushpashamushpa aparrishka nin
mikunkapa. Airepi timplashpa mikushpa kashkakuna nin
cóndorkunaka.
Chaymanta kuti ashun oveja michik wawakuna rikushkakuna
nin, semana mana uyarishka nin. Yayakunaman jin
muspachishpa atishka nin, tullitullata tantamushkakuna nin,
kusaka chalashpa mikushpa shitashka nin aklladorataka.
Lluchu gallomanta
Shuk wasipimi jatun awariku gallitu tiyana kashka nin, chayka
kutin imamundu achka granota mikukashka nin, kikin wasillapita
201
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
duyñu karakashka nin achka sarata achkata muntunashpa
shitakpika chalashpa mikukashka nin.
Chayka kutin rikashka nin, ña kuti vecinokunapa chayman,
chaypipish kuti mikukashkaka nin. Chaypika karashkakuna nin
trigota trigotapish tukuy mikushitashka nin, kuti shuk wasiman
rikashka nin, chaypika kutin cebadata shitashkakuna nin,
chaytapish chalashpa mikushitashka nin, chaymanta ña
llakillata cantashpa cantashpa rishkalla nin.
Shinashpaka maypikashpaka ña chayashka nin wasi ladoman,
chaypika kutin jatun kucha yaku tiyashka nin, chaypi
chayashpaka tukuy kucha yakutaka uviashpa chakichishpa
shitashkalla nin, chaypika wasiyuk warmi vecinakunaka nishka
nin ¡alaw kaymundu yakutachu tukuy chakichishpa shitan¡ chay
galloka ninakushkuna nin.
Chayka kuti paykuna shina mancharinakushpa parlanakushpa
shayakukpi ña galloka rishkallata nin, cantashpa chayka kutin
mayjanpachari wasipi chayashka nin, chaypika paykunaka kulli
202
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
vawelpi ukupi wichkashpa shitashkakuna nin, chaypika vawel
ukupi tiyak kullkitaka chalashpa mikushitashka nin.
Kayandi vawelta paskashpa rikukpika kullkika illashka nin,
chaymanta duyñuka nishka nin gallo animal imashpata ñuka
kullkita tukuy mikurkanki nishpaka gallotaka ña aviashpa
kachashkakuna nin.
Shinashpa ña galluka wasiman kutishka nin, wasiman
chayashka cantashpa galluka, shina chayamukpika duyñu
warmizhitaka nishka nin, ñukanchik gallitu ña shamun
cantashpa chayashpaka tukuy chay cebada mikushkunata
muntunashpa shitashka nin, sara mikushkunata mutunashpa
shitashka nin, trigo mikushkunata muntunashpa shitashka nin
ña ultimotaka kullki muntunta tukuy ña llukchishitashka nin
shimimanta chay kipaka ña wañushka nin, chay lluchu
gallituka.
203
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Wambramana kazhushkamanta (Ñawpa Rimay)
Shuk wamprami paniwan rikushka nin, paniwan rikushpallata
shuk ñanta rishka nin.
Uchú rumimanta pacha derechashpa rin, chimba garrapataman
llukshingapa, chay garrapata lomapika, gente vultu waykuna
sacha surukuna tukuy laya chapu sachakuna tiyan, ashituta
washay tikrashpaka chagra ruana allpakuna, timpuka
lentejakuna jin jicha karkakuna.
Chaypimi shuk ñanmanta imashina kashpapish ishkay ñan
tukushka.
Chaymantaka jawata paniwan rikushpallata wambraka uku
ñanta rishka nin. Ukuta rishpaka ña chukpi ñampika wishag
nishka nin.
Wishag nikpika panika ima tukunkiya nishka nin, ima mana
uyarishpa chunllayashka nin, chaymanta panika rikushpallata
shuyashka nin, shuyagpi mana uyarikpika kutimushka nin
204
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
rikunkapa, ¡wampra maytami rirka nin¡ wampra wizhag nishka
chaypita allpapi simanti wakra chaki layata prendirishka kashka
nin.
Ashallituta kiwakuna batallarishka nin, chaymantaka wakra
chaki laya washayman rishka nin ñanta katishpa.
Chaymantaka lenteja ukuta rishkalla nin simanti chaki
pamparishpa rishka nin, chashnakpimi shushturishpa wasiman
kutimushpa willashka nin, tukuy bulla tukushkuna nin
familiakuna vecinokuna tukuy tantanakushpa rikunkapa
rishkakuna nin, chaypika chakika rishkalla nin uraytaka, uray
rishpaka urawaykupi chayashpa, sachakunata batishpa rishka
nin.
Shinashpa urawaykupi simanti tazki tiyashka nin.
Hawamanta yaku shitarikuk, chayta waykarishpa ura tazki
pampa azintupi sirikushka nin wampraka. chaypi ladota
muyushpa rishpa chaypi chayashkakuna nin, paypa kalluka
metro largo sirikushka nin, kallumanta aysarishka nin, kallu jin
largo nin malquiriadopa, llullakunapa chaypika kaymundu largo
205
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Maypi kashpapish hatun yaku waykupi chayashkuna nin, yaku
shimanti tulun nishpa rikushka nin, chaypi imashina mana
pasachi valishka nin Santiagotaka.
