ช่างสิบหมู่

เรื่อ รื่ ง ช่า ช่ งสิบ สิ หมู่่ ช่าช่งหลวงของแผ่นผ่ดินดิ

คำ นำ หนัง สื อ ฉบับนี้เป็นส่ วนหนึ่งข อ งเรื่ อ ง ช่าง สิบหมู่ โ ด ยมีจุ ดประ ส ง ค์ เพื่อ ก าร ศึ กษา ค วามรู้ที่ไ ด้ จ า ก เรื่ อ งช่าง สิบหมู ซึ่ งหนัง สื อนี้มีเนื้อหาเ กี่ ย ว กับค วามรู้ จ า ก เ กี่ ย ว กับช่างที่มีฝีมือ ด้ านศิ ลปก รรม ในก ารทำ ข อ งใช้ในส่ วนข อ งราช ก าร ข อ งใช้ ส่ วนพระ อ ง ค์ ส่ วนราช ส กุ ล บริ ก าร แ ก่ ศ า สนา แ ล ะบริ ก าร แ ก่ประชาชนก าร จั ดทัพ โหรา ศ า ส ต ร์ในก ารทำ ส ง ค ราม ต ล อ ด จนก ารประ ยุ ก ต์ ใช้ เป็นช่างหล วง แ ล ะทำ งาน สนอ งพระราชประ ส ง ค์หรื อพระบรมราชโ อ ง ก ารข อ งพระราชา จึ งไ ด้ รับก ารขนาน นามมา แ ต่ เ ดิมว่า “ ก รมช่าง สิบหมู่” ผู้ จั ดทำ ไ ด้ เ ลื อ ก หัวข้ อนี้ในก ารทำ หนัง สื อ เนื่อ งมา จ า ก เป็นเรื่ อ งที่น่า สนใ จ ผู้ จั ดทำ หวังว่ารา ย งานฉบับนี้จ ะให้ค วามรู้ แ ล ะเป็นประโ ย ชน์แ ก่ ผู้ อ่ านทุก ๆ ท่าน ผู้จั ดทำ

สาร บัญ ห น้า เรื่ องค วา ม ห ม ายข อ งช่างสิ บ ห มู่ 1-2ค วา ม เ ป็ น ม า 3-4ลั ก ษณะข อ งช่างสิ บ ห มู่ 5-6ป ระเ ภ ท ข อ งช่างสิ บ ห มู่ 7-8จำ แน ก ช่าง 1 0 ป ระเ ภ ท 9บ รรณานุ ก ร ม 1 0

"ความหมายและความเป็นมางานศิลปะไทยโบราณ "ช่างสิบหมู่" ความหมายของคำ ว่า "ช่างสิบหมู่" ในบรรดาศิลปะไทย ล้วนถูกสร้างสรรค์มาจากภูมิปัญญาและความชำ นาญ ที่สั่งสม มาจากบรรพบุรุษไทย ผ่านทายาทผู้รับช่วงงาน ศิลปเฉพาะแขนงๆ โดยยึดเอาระเบียบวิธีทางฝีมืออัน ประณีต งดงามเป็นสำ คัญที่เรียกว่า งานช่างสิบหมู่ ความหมายของคำ ว่า ช่าง : หมายถึง ผู้ทำ งานด้วยมือใช้แรงงานสร้างสรรค์งาน ศิลป์ออกมาในสมัยโบราณ ช่างมีปัญญาล้ำ เลิศ สามารถเนรมิต สร้างผลงานศิลปะซึ่งในปัจจุบันยากที่จะกระทำ ได้ สิบ : ยังไม่อาจตีความได้แน่ชัดบางท่านก็ว่ามาจากคำ ว่า "สิปปะ" ในภาษาบาลี ซึ่งหมายถึง ศิลปะนั่นเอง บางท่านว่าหมายถึง สิบๆ ซึ่งเป็นวิธีการเรียกรวมๆ ในสิ่งที่ ยากแก่การนับ คือ มีช่างเป็นสิบๆหมู่ หมู่ : หมายถึง กลุ่ม พวก หรือ หมวด ช่างสิบหมู่ หมายถึง กลุ่มช่างผู้ทำ งานด้วยมือ ใช้ แรงงาน สร้างสรรค์ผลงานศิลปะ ไทยโบราณ ซึ่งอาจจะมาอยู่ รวมกลุ่มหมู่กัน ตามความถนัดเป็นสิบ ๆ กลุ่ม ซึ่งก็ไม่ได้ หมายความว่างานช่างศิลปะ ไทยโบราณ มีสิบอย่างเท่านั้น ช่างสิบหมู่ 1

