พระอภัยมณีตอน หนีนางผีเสื้อสมุทร

พระอภัยมณี

นิทานค่ากลอน เรื่องพระอภัยมณี
ตอน พระอภยั มณีหนีนางผเี สอื้ สมทุ ร

พระสนุ ทรโวหาร ท่ีมาของเรือ่ ง สมเดจ็ พระเจ้าบรมวงศ์เธอกรม
พระยาดารงราชานุภาพทรงสันนิษฐานว่าสุนทรภู่เริ่มแต่ง
เ ร่ื อ ง พ ร ะ อ ภั ย ม ณี ค ร้ั ง ต้ อ ง โ ท ษ จ่ า คุ ก ใ น รั ช ก า ล
พระบาทสมเด็จพระพทุ ธเลิศหลา้ นภาลัย โดยผกู เรือ่ งข้ึนเอง
จากเร่ืองท่ีได้ยินได้ฟัง หรือได้อ่านจากวรรณคดีไทยและ
วรรณคดีต่างชาติ มาผสมผสานเข้ากับเรื่องจริงท่ีได้พบเห็น
รวมท้ังเร่ืองที่จินตนาการข้ึนอย่างกลมกลืนในบทอาขยาน
เป็นบทพรรณนาจากทะเล และอารมณ์ความรู้สึกของพระ
อภยั มณขี ณะข่เี งือกหนนี าง ผเี สือ้

ประวัติสุนทรภู่ หรือพระสุนทรโวหาร เกิดเมื่อวันที่ 26 มิถุนายน พ.ศ. 2329 ในสมัยสมัย
พระบาทสมเดจ็ พระพุทธยอดฟา้ จุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ 1 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ บิดาเป็นชาวบ้าน
กร่า อ่าเภอแกลง จ.ระยอง มารดาเป็นคนต่างเมือง เม่ืออายุได้ 2 ขวบ ได้ฝากตัวเป็นศิษย์เรียน
หนังสือกบั พระในส่านกั ชีปะขาว (ต่อมาคือวัดศรีสุดาราม แห่งคลองบางกอกน้อย) ต่อมาเม่ือเติบใหญ่
เขา้ รับราชการเป็นเสมยี นนายระวางกรมพระคลังสวน ในกรมพระคลังสวน ตลอดเวลามีนิสัยชอบแต่ง
บทกลอน นิทาน วรรณคดี โดยพบหลักฐานอย่าง วรรณกรรมพระอภัยมณี ที่ถูกเก็บซ่อนไว้ใต้หลังคา
กุฎิกฎุ ิวัดเทพธิดารามเมอื่ คร้ังบวชจ่าพรรษาอยู่ท่ีนั่น เหตุการณ์ส่าคัญในประวัติสุทรภู่ เกิดข้ึนใน พ.ศ.
2359 ช่วงรัชสมัยรัชกาลท่ี 2 สุนทรภู่ได้เข้ารับราชการในกรมอาลักษณ์ได้เป็นขุนสุนทรโวหาร และ
แสดงผลงานด้านบทกลอนได้ดจี นเป็นท่ีโปรดปรานของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย และ
ถือเป็นคนขา้ งกายท่ีปรึกษา และรบั ใชใ้ กลช้ ิด โดยเฉพาะการแต่งกลอนแก้บทละครเรื่องรามเกียรต์ิได้
อย่างไม่ติดขัดจนได้รับค่าชมอย่างสูง และแม้จะตกระก่าล่าบากถึงขั้นต้องลอยเรืออยู่และแต่งหนังสือ
ขายเล้ียงชีวิต และออกบวชในสมัยรัชกาลท่ี 3 แต่จากการได้รับพระอุปถัมภ์ จากกรมหม่ืนอัปสรสุดา
เทพ พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระน่ังเกล้าเจ้าอยู่หัว จนกระท่ังในปี พ.ศ. 2394 สมัยรัชกาลที่ 4
เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สุนทรภู่ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น “พระสุนทร
โวหาร” ต่าแหน่งเจ้ากรมพระอาลักษณ์ฝ่ายบวรราชวัง และรับราชการยาวนาน 4 ปี และถึงแก่
มรณกรรมใน พ.ศ. 2398 รวมอายุได้ 70 ปี และในวันที่ 26 มิถุนายน ซ่ึงตรงกับวันประสูติจึง
ก่าหนดใหเ้ ปน็ วันสนุ ทรภเู่ พอื่ ระลึกถึงคณุ งามความดีดา้ นอตั ลักษณ์ของชาติไทย ท้ังน้ีพบผลงาน กลอน
8 บทความ เรียงความ นริ าศ วรรณคดี ทรงคณุ คา่ มากมาย