Chaymanta Santiagoka nishka nin, kankunataka kuti zhunga
tukushpapish pasakllata uyanillakari nishka nin, chayta uyashpa
diabloka zhunga tukushka nin, zhunga tukukpika muchilapi
hapishpa kipishka nin, kipishpaka hatun plancha rumipi
churashpa shuk rumita hapishpa rumiwan kuntrashpa munay
munay munay pulvushpa yakupi shitashpa kachashka nin,
shinashpa kutishpa shamushka nin wasiman.
Imashinata kutimunki nishpa warmika imamundu kushilla
tupashka nin, chaypi kashnami ruashpa pulvushpa yakupi
shitashpa kachani nishka nin.
Chay ña diablo kutirrishka nin, kutin infiernoman chayashpaka
nishka nin ¡razón kankunata karin¡ ñukatami kaymunduta
pulvushpa kachan nishka nin.
216
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chaymanta purikushpallata shuk punlla Santiago ña wañushka
nin, ña wañushpaka kutin puntaka hawa pachaman rishka nin.
Chaypi chayakpika mana chasquisha nishka nin, imapata
almata katurkanki nishpa, mana punkuta paskasha nishka nin,
kanka uku pachamanmi rina kanki nishpa.
Uku pachaman kachashka nin, chayashpa punkuta waktashka
nin, chaypi tapushkuna nin ¿Quién es nishpa tapushkuna nin?
chaypika nishka nin Soy Santiago Herrero de Pobreza.
Chaypika munay munay munay ukumanta trankarishkuna nin
kunanka tukuy pulvushpa shitashpa rinkami nishpa!,
trankarishpa nin tulun nina kushpa purishpakuna nin
diablukunaka, jinshi achka diablo tiyan.
Shinashpa mana chasquisha nishka, kutin kutirishka nin hawa
pachaman chaypi punkutaka paskakka kashka nin San Pedro
mana paskasha nishka nin, kutin kutichishpa kachashka nin.
Kutinllata uku pachaman rishpa kayakpi mana waykuchisha
nishka kuna nin mancharishpa. Maypi ña mana chasquisha
nishka kuna nin, uku pachapi ni hawa pachapi chay ña maypi
mana chayay valishka nin.
217
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chay ña hawa pachapi nishka nin, Virgen Mariata rikushpa
rinkapa punkuta ashata paskay nishka nin. Chayka ashallata
paskashka nin punkuta, chay ña paskakpika ashallata
maquisatishpa atishpa ukuman waykushka nin, chay ña hawa
pachapi sakirishka nin Santiagoka.
Brujería Ruashkamanta
Shuk runami musa charishka nin, paypa warmika mirashka
kashka nin, warmi mirashka camapi sirikushka nin.
Chaymanta shuk viajika chay runaka musapaman rishka nin,
chayka musapaman rishka nin, musaka chayakpika ima kuy
pilashpa nin, ima preparashpa karashka nin ña warmipaman
shamukrikpika ¡kayta mingay tukushpa rishkuy¡ shutipi
kayashpa kuskunkita kushkunkita nishpa kachana kashka nin,
mana rikunkapa ri valini mana paktarini nishpa.
Shinashpaka brujeashpa kachashka nin, tantataka. Kuti
ñampika kusaka pinsarishpa rishka nin derepinti brujeashpa
kachashkanmara nishpa.
218
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chayashpaka warmiman mana rikuchishpa maypikashpapish
pakashpa churashka nin. Chaymanta punllakuna pasashka nin.
Shinashpa kungaylla kutin runaka musapaman rishka nin, kutin
rishpaka chayllatata apashpa rishka nin, shuk mantelpi kipishpa
aparishka nin, shina aparishpaka mismo pay kachashka
tantallatata, Musapa wasiman chayashpaka kayta ñuka warmi
kacharka kampish ñuka partepish mikuyari nishpa kachan
nishka nin.
Chaymanta musaka tapushka nin ¿ñuka kachashkataka
tukuychu mikurka nishpa? ari tukuymi mikurka jin Diosolopagui
nishpami agradeshishpa kacharka.
Chaymanta arita nishpa paypish hapishpa chay ratitu
mikunkapa tiyarishka nin, chay brujeashka tantatata mikushka
nin, chaymantaka ñuka tantallata shina mikurkachu nishpa kutin
runamanka tapushka nin, mana mikurkami chayashpa kunkami
mikurka.
¿Manchu ima nanachirka? mana mana ima nana chishkachu
nishka nin, derepinti risin mirashkaka anchiana imatapish nishka
219
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
nin, chaymantaka
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
warmika nishka nin alaw pero ñuka
kachashkallata layallatami nishka nin, shina nikushpallata
mikushka nin, chaymanta una unaypi kungayzhitu nanayta
alzashka nin. ¡Alaw sumak Diuzhitu ñukataka kuyani nirkankika
riki ñuka tantallatata amushkanki nishka nin¡
Chaymantaka por Dios rishkuy kanlla patiopi hatun rumita
alzagri, hatun rumi ukupika verde shilami kanka chaypika shuk
sapomi kanka pakta Jesús Santo Dios ninkiman nishka nin.
Chaymanta hatun rumita correrishpa runaka alzashka nin,
imamundu jiruta wizhag nishpa nanachikukpika, chaymantaka
simanti sapuruku udur kashkuna cruzha chinakushpa satishka
pungillishpa tiyakushka nin kawsakuk.
Chaypi runaka ¡ay Jesus Santo Dios nishpa rumitaka
kachishitashka nin¡ chay hawallapita chaypi warmika tukurin nin
chaytakari pinsakurkanillatami nishka nin runaka.