"“ช่างสิบหมู่” หรือ “ช่างหลวง” เป็นคำ ไทย ภาษาอังกฤษคือ Ten Essential Traditional Craftsmenship ทำ หน้าที่ราชการจำ เพาะด้านการช่างที่เกี่ยวข้องกับงาน ศิลปกรรม ต่าง ๆ ทั้งในด้านวิจิตรศิลป์และประณีตศิลป์ภายในพระบรมราชูปถัมภ์มาแต่ โบราณ แต่เดิมกรมช่างสิบหมู่และข้าราชการซึ่งเป็นช่างต่าง ๆ ในกรมมีหน้าที่รับสนอง พระราชประสงค์ในองค์พระมหากษัตริย์รวมถึงทำ หน้าที่รวบรวมช่างมีฝีมือเพื่อเป็นกำ ลัง ในกิจการงาน ศิลปกรรม รุ่นต่อ ๆ ไปด้วย อิสริยา เลาหตีรานนท์ โดยสำ นักงานราชบัณฑิตยสภา ได้อธิบายถึง “กรมช่างสิบ หมู่” ไว้ว่า “ช่างสิบหมู่ คือหน่วยงานที่รวมช่างประณีตศิลป์ไว้เพื่อปฏิบัติงานถวายพระ มหากษัตริย์หรืองานราชการ เดิมงานเหล่านี้กระจัดกระจายสังกัดในหน่วยงานต่าง ๆ ทั้ง ฝ่ายทหารและพลเรือน ปัจจุบันเป็นหน่วยงานระดับสำ นักในกรมศิลปการกระทรวง วัฒนธรรม” ช่างสิบหมู่ ช่างสิบหมู่ในสมัยโบราณนั้นอยู่ในกำ กับดูแลของราชสำ นัก ทำ งานก่อสร้างและ ตกแต่งเหล่าปราสาทราชมณเฑียร ตำ หนัก เรือนหลวง วัดวาอาราม และสิ่งก่อสร้างอื่น ๆ เพื่อสร้างความงดงามทางศิลปกรรมตามพระราชประสงค์ ทั้งนี้ การทำ งานของช่าง สิบหมู่จะประสานงานกับช่างมหาดเล็กและช่างทหารในพระบรมราชูปถัมภ์ด้วย 2

การมีอยู่ของช่างสิบหมู่ปรากฏเป็นหลักฐานมาตั้งแต่สมัยอยุธยาแล้ว โดยมีอยู่ในทำ เนียบศักดินา พลเรือนและทหารในกฎหมายเก่า (กฎหมายตราสามดวง) ในสมัย สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ. 1991-2031) สันนิษฐานว่าตระกูลช่างในสมัยอยุธยาน่าจะมีมากกว่า 10 หมู่ อย่างไรก็ตาม งานประณีตศิลป์สาขาต่าง ๆ ที่เจริญก้าวหน้าในสมัยอยุธยาตอนปลายต้องสลายตัวไป หลังการเสียกรุงฯ ครั้งที่ 2 เพราะช่างฝีมือบางส่วนถูกกวาดต้อนไป ส่วนที่เหลือมีการรวบรวมขึ้น ใหม่ในสมัยกรุงธนบุรี และจัดตั้งเป็นสำ นักช่างอย่างเป็นทางการในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธ ยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โดยมีเป้าหมายเพื่อให้ช่างเหล่านี้สร้างสรรค์ปราสาทและพุทธสถานใน กรุงเทพฯ ให้วิจิตรงดงามเหมือนครั้งกรุงศรีอยุธยา “ช่างสิบหมู่เป็นแต่ชื่อกรมที่รวบรวมช่างไว้ มีสิบหมู่ด้วยกัน ไม่ใช่ช่างในบ้านเมืองมีแต่สิบอย่างเท่านั้น พระวรวงศ์เธอพระเจ้าประดิษฐ์วรการ ผู้ซึ่งได้ควบคุมช่างสิบหมู่เมื่อรัชกาลที่ 5 ได้แต่งโคลงบอกชื่อ ช่างที่ท่านได้ควบคุมไว้ มีดังนี้ ‘เขียนกระดาษแกะหุ่นปั้น ปูนรัก บุฮา กลึงหล่อไม้สูงสลัก ช่างไม้’ จำ นวนหมู่ช่างในโคลงนี้ นับได้ 13 หมู่ เกินกว่าชื่อไปสามหมู่ คิดว่าจะเติมขึ้นทีหลัง” ภายหลังมีการก่อตั้ง “กรมศิลปากร” ช่างสิบหมู่จึงถูกโยกมาอยู่ในสังกัดกรมศิลปากร กระทั่ง พ.ศ. 2481 มีการจัดตั้ง “กองสถาปัตยกรรม” ขึ้นในสังกัดกรมศิลปากร ซึ่งกองนี้ ทำ หน้าที่ของงานช่างสิบหมู่ ระหว่าง พ.ศ. 2495-2518 ช่างสิบหมู่ในสังกัดกรมศิลปากรถูกโยกย้ายไป-มา ระหว่าง กระทรวงวัฒนธรรมกับกระทรวงศึกษาธิการ ตามนโยบายของรัฐบาลที่ต้องการส่งเสริม ศิลปวัฒนธรรมของชาติ กระทั่งมีการตราพระราชบัญญัติปรับปรุงกระทรวง ทบวง กรม พ.ศ. 2545 กรมศิลปากร (พร้อมด้วยสำ นักช่างสิบหมู่) จึงมาอยู่กับกระทรวงวัฒนธรรม อย่างถาวรจวบจนปัจจุบัน ช่างสิบหมู่ ความเป็นมา 3