ลกั ษณะการประพนั ธ์
พระอภยั มณีแต่งดว้ ย
กลอนสุภาพในลักษณะนิทาน

ความเดิมตอนตน้ เรือ่ ง

พระอภัยมณแี ละศรสี ุวรรณพระอนชุ าถกู ขับออกมาจากเมืองรัตนาของทา้ ว
สทุ ศั นพ์ ระบิดา เนอื่ งดว้ ยทา้ วสทุ ัศน์ทรงเห็นวา่ วชิ าปข่ี องพระอภัยมณแี ละวิชา

กระบี่กระบองของศรีสวุ รรณเป็นวิชาช้นั เลว ไมม่ ีประโยชน์ในการปกครอง
พระอภยั มณีและศรสี วุ รรณเดนิ ทางมาพบ ๓ พราหมณ์ คอื วเิ ชยี ร โมรา
สานน และได้เปา่ ปใี่ หฟ้ งั จนทั้งหมดหลบั ไป นางผเี ส้อื สมุทรผ่านมาและพอใจ
ในเสยี งปีจ่ ึงได้ลักพาพระอภยั มณีไปไว้ยังถ่้าแลว้ แปลงกายเปน็ สาวงามมา
ปรนนิบัติ พระอภยั มณที ราบแต่ท่าอะไรไมไ่ ดจ้ งึ จา่ ใจอยู่กนิ กับนางผเี ส้อื