220
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Mamita Virgenmanta
Mamita virgenka semana fiesta ruashka nin. Chay fiesta
tukurishka nin.
Chaymantaka nishka nin Virgenzhituka kunanka cazaraychi,
chaymantaka chunka ishkay novio taririshka nin chay noviokuna
kashkakuna nin diablokuna, sisa chuchupita urmakpi kazarana
kashka nin timpuka, chay kutin ni pi diablo mana chuchupita
urmachishka nin sisataka ukuta shitan hawata shitan nin,chay
mana japitukushka nin.
Chaymanta mamita virgenka nishka nin, Josepish noviomari
karka nishka nin, chaymanta Joseta pushamuchun
kachashkakuna nin, payka carpintero kashka nin acerrakushka
nin waykupi kaspikunata shina acerrakukpi payta
pushamushkakuna nin.
Chayamantaka Joséta pushashpa chayakpi shuk diabloka
nishka nin, puj ñukanchita mana valinchin, paytaka imata ninka
nishka nin.
221
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chaypi ña Mamita Virgenka chukpi pampallapi shayakun
kazharankapalla.
Joséka chaypi sisawan shitashka nin, pay shitakpika Virgen
Mariapa chuchupita urmashka nin sisaka chay ña cazharashka
nin.
Chaypi ña diablokunaka mancharinakushpa kashkakuna nin,
chaymanta nishkakuna nin diablokunaka kunanka
wañuchishunmi nishkakuna nin.
Shinashpa ña Mamita Virgewan San Joséwan ña tuta
suyñushkuna nin, chaypi wawa Jesús jaytashka nin
Josézhitutaka mukupita. Mamita Virgenpa wawaka.
Chaymantaka ari, mana ñuka wawachu chay noviokunapa
wawami kanka nishpa celashpaka kayandika burritopi
herramientakunata cargashpa apashpa mayta kashpapish
rishka nin Josezhituka. Mamita Virgenka kampallatami
kampallatami nishpa katikushka nin, uksha urkupi atichishka
nin. Jesustaka Mamita Virgenka.
222
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chaymantaka San José tikrarishpaka apuru chuklla ruashpa
churashka nin, ratitupi chuklla ruashka nin.
Chaymantaka tukuy mundu mancharishpa kashkakuna nin,
allpapi pamparishkakuna nin uku pacha runakuna
mancharishpa juiciomi tikran nishpa.
Chaymantaka jinshi rikunkapa chayashkakuna nin ruru, quesillo,
aycha nin tukuy layawan Mamita Vigenka mana nikushka nin
shukman kushka nin.
Wakrakuna chayashka nin sakudishpa kunuchishka nin, vaquita
chayashka nin maaaa nishpa kunuchishka nin, mula chayashpa
ukshata aysashpa nin, yegua chayashpaka phurr nishpa
kunuchishka nin.
Chaymantaka Josézhituka mayta rishkallata nin chukllashpaka,
chaymantaka wawaka semanapi ña musu paktashka nin.
Chaymanta José aviarishpa rikpika, diablokunaka wañuchisha
nishpa katishkakuna nin. Jin maytakashpapish rishkalla
223
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
nin.Chaypi ña maypi kashpapish papata tarpukushukuna
gentikunaka San Joséka nishka nin ¿imatata trabajakunkichiya
nishka nin? chay runakunaka papitatami tarpukunchi quisachu
pukunga chaypi nishka nin San Joséka kayaka costalkunawan
tukuy ña cozhechankapa shamunkichi, kayapaka ñami
pukushpa sirikunka nishka nin.
Chayka ña nishkata kayandika ninkari quilluyashpa papa
chagraka pukushpa sirikushka nin, chay ña rishka nin shina
nishpa pasashpa. Kutin maypi kashpapish sarata
tarpukushkuna nin.
Chaypi shinallata tapushka nin, saritatami tarpukunchi
quisachari pukunga nishka nin San Joséka, kayandika
cozhechankapa shamunkichi ñami pukushpa quilluyashka
kiwirishpa sirikushka nishka nin.
Chaymantaka nishkaka kayandipaka pukushka nin chagraka,
chaymantaka shukpika yapukushkuna nin ¿imapata yapukunki
nikpika? cebadatami jichankapa yapukunchik nishka nin,
224
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
kunanta wasiman ri kayaka usiswan shamuy nishka nin,
kayandipaka cebadaka kiwirishpa nin tendirishpa sirikushka nin.
Chaymantaka shukpi trabajakushkuna nin, chaypi
trabajakukpika nishka nin ¿imapata yapukunkichiya nishka nin?
Chazhu curioso imapata tapunkiya ¡rumitami tarpukrichi¡ nishka
nin allinlla tikrarikukpika rumi tukushka nin cristianokunaka.
Alkabitu atishpa diablokunaka avanzagrishkuna nin, chaymanta
diablokuna avanzakrikpika maypi kashpish manada entero
ovejakuna, chaypi waykurishkazhitu nin San Joseka.
Chaypi waykurishpashpaka payka muru ovejita tukushka nin, al
cabo diablokuna japigrin nishpa.
Chayka rikukunkuna nin diablokunaka ima alajataya muru oveja
nishpa, shuk shuk rikukunkuna nin.