ช่างสิบหมู่ ในปัจจุบันช่างสิบหมู่มีหน้าที่ศึกษา ค้นคว้า วิเคราะห์ โดยรวบรวมหลักฐานงานทุกชิ้นที่มี ลักษณะเป็นงานช่างสิบหมูู่ และทำ การวิจัย ทดลอง ซ่อมแซม พร้อมกับสร้างใหม่ในเชิง อนุรักษ์ศิลปกรรม ให้บริการ ให้ความรู้ วิธีการด้านงานออกแบบศิลปกรรมไทยโบราณ คอย พัฒนาฝีมือและผลงานให้เป็นงานประยุกต์ผลงานในอดีตให้เข้ากันกับผลงานในปัจจุบัน โดยมี จุดประสงค์หลักในด้านการทำ งาน 3 ข้อ คือ • อนุรักษ์ หมายความว่า อนุรักษ์ วิธีการ องค์ความรู้ เทคนิควิธี ที่ทำ ใช้ในทำ งานของช่าง ต่างๆ ในสมัยก่อนไว้อย่างครบถ้วน • สืบสาน หมายความว่า นำ ผลงานชิ้นเก่าที่มีการเสื่อมของกาลเวลา มาซ่อมแซมให้ดูเหมือน ของใหม่อีกครั้ง แต่ยังคงรักษาวิธีการทำ และรูปแบบคงเดิมเอาไว้เป็นอย่างดี • สร้างสรรค์ หมายความว่า สร้างสรรค์ผลงานใหม่ด้วยความรู้องค์รวมทางด้านศิลปกรรม และนำ ไปต่อยอดให้เกิดชิ้นงานที่งดงามและเข้าใจได้ง่ายขึ้น 4

• กลุ่มงานประติมากรรม กลุ่มงานประติมากรรม เน้นการสืบสานและสร้างสรรค์ผลงานสู่สังคม งานประติมากรรม ของไทยจะมีอยู่ 2 แบบด้วยกัน นั่นคือ งานหล่อและงานปั้นเกี่ยวกับงานพิธีการศาสนาและ พระพุทธปฏิมา ปัจจุบันจะเน้นไปในแนวทางศิลปะตามหลักวิชาการ (Academic Art) มากกว่า และดินที่ใช้ปั้นในปัจจุบันส่วนใหญ่จะเป็นดินสามโคก เพราะทางสำ นักงานช่างสิบ หมู่ ได้ทำ การทดลองและวิจัยสำ เร็จแล้วว่าเป็นดินที่ปั้นได้ดีที่สุดในตอนนี้ ช่างสิบหมู่ ลักษณะงานของช่างสิบหมู่ แบ่งออกเป็น 4 ประเภท คือ • กลุ่มงานจิตรกรรม งานกลุ่มจิตรกรรมจะเน้นการสืบสานและสร้างสรรค์ผลงานสู่สังคม งานจิตรกรรม จะมีทั้งในด้านจิตรกรรมไทยตามแบบประเพณีนิยม และงานจิตรกรรมร่วมสมัย โดยเน้นไปในแนวทางของศิลปะตามหลักวิชาการ (Academic Art) มากกว่า ผล งานที่กลุ่มจิตรกรรมทำ ไว้มากมาย อาทิ ภาพเขียนพระบรมสาทิสลักษณ์พระมหา กษัตริย์รวมถึงพระบรมวงศานุวงศ์ ภาพบุคคลสำ คัญต่างๆ โดยอาศัยแนวเรื่องจาก ประวัติศาสตร์ ศาสนา วิถีชีวิต และวัฒนธรรม 5