เรอ่ื งย่อและสาระส่าคัญ

พระอภยั มณอี ยกู่ บั นางผเี สอ้ื สมทุ รในถ่้าจนมพี ระโอรสชอ่ื ว่าสินสมุทร สนิ สมทุ รมีมีลักษณะผสม
ระหว่างพระอภัยมณแี ละนางผีเส้อื สมุทรพระอภยั มณไี ดเ้ ลยี้ งและถา่ ยทอดความรทู้ ่พี ระองค์มใี ห้กบั
สนิ สมทุ รจนหมดและมอบของส่าคัญไว้ให้ คอื พระธ่ามรงค์และผา้ คาดเอว วนั หน่งึ เม่ือนางผีเส้ือ
สมทุ รออกไปหาอาหาร ด้วยความซกุ ซนสนิ สมทุ รไดท้ ดลองผลักหนิ ปากถ้่าจนเปิดแลว้ ออกไปเที่ยว
เลน่ ในทะเล สินสมทุ รพบเงอื กชราแต่ไม่รจู้ กั ว่าคอื อะไรจึงนา่ เงือกกลบั ไปให้พระอภยั มณี
ทอดพระเนตร พระอภัยมณเี ห็นดังน้ันจึงเลา่ ความจริงให้สินสมทุ รฟงั ทงั้ หมด สินสมทุ รทราบความ
แลว้ ก็เสยี ใจเปน็ อันมาก เงอื กฟงั แล้วไดอ้ ้อนวอนให้พระอภัยมณีสัง่ ใหส้ นิ สมุทรปลอ่ ยตนไปเสียและ
ใหส้ ัญญาวา่ จะพาพระอภยั มณีหนพี ง่ึ พระโยคีที่เกาะแก้วพิสดารซึง่ อยหู่ ่างออกไปราว ๑๐๐ โยชน์
เงือกชราบอกวา่ การไปท่ีเกาะแก้วพิสดารนัน้ ตนต้องใช้เวลาถงึ ๗ วนั ว่ายนา่้ ไปในมหาสมุทรแต่
กลวั นางผเี สอื้ สมทุ รจะตามทนั เพราะนางผเี สื้อสมุทรนัน้ มีพละกา่ ลงั มากเมือ่ อยใู่ นทะเลซง่ึ ใช้เวลา
เพยี ง ๓ – ๔ วันก็ไปถงึ เกาะแล้ว เงอื กชราแนะใหพ้ ระอภัยมณที ่าอบุ ายลวงนางผีเสือ้ สมทุ รเพอื่ จะ
ไดม้ ีเวลาในการหลบหนี ตกกลางคืนในวันเดยี วกนั นางผเี สือ้ สมุทรเกดิ ฝนั ร้ายวา่ มีเทวดามาควกั
เอาตานางทง้ั สองออกแลว้ เหาะหายไป นางตกใจตืน่ แล้วเล่าความฝันน้ันให้พระอภัยมณีฟังทั้งหมด
พระอภยั มณเี ห็นเป็นโอกาสดจี ึงท่านายฝันไปว่านางนน้ั จะมเี คราะห์ร้ายอาจถงึ แกช่ ีวติ และแนะนา่
ใหน้ างไปบา่ เพญ็ ศลี อยู่บนเขา ๓ วนั เพือ่ เป็นการสะเดาะเคราะห์และหา้ มกนิ เน้อื สตั ว์เป็นอนั ขาด
นางผเี สือ้ หลงกลพระอภัยมณี สินสมทุ รทราบความโดยตลอดกเ็ สยี ใจจนพระอภยั มณีแลว้ รับขวญั
ลกู นอ้ ยกลอยฤทพั ระอภยั มณแี ละสินสมทุ รไดห้ นไี ปกับครอบครัวเงอื ก เม่ือครบ ๓ วัน นางผีเส้อื
สมทุ รกลบั มาไมพ่ บใครจงึ ออกตระเวนทะเลตามหาด้วยรา่ งเนรมิตเป็นยกั ษแ์ ลว้ เรยี กภตู ผใี นทะเล
มาถามจนได้ความและตามพระอภัยมณไี ปทนั ภายใน ๓ วัน สินสมทุ รพยายามห้ามแลว้ แต่นาง
ผเี ส้อื สมุทรไมฟ่ ัง

สนิ สมุทรจึงหลอกล่อใหม้ ารดาหลงทางเพอ่ื ใหเ้ งอื กลูกสาวพา
พระอภัยมณหี นีไปให้ถึงเกาะแกว้ พสิ ดารเงอื กชราสองผวั เมยี ถกู
นางผีเสอื้ ฆ่าตายซึ่งในขณะเดยี วกันพระอภัยมณี สนิ สมทุ รและ
เงือกสาวได้หนขี ้ึนเกาะแกว้ พิสดารทัน พระโยคีออกมาห้ามปราม
นางผเี สอ้ื สมุทรแตน่ างไม่ฟงั และตอ่ วา่ ย้อนกลับมา พระโยคีจึง
เสกทรายปกปอ้ งเกาะไว้เพือ่ ไม่ใหน้ างผีเส้อื สมทุ รเขา้ มาได้ ใน
ทส่ี ุดพระอภยั มณไี ด้ครองรักกบั เงอื กสาวและมีบุตรคอื สุดสาคร

ค่าศัพทท์ นี่ า่ สนใจ

กระโจมโจน พุ่งเขา้ ใส่อยา่ งเตม็ ก่าลัง
กุฏ์ิ กฏุ ิ เรือนหรือตึกส่าหรบั พระภิกษสุ ามเณรอยู่
กมุ ภา จระเข้
ขนัด แถว แนว
ขยั้น ครา้ ม เกรง ไม่กลา้ แขยง
คชา ช้าง
เงือด อดกล้นั ยบั ยัง้
เฉโก
ชโลทร ไมต่ รงไปตรงมา ฉลาดแกมโกง
ชะงมุ้ แม่นา้่
ซ่อง เปน็ เพงิ งุ้มลงมา
ซกึ ในทนี่ ้ีหมายถึง แหล่งม่วั สมุ
แทรกอยู่
ตรชี า
ตะโกรง กลา่ วโทษ ตา่ หนิติเตียน
ตักษัย ทะเยอทะยานอยากได้
ทะมื่น ส้ินชวี ิต ตาย
นรนิ ทร์ ลักษณะดา่ มดื สงู ใหญ่
นางนาฏ พระราชา
นางละคร นางฟ้อนรา่