Chaymantaka nishka nin, shuk diabloka jakuchilla kutishpa,
¡maytami rin imata avanzashunya nishka nin¡ último washata
shuk wishtu patojo katikushka nin chayka nishka nin
apuraychilla ña jakuchilla nikun nin katishunchilla nishka nin.
225
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chaymi ña mayjan kaspapish wasipi waykushka nin San
Joséka, chaypika karagrikushkakuna nin. Chaypipish chullu
gallitupish uku kuchupi shayakushka nin, uchú
takashkawampish kashkakuna, tukuy ña listitu ña mikunkapa
kakukpi biablokuna chayashkakuna nin, chaypi ña juntu
mikunkapa tiyarishkakuna nin. ¡Chaypika gallituka Jesucristo
nishpa kantashka nin¡
Chaymantaka uchutaka alaswan patak nishpaka uchutaka tukuy
biablokunapa ñawipi hundachishpa shitashka nin. Chaypi
diablokunataka tukuy San Joséka ukupi wichkashitashka nin,
ishkaylla atishka nin kanllapi tiyakka.
Allpa Radinamanta
Huigramanta kay ladoman shuk Débil nishka puntu tiyan, chay
devilpimi kawsashkakuna shuk mishukuna achka allpata yanga
hapishpa, Débilmanta Angas yakukaman kashnamanpish achka
allpa charina kashkuna, Ilin nishkapi San Carlos nishka
pushtukunapi tukuy allpa charishkuna nin.
226
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chay wataka jin ima grano mana pukushka nin, mana
pukukpika ima mikuna manashi tiyashka, maypi ima feria, maypi
ima randigrina, mana tiyashka.
Chaypimi kuti ñukanchik wañu ayluka Hierbabuenamanta hawa
ladoman urku tiyarka Inka potrero nishka, chay Inkapotrero
allpapi charishkakuna nin chashna tukuy laya granukunata,
mashua oca melloco papa.
Shuk punllaka wañu aylutaka Cevallos amuka nishka nin oy
Santos hombre kanmi mashua melloco charinki. Tukuy layata
chapushpa tarro ocawan hectárea allpawan cambiashun nishka
nin.
Chaymanta ayluka arita nishpaka shamushpa allani nin
mashua, oca, melloco nin, chashna allashpa yalliwan yalliwan
apashpa rini nin. Shinashpami payka achka allpa randishkarka
San Carlospika. Amuka cambian nin hectárea allpawan, tarru
granota midishkaka quitalero saco hundita tukun nin, chayka
kimsa hectárea allpapa paktashkanka, chashna chayta mikuna
227
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
kashka nin chazhukunaka. Shinami ruarkani nishpa parlakuklla
karka.
Chaymanta shuk kutika mayjankashpapish Cuencallamantata
kashka nin duyñuka, Hierbabuenaman allpata willakushka nin.
Mayjan kashpapish randingapa ringapa wañu ayluta invitana
nin. Haku nishka chaypi pay shamuni nin igual shamunchik nin.
Kullkitaka kukayu ukupi satishpa amuni nin payka. Kuti
kayshutaka mana yacharkani nin kullkiwan shamukun
manachari kullkiwan shamukun.
Ñampika shuwakuna timpuka amanu kashka nin, may hatun
yaku waykukunapi, mana kashpaka sacha jundun pugru kunapi,
sacha pushtukunapi chapa kashkuna nin.
Chay chashna sustu rinnchik nin, shinapish Dios aydashka
chayamuchik nin, Amupa wasiman chayamunchik nin, chaypi
amuka tapun ¿Ima layata shamunkichik allillachu shamunkichik
nishpa tupashka nin? Guamancito kanka allillachu kanki nishpa
nin, imamundu may nishpa nin chazhuka banco churashpa
tiyachishpa nin.
228
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chaymanta ña allpa parlu llukchin nin, ¿allpatachu randisha
nishpa shamurkanki hijo? nishpa tapun nin, chaymanta ari amitu
nishpa kutichin nin, mashna kullkiwanta shamurkanki nishpa
tapun nin amuka chaymantaka runaka nishka nin kulltita
manara amurkanichu nishka nin, ocioso mierda imashpata
mana kullkiwan shamurkanki nishpa rinri siquipi waktashka nin
chazhuka.
Chaymanta Guaman kanka ima nishpata shamurkanki nishka
nin, chaymantaka amitu ñukapish allpatami munashpa
shamurkani, chaypi amu tapushka nin mashna kullkiwan
shamurkanki nikpika kay tantowanmi shamurkani nishka nin,
chashna hijo chashnami allí llankakkunaka chay ratitu wañu
ayluwan negocio ruan nin allpataka.
Menos pensaditu rishpalla allpa randishpa shamuni nin, allpa
randingapa rikka llevashpa kutimun nin, chashnami
purikarkanchik kuyllata Hierbabuenamanta Cuencaman
chakillawan rirkanchik nishpami parlaklla karka, llatan chakilla
ñuka wañu ayluka mana hatun runapish karka uchillami karka.
229
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Mashkarik Shamushkamanta
Biblianmanta kayman mashkarinkapa shamuna kashkakuna
nin, ñuka bisiaylupa wawakuna shamuna kashka nin
wawakunanti, Biblianpika ima mikuna mana tiyashka nin.
Kaypika sarakunata tukuy laya granokunata mashkarinkapami
shamukuna kashka nin, yaya mama tawka ushushi
solterakunawan nin.
Tawka ushushikuna apashka shamushkuna nin, ña maypika
ayudashpa racionta ganashpa, mashkarishpa, chalashpa,
puringapa shamushkankakuna nin.
Shinashpami may maykunaka juncalpi sakirishka nin,
maymayka charcaypi sakirishkakuna nin, may maykunaka
ashun uraman shina sakirishpa sakirishpa kuti ña novia
tukushpa sakirishpaka solito tarishkakuna familiamanta
jichurishpa.
230
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Shinashpa ña jichapacha tukushpa yaya mamakunalla
Biblianmanka tikrashka kankakuna. Shinashpami kaypika
ñukanchik taytamanta familiakuna mana tiyan, biblianpimi
aylitupa yayapa familiakuna tiyan nin.
Primicia Chasquikashkamanta
Primiciataka curaman radikarkakuna, chay randishpaka
cuzhicha timpuka ri kashkuna chaskinkapa, utkapika
Suscalmanta Abedon Padron nishka shina puri kashka nin
chasquishpa.
Chay ña humildella runakunataka allí makashpa gushtu
tiyashkata coshtalmanta satishpa wishishpa apashpa rikuna
kashka nin, granukunaka nin lenteja, alveja chaykuna valilla
kashka nin katukpika.
Munay makashpa sakinkuna nin novedad nin umata pakishka
nishka ima ñawita tapashpashi rishka nishka.
231
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chaymanta ña ñukanchik tio Jose Manuel nin Aylitu sarata
tipishpa era57 hunditata charikunchi nin, eraman ashtana kana
karka timpuka sara tipishpaka era hundita coronashka sirikun
nin, kuti risin trillashka tamupish era ladoman muntunashka
sirikun nin.
Chaymantaka imatami ruanchik nin chimba ladopi purikun nin
chasquishpa. Shinashpa ña paykupaman chayankamanka
sacha ukumanta akllashpa garroteta pitimunchik nin, lampa
cabo puntu rakukunata. Pitimushpaka tamu ukupi churanchik
nin cada esquinapi, taz ña shukka correrishpa hapinkapalla
garrotetaka jin jin jin jin, makashpa kacharinkapa kanchi nin
paykunaka.
Puntaka kay tazhapi kaspata kushun ninakushka kanchik nin.
Chaypi ña chayamun nin bestiapi muntashpa, chayamushpaka
Paguayzhitu como están nishpa may nishpa rimanakushpa
chayamun nin. Shamuylla nishpa may nishpa kayanchi nin.
232
57Era: Lugar para depositar los granos de la cosecha.
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chaymanta ña diezmota rikunkapa shamurkani nishpa chayan
nin, chaymanta ña paykunapish kunchi nin tazha hunditata
wishishpa.
Chaypi agradeshishpa hapishpa costalpi churan nin chinashpa
bestiapi wayuchin nin, paykunataka mana ima ruashpa
rinkunalla nin. Kuti paykunaka jin llevachishpa kachankapa
kanchi nin kuti shukunata munay makashka uyarin nin
ponderana shina niklla karka.
Migaymanta (Parlashkakuna)
Ñaupa timpu llankanaka kashka mingaykunawan, kullkitaka pi
mana charishkakuna, kullkita mana charishkamantaka, aswa
ruha karkakuna, jora aswata ruhashpaka balde hunditawan,
shuk vasituwan aparrishpa rugana kashkakuna, vaso aswata
convidashpa mingayman rugashpa, chakuna mingay, lenteja
pilana, mana kashpaka sara hallmana.
Chayka aswata mana jin llullituta pukushkalla medio shuk
ishkay kimsa vasoka ña machachiklla kana karka. Chay
233
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
aswawan vasituta
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
convidashpa ña mingayman rugashpa
kashka, kuti animagpi shuk vasituwan convidashpa shitashpa
pasarina kashka, kuti shuk wasipi rugangapa.
Aswata provashpaka tukuy kushirikuna kashka, ña
pukurishkalla aswa kakpika. Chayka kuti maymay wasikunapika
mana tupakana kashkakuna illashpa, mana tupankuna
wakraman rishpa mana kashpaka mayman rishpapish illankuna,
kuti ña chay rugashka gentikunaka chay mana rugashka
gentikunawan tupanakushpa kayshu chayshu parlanaku
kashkuna parlanakushpa ¿kanta rugarkachu nishpa
tapunakunkuna nin? mana ñuka illarkani pi mana wasipi
tupashkanka nigpika jin rugakurkami nishpa parlana nin,
¡aswata kumbidashpami rirka nishpa¡ Ñukapish aswaraykumi
rikrini nishpa nin, sumak aswami kashkarka, ñukapish
chaymanta rikrini nina kushkakuna nin.
Aswata uviangarayku rina kashkakuna nin mingaymanka. Chay
mingaypika ña kuchita kashpankuna mayjankunaka uvijata
llushtinkuna, chaymantaka karankuna mutipila, camote
yanushka, papachina yanushka.
234
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Ña mingayman rikukpi mayjankunaka wakrata mudashpa
kutikunkuna chaypi mingayman rikunchi jaku nikpika rina
kashka nin. Aswata uviangarayku chayka maravilla kanakashka.
Timpuka warapu, joratapish uvianata yachakunakashka
warapuka wiru aswa chayka yungaman tiyan.