บทมาลย์ เท้าผมู้ ีบญุ เชน่ กษตั ริย์
บริรกั ษ์ ดูแล รักษา ปกปอ้ ง
บา่ ยเบย่ี ง ในทีน่ ห้ี มายถึง เวลาบา่ ยคลอ้ ย
ปรารมภ์ วติ ก รา่ พงึ ครุ่นคิด
ผนิด ปิดใหแ้ น่น
ผลา ง้าว ก้อนหิน กล้า คม
พะเนนิ ค้อนขนาดใหญใ่ ช้สา่ หรับทบุ หนิ
หรือตีเหลก็
พิมพา ปลาฉลามขนาดใหญ่ ดุร้ายมาก
ภสั ดา สามี
รกุ ขา ต้นไม้
แรงรุทร เรย่ี วแรงน่ากลวั ยิ่งนกั
ลุยอ่อน ในที่นี้หมายถึง เดนิ ลุยน้า่ หรอื เดนิ ท่องน้่าจน
ไมม่ ีเรยี่ วแรง
เลิกศิลา ยกหินขนึ้
โว้เว้ พดู จาเหลวไหล
พดู จาหาเร่อื ง
สา่ นกั พัก อาศัย
สา่ เหนยี ก ฟงั คอยเอาใจใส่
หน ทาง ทิศ ครง้ั คราว
หุบห้อง ถา่้

คณุ คา่ ด้านเนอ้ื หา

ข้อคดิ

๑. การพลัดพรากจากสง่ิ ท่รี ักจะทา่ ให้เกิดทุกข์
๒. เม่อื เปน็ พ่อแมค่ วรพดู กบั ลูกดๆี พดู ด้วยเหตุผลและความรกั

ไม่ใชอ้ ารมณ์ ไมท่ ่าร้ายลูก
๓. ควรเปน็ คนมคี วามเมตตากรณุ า รจู้ กั ชว่ ยเหลือผูอ้ นื่ ทก่ี า่ ลังเดือดรอ้ น
๔. ไมค่ วรฆ่าสตั ว์และทา่ ลายชีวติ ผู้อื่น
๕. การท่ชี วี ิตค่สู ามภี รรยาจะยนื ยาวนน้ั ทั้งสองฝา่ ย

ต้องมีความเหมาะสมกนั ทงั้ ด้านการด่าเนินชีวติ และอปุ นิสัย
จึงจะอยู่รว่ มกนั ได้

คณุ คา่ ดา้ นวรรณศลิ ป์

รสวรรณคดี

พโิ รธวาทัง

นางผเี สอื้ เหลอื โกรธพโิ รธรอ้ ง มาตั้งซ่องศลี จะมอี ยูท่ ี่ไหน
ชา่ งเฉโกโยคหี นีเขาใช้ ไม่อยใู่ นศลี สัตยม์ าตดั รอน
เขาวา่ กนั ผวั เมียกบั แมล่ กู
แมน้ คบคกู่ ไู ว้มิใหน้ อน ยื่นจมูกเขา้ มาบา้ งชว่ ยส่ังสอน
แล้วชีห้ น้าดา่ อึงหงึ นางเงอื ก จะรานรอญรบเรา้ เฝ้าตอแย
เห็นผัวรักยักคอทา่ ท้อแท้ ทา่ ซบเสอื กสอพลออตี อแหล
พอ่ กบั แม่มึงเขา้ ไปอยใู่ นท้อง

สลั ลาปงั คพสิ ยั

ลงกลิ้งเกลือกเสอื กกายร้องไห้โร่ เสยี งโฮโฮดงั ก้องห้องคหู า
พระรปู หล่อพอ่ คณุ ของเมยี อา ควรหรือมาท้ิงขว้างหมองหมางเมยี
ทั้งลูกน้อยกลอยใจไปด้วยเล่า เหมอื นควกั เอาดวงใจน้องไปเสีย
น้องรอ้ นร่มุ กลุ้มใจดงั ไฟเลยี ทนู หวั เมยี ชา่ งไม่ไวอ้ าลยั เลย
ถึงแปดปนี แ่ี ลว้ ไมแ่ คล้วคลาด เคยรว่ มอาสน์อกอุ่นพอ่ คณุ เอย๋
ตงั้ แต่น้ีนอ้ งจะไดผ้ ้ใู ดเชย เหมอื นพระเคยคเู่ คียงเม่อื เที่ยงคืน

ภาพพจน์

อุปมา

ไม่คลาดเคลื่อนเหมือนองคพ์ ระทรงเดช แต่ดวงเนตรแดงดูดงั สุรยิ ฉ์ าย

ทรงกา่ ลังดงั พระยาคชาพลาย มเี ขีย้ วคลา้ ยชนนีมีศกั ดา

อปุ ลกั ษณ์ จะหมายมาดเอาชีวิตริษยา
อนิจจาใจหายเจยี วสายใจ
อันเทวัญน้ันคอื มัจจรุ าช
แลว้ เสแสร้งแกล้งทา่ บีบน้่าตา

การเล่นสมั ผสั ใน

การเลน่ สมั ผสั พยญั ชนะ

พงศ์กษัตรยิ ์ทัศนานางเงือกน้อย ดูแช่มช้อยโฉมเฉลาทง้ั เผ้าผม
ประไพพกั ตร์ลักษณล์ ้่าล้วนขา่ คม ทั้งเน้ือนมนวลเปล่งออกเตง่ ทรวง

การเล่นสมั ผสั สระ แตใ่ ต้เหนือไมร่ ู้แหง่ ต่าแหนง่ ไหน
ทา่ กระไรจงึ จะพน้ ทรมาน ฯ
เราตรองตรึกนึกจะหนีนางผเี สอ้ื
ท่านเจนทางกลางทะเลคะเนใจ

คณุ คา่ ดา้ นสังคม

 ๑. สะท้อนใหเ้ ห็นถึงวถิ ชี ีวติ ความเปน็ อยขู่ องคนไทยเก่ียวกับการเลย้ี งดู
บตุ รหลานวา่ เดก็ ตอ้ งเช่ือฟังผู้ใหญ่

ในตอนทเี่ งือกเฒา่ ออ้ นวอนขอใหพ้ ระอภยั มณบี อกสินสมุทรให้ปลอ่ ยตน
ไปเพราะสนิ สมุทรเช่ือฟงั พระอภยั มณี

 ๒. สะท้อนใหเ้ ห็นวา่ ในสงั คมมคี วามเช่อื เร่ืองความฝัน เคราะห์กรรม
เทวดา ภูตผีปศี าจ เวทมนตร์คาถา

ในตอนทน่ี างผีเส้อื สมทุ รฝนั ร้ายพระอภัยมณจี งึ บอกให้นางไปสะเดาะห์
เคราะห์

 ๓. สะทอ้ นใหเ้ ห็นวา่ สงั คมไทยมีความเมตตาชว่ ยเหลอื กนั
ในตอนท่ีเงือกเฒา่ เสนอวา่ จะช่วยพาไปเกาะแกว้ พสิ ดารแลกกับท่พี ระ

อภยั มณีบอกใหส้ ินสมทุ รไปเงือกเฒ่าไป

 ๕. สะทอ้ นใหเ้ ห็นถึงความรักระหวา่ งสามีภรรยาหากเปน็ ความรักที่
ไมไ่ ด้เกิดจากความสมัครใจก็อาจก่อใหเ้ กิด ปญั หาครอบครัวได้

เหมือนกับความรักของพระอภัยมณี และผีเสื้อสมทุ รที่พระอภยั มณี
ไมไ่ ดส้ มคั รใจทีจ่ ะมาอยกู่ ับนางผเี ส้ือสมุทร