Jorataka timpuka jin yachashkakuna ima shina ruanata puro
morocho saramanta ruakashkakuna chuyanlla sarata akllashpa
chayta nuyuchishpa pillushitashpa, chay ña zhawchikpi jora
ruankuna chayta mankapi timpuchinkuna chay ña aswa
chashna kana kashka.
Chayka siquiera ginti mana tiyay timpumi, treinta persona
tantarina kashka. Chayka ishkay kimsa pedazo lenteja
pelanakuna kakpi tukuchishpa kaynana kashkakuna.
Trago jin ashalla tiyana kana kashka, chay timpukunaka mana
kunan shina cantidadpi. Pukushka aswallawan machana
kashkakuna shinashpami trabajokunataka jin ruakashkakuna
timpuka, kullkimanta piyunashpa trabajanaka mana tiyashka.
235
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Sarapa chakunamanta
Sarapa chakunkapipish mingayllawanta ruankuna shinashpa
chaypika aswarayku rikashkakuna, chaypi jachiyanakuna, kiru
tikrachinapapish, chaytaka yachak kunalla tikrachinkuna.
Allí yachakkunaka ratitupi tikrachinkuna, kiru ña traj traj nishpa
tikray kallarikpika, ña bocinankuna, kiru ña traj nishpa shukman
ganashpa rikpi chaypi kacharishpa shitashpa bocinapi takinkuna
montaña jundita uyarikun bocinaka.
Shinakukpi kuti shuk ña igualitu shayarishpa igualitu tikrachin.
Shuk traj traj nichishpa kachakpi kuti shuk ña traj traj nishpa rin,
shuk ña colon kapur nishpa shirikpi, kuti shuk ña katishpa rin
montaña entero bocinankuna uyarikun. Kayshu chayshu
tocashpa imamundu au ninakushpa bullakuna.
Ña shinashpa chaypi kuti ña mingay duyñuka ña shamun
aswawan tukuyman convidankapa, tukuy ña kiru tikran nishpa
kushikushpa.
236
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Yungakunapika kuti tiyan shuk abejaka colmena nishka, chay
mishkikunata tarinkuna, shuk balde jundita llukchinkuna
kapishpa chaykunata convidana kushpa uviashpa kakllakuna
sumak mishki.
Cuzhichamanta
Chaymanta ña chukllu ruarin yunkamanka, chaypi ña
animalkuna yachakun: chuku, andasulu, yaluskuna, kuchuchu,
loro.
Loro cuidakunamanka pagashpa churankuna chayka ña
kuidakuna, mayjanka wamprallakuna, kutin llaktanachishpa
llakinachishpa lorota kisha nishpa kaparikushpa wakan,
wakashpa uyarin karuman kaparishpa wakakun
llaktanachishpa.¡ Pi vecino mana tiyan paylla¡.
Kaypi kanlla kuydakunguiman maypi ima wasikuna mana
tiyanman, tiyashpapish washa kapillapi washa Killulomapi
chashna cuenta kaypi chaypi urku jarkashka chaypi
wakakukunkuna.
237
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Mayjan kuti fósforo tukurikpi, mana ima nishpa kaymanta
Zhudman shina rina. Maypimi chaku rupakun chay chakumanta
kushnikukpi.
Hatun sapikunapi nina pigarishpa mana utka wañun, chayka
ishkay killa kimsa killa rupakunlla tukuy allpa ukukaman sapita
katishpa ninaka rupakun, chaykunamanta amugrina nina
juyzhukunata.
Chaymanta carbonkunata aparishpa hapichishpa ña mikuna
ruana kag mana kunan shina fósforo. Kerex nishka tiyaklla
karka ashalla chaypish. Chay durana kag shuk mashnata
mikunkamalla, mashkankamalla hapichina mana tiyakunkapalla
chashna karka.
Chagrakuna pukukpi ña cuzhichana tukun, cuzhichanapi
ayudakuna tiyan, randinchishpallata mana kashpaka kutinllata
mingay ruakkuna. Chaypa kipaka granokunata ashtana alveja
marcanakunaka tutakunalla ña tutamantita shayarina ña tukuy
zhiru zhiruta ña marcacuncuna killa tutapika. Ña punlla
238
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
punllayamukpika
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
rupay fuerte ña chaypi parachishpa,
chukllaman rina, chukllapi ishkungapa mana kashpaka kasilla
tiyakuna, mana ima ruaypa tukuy granoka tukyan rupaypi
markakpi.
Chaymanta kuti chishiyakpi ña tukuy alveja vainitakuna
anguyarin mana tukyakpi, chaypi kuti markay kallarina killa
waykunkaman markana. Llullu alvejakuna tiyaklla pugrupika
chay llulluta gabillandi hapishpa murushpa pallana, chaykunata
yanushpa mukuna. Chaypi yanushpapish bastantita yanuna
balde hundakunata tikpashpaka mankapi shayachishpa, tukuy
chayka digustuta yanurin machkanlla arenoso alvejakuna mana
kunan shina, chaypika hatun kachi muruwan, mutiwan
kuzhashpaka mikuna kunanka ña mana tiyan.
Murukuna Ashtanamanta
Karga ashtanamanta nishpaka chishita willanakunkuna, kanra
rikcharishpaka silvangui ninakushpa parlanakunkuna.
239
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Chaymanta ña kungaylla mayjan ña silvan, kuti ña shinakpika
shuk silvan chaymanta mayjankunaka bocinashpakuna ña bulla,
tukunakunkuna tukuy rikcharinkuna shinashpa ña tukuy
kargankuna, chaypi ñukata mingashpa kachankuna ñukanchipa
shuk caballo mana wishtichiklla karka, allí kargashkaka riklla
shinashpa ñukaka shamuklla kani.
Ña mayjanman rugashpa kachan diripinti wishtuchikpi
rikushkunki nishpa kachan, mana wishtuchik karka. Wasipi
kargata shitani almita mamita urikuchinakunaku karka, shuk
ladomanta kaspiwan puntalanchi tukuy sinchunkunata
paskashpa chaymanta pampaman bajanchi caballitu
shayakuklla shinashpa ña chinllishpa sakishpa kutishpa rini,
chaymantaka pullallata simanti rupay ñapipish polvo nina humo
hatarikun, bistiakuna purikpika, chashna rupaypi ñuka mala
nocheka suyñushkarkani.
Shuk viajika, bestiaka ñan kuchukunapi ñan patakunapi
mikushpa rikushka ñukaka kashillitu washaman parejota
hapirishkani ñumpapi alli hapirishkani chaypika rishkani riktituta
tiyashpa. Granokunaka kuti ña urkukunapi pukun Inga potreropi
240
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
tiyarka wañu aylukunapa herencia allpa, chaypi puku karka
melloco, rumpa papa, oca, mashwa.
Chaypika aylituka habastapish tarpukarka chay habasta
rikunkapa rishpaka, fósforuta bulsikushpa puriklla karka.
Shinashpa ña digushtu habaskuna primer vainakunaka asintupi
killuyashpa, shuk ishkay ña chakishkakuna may may manara
chaymanta yantatara hapichin yantakunata hapichin, shinashpa
rakukunata akllashpa churan chaypi cuy kusana layata
¡digustuta jagan nishpa japirikun¡, ña nina juyzhu ruarishpa
hapirikukpi habastaka kasilla taki intiruta satin, sapimanta
pilashpa tukuy yurandi ña ninapi shitan jagan nikuk, ninapi
shitashkaka chayka tukuy vaina medio rupag shina tukukpi
granokuna chuzh nishpa tikparishpa yanurin, shinakpi amara
pitirinakushpa urmakpi kasilla aysashpa shitan, chaypi kuti kachi
muruwan mikukarkanchik.
241
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Carnaval Raymimanta
Carnavalpaka timpuka killa sirikpi aswa karkakuna, hatun
tinajapi.
Chaymantaka kuti ña uviadorlla gentikunaka rikllakuna ña
paseashpa, imata mañag shina, mayjan wakramaman rinkukpi
kayashpa uviachinkuna. Chaypi pikarishpaka shuk
wasikunaman yaykushpa, rinkuna. Mayjankunaka ishkay kimsa
tukushpa paseashpa rinkuna, chaypi ña aswata kumbidankuna
tukuy charikkuna, killa sirikpika ña aswa charinkuna karka.
Chaymanta cajata lo mismo ruankuna killa sirikpi, cajataka
wakra mudanaman llankayman aparishpa chaypi ña cajapi
waktashpa waktashpa purinkuna. Llankaypi shayarishpaka ña
sombrapi warkushpa churankuna, shina purikllakuna.
Ña carnaval chayakpika shuk cajata ruankuna aswashkakuna
tukuy tukurin. Kuti shuk aswata ruakkuna carnavalpaka, tinaja
ña fermitashkitu tikrayzhitu timpun ishkay punlla kimsa punlla ña
fermintan tinajapika, chaypi si ña chaypimi ña pasiay
242
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
kallarinkuna tukuy hatarinkuna uchilla wawakuna warmikuna
tukuy paseangapa.
Ña carnavalka viernesta kallarin chaymantaka sábado,
domingo, lunes, martes, ña martesta hatun punlla nishka, ña
mana mayta shuklla purina tuta kunakarin mana llukshirina
diablopish pasian nishka kana karka. Kuti carnaval yayapish
pasian nishka, carnaval yayaman nishpa ña mizhapika chunka
ishkay mikunata ña ruashpa churakkuna.
Mayjan kuti ña paseangapa shamunkami nishpaka
warmikunaka tukuy tuta preparankuna martes pakarinapaka
ruankuna ¡chivil kununllitu jaylun nikukta lavakarapi llukchishpa¡
ña mizha hawapi saquinkuna, papa yanushka kununllitu, kizhillu
chapu, kizhillu pikanakushka, rapadura pikanakushka, tanta,
buñuelo, miel, mote pela, aswa valde shilawan vasowan.
Kuti kuntrallakuna derepenti tupana kushpaka shilapi junditata
midishpa uviankuna saludo ninakushpa, igualitu tukuchishpaka
mana ima makanakunkuna mana kashpaka mana tukuchikwan
makanakunkuna mana uviasha ninkpika, chayllawanta
243
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
kichushpa ñawipi
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
shitankuna, chayllamanta bulla alzarin
imamundu makanakunkuna, shinashpa ña rinkuna chaymanta
kuti mayjan partipika makanakunkuna churu waracawan,
makanakushka nishka novedad, ña hospitalman rinkuna
anchashi nishka, ña wandupi rishka nishka kaypi chaypi parlu.
Warmikunapish kusakunawan purinkuna, paykunaka karashka
mikunata wanllashpa purinkuna. Miércolestaka ceniza
chasquingapa shamunkuna chay cenizhapi comparikunawan
markashka wawakunawan tupankuna, chaypi ña kayashpa
shamunkuna wasiman chaypi allí karashpa kachankuna
chashna kaklla karka.
Guayaquilman Rinamanta
Alfonso Andradepa yaya karka Augusto Andrade, paykunapa
peonkuna kashka nin, wañu aylupish chaymanta shuk
peonkuna pura juntiarishpa rina kashkakuna nin Guayaquilman.
Suscalmantaka apashpa ri kashkakuna nin wakrakuna,
granokuna lenteja, alveja, habas, katungapa. Guayaquilmanka
244
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
rina kashkakuna nin,
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
kunan Dukurta Javinta Yanayakuta
shinashpa chayakuna kashka.
Yana yakuman chayashpaka yaku patapi amsiashpa chaypi
suyñag kashkakuna nin.
¡Simanti montañapi¡ kunanllallami tukuy montañakuna kullurin,
ñukanchik wamprakagpika tukuymi montaña karka San Miguel
wichaykuna Ducur ura pampakuna.
Paykuna puramantami shuk imamundu manchak runapish
kashka nin, tukuy siririshka kipaka chukpipi waykurishpa siririk
kashka nin, shuk tutaka chukpimanta paytata tigreka
shamushpaka aysarishka nin, chashna purikashkuna nin
manchaywan.
Shinashpa ña kayandika kutinllata kukayushpa kutinllata
bestiakunata parejashpa cargashpa shinashpa ña ri
kallarishkuna nin.
245
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
Paykunawanmi shuk hatun runapish kashka nin, tukuyta atishpa
hatun runa mayta mana ima tukuypa kuti ñukanchik ayluka
uchilla runitu kashka nin. Chay hatun runami tutaka jirullata
muskushka nin, ¡Mikitu hombre caraju kanmantami pinarini
nishpaka¡ shuk hatun mulatu wakrata akllashpa chupapi
hapirichishpa warupi chaki pallkata churachishpa kachashka
ninshina rina kashka nin antiguka yakuta chimbangapa chay
watakunaka ima chakapish mana tiyashkamanta, chay punllaka
simanti yaku kulun nishpa timpukushka nin.
Chaypika simanti wira wakrakuna waykushpaka pasarin nin,
chaymanta tukuy chimbankuna nin, ishkay shinami sakirin nin,
chimba ladoman chay hatun runawan paktallalla runawan
sakirinkuna nin, yakuta chimbarishpaka chimbamanta
tikrarishpa chapana kashka nin, wañu ayluta kachashpaka
tikraychari paypish katirkaya nin, chaypi timpuk yaku
shamushpaka waktashpa kacharichin nin chupamanta,
warumanta kacharichishpa aparishka nin chay hatun runata.
Chaymanta chimbaman chimbashpa tikraririshpa rikukukpika
rinmi nishpa dedollawan rikuchishpa willashka nin, mana
kaparipapish kashkanka yaku waj nikukpika urayman seña
246
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
ruashpa rikuchishka nin, chaymanta urayman rishkakuna nin
kayshukunaka yaku pata pata uray kallparishpa katishpa
chapakpi urapi tazki cercapika libre yaku hawapi tiyarishpa
umata llampurish yaku pozo remolinopi chikarishka nin,
shinashpa kuti llukshishpa rinlla nin.
Chayka katikushpa mana pudishpa sakishkakuna nin, sakishpa
ña mana kangachu nishpa rishkuna nin mana tarishpa ashta
katikushpallata.
Chay ña rishkuna nin Guayaquilman, mashkanata saquishpa,
Guayaquilmantaka kutin randimuna nin arroz, kachi kayshu
cosaskunata katushpaka.
Guayaquilmanta kutin shamushpaka randishkakunata
bestiakunapi kutinllata kargashpa shamuna kashka nin.
Chaypi kutimushpami kutin rikunkapa rishkakuna nin, chay ña
maypi kashpapish shuk cobertera nishka tiyana karka,
cobertera nishka karamanta ruashka kaklla karka.
Chay tajallishkapish kana kashka nin karilla runa, chayka ña ura
urapi jichurishka nin, yaku kuchuyachishka sirikushka nin, ura
247
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.
UNIVERSIDAD DE CUENCA
Facultad de Filosofía, Letras y Ciencias de la Educación
Escuela de Historia y Geografía
uramanka kuti pantalonkuna camisakuna surkushka sirikushka
nin.
Chaymantaka ashun uramanka kuti ña vultu lluchitu sirikushka
nin.Yakuka tukuy churanakunata churuchin nin trastitaka, ña
tarishpami kuti hutkushpa enterrashpa shitashpami
shamushkuna nin. Llaktaman chayamushpaka warminan
willashkakuna nin, warmi amukrishka nin.
Cuencaman Quitumanpish Rinamanta
Shuk runami kayanti yapungapa kashka nin, yapungapa kakpi
teniente chayashpa chishita cartata kushka nin, kaytaka urgente
kaya tutamanta sakinkapa rinki Cuencapi nishka nin. Chayka
kutin joven runa kashka nin, chayka tutamanta utkita
hatarishpaka wakrakunata mudashpa saquishpaka largo rina
nin cartata apashpaka, chikutita apashpa rina nin.
Chikutita tajallishpaka largo rina nin jin jin rishpaka
Cuencamanta shamushpa yuntata yugungapa kutina kashka
nin.
248
Autora: María Leonor Paguay Saeteros.