ช่างสิบหมู่ • กลุ่มงานปราณีตศิลป์ กลุ่มงานปราณีตศิลป์จะเน้นการอนุรักษ์และสืบสานของการใช้เทคนิคของโบราณใน การสร้างสรรค์ผลงาน งานปราณีตศิลป์มีความหมายดั่งชื่อ คือ ความปราณีตใน การประดิดประดอยขึ้นด้วยความละเอียดอ่อน ตั้งใจ และ พิถีพิถัน เพื่อให้คุณค่า ทางความงามแก่ผลงาน จะให้ความสำ คัญด้านความสวยงาม มีคุณค่า ควรนำ ไป เก็บสะสมรักษาหรือตั้งโชว์มากว่าที่จะนำ มาใช้ประโยชน์ ผลงานส่วนใหญ่จึงจัดเป็น งานศิลปะภัณฑ์ที่มีความงดงาม • กลุ่มงานศิลปประยุกต์และเครื่องเคลือบดินเผา กลุ่มงานศิลปประยุกต์ จะมีหน้าที่วิจัยงานศิลปะประยุกต์และเครื่องเคลือบดินเผา เพื่อการ พัฒนาเทคนิค และแนะนำ เผยแพร่ให้แก่บุคคลที่สนใจ ซึ่งได้ทำ การออกแบบส่วนใหญ่จะ เป็นกลุ่มงานออกแบบเพื่อใช้ในงานสังคมเสียส่วนใหญ่ เช่น การออกแบบตาลปัตร พัด รอง แสตมป์ สูจิบัตร พวงมาลา หุ่นจำ ลอง เป็นต้น 6

1. หมู่ช่างเขียน หมายถึง ช่างวาดภาพอันประกอบด้วยภาพจิตรกรรมและ ลายไทย ใช้ตกแต่งตามฝาผนัง โบสถ์ วิหารต่างๆ 2. หมู่ช่างแกะ หมายถึง ช่างแกะตรา ช่างแกะลาย และช่างแกะภาพ ภาพลอยตัว นูนสูง นูนต่ำ หมายรวมไปถึง ช่างเงิน ช่าง ทอง ช่างเพชรหลอย 3. หมู่ช่างสลัก หมายถึง ช่างสลักหรือจำ ลองวัตถุเป็นประติมากรรมนูนต่ำ นูนสูง และลอยตัว เป็นรูปเคารพ วัสดุที่ใช้มักเป็นหิน ทราย ไม้สัก กระดาษ หยวกกล้วย 4. หมู่ช่างปั้น หมายถึง การปั้นประติมากรรมปูนสด ปั้นลวดลายตกแต่ง เป็นรูปสัตว์หิมพานต์ พระพุทธรูปหน้าบันโบสถ์วิหาร ใน งานสถาปัตยกรรมต่างๆ ของไทยตลอดจนการปั้นหุ่น เพื่อ ใช้หล่อสัมฤทธิ์ 5. หมู่ช่างปูน หมายถึง ช่างปูนก่อ ปูนฉาบ ปั้นปูน ในการก่อสร้าง ถาวรวัตถุในพระพุทธศาสนาในวัด ประเภทของช่างสิบหมู่ 7

6. หมู่ช่างรัก หมายถึง ช่างที่ใช้ในการตกแต่งประสานงานกับช่างแขนง ต่างๆ มีการลงรัก ปิดทอง ประดับกระจก ประดับมุก 7. หมู่ช่างหุ่น หมายถึง ช่างทำ หุ้นชนิดต่างๆ เช่น หุ่นกระบอก หัวโขน ช่างไม้ ทำ หุ่นคนสัตว์ต่างๆ 8. หมู่ช่างบุ หมายถึง ช่างที่นำ โลหะมาตีแผ่ให้แบนออกเป็นรูปต่างๆ จะ เป็นแผ่นแบน ธรรมดาๆ หรือจะเป็นรูปอะไรก็สุดแต่ เช่น กะทะทอง ถาดทองเหลือง ขันน้ำ เป็นต้น 9. หมู่ช่างกลึง หมายถึง งานศิลปะที่ใช้เครื่องมือกลึงเป็นรูปทรงต่างๆ โบราณใช้เครื่องมือกลึง เป็นแบบที่ใช้กำ ลังแรงคนทำ การ ฉุดชักโดยตรงส่วนสำ คัญของเครื่องกลึงวัสดุใช้กลึงเป็น งาช้าง ไม้ทำ กลองแล้วลงรักปิดทอง เป็นต้น 10. หมู่ช่างหล่อ หมายถึงช่างที่ทำ แบบพิมพ์และหล่อประติมากรรม การ หล่อทำ โดยการนำ ของเหลว เช่น ปูนปลาสเตอร์ ขี้ผึ้ง โลหะที่หลอมเหลวแล้วเทลงในแบบพิมพ์เมื่อเย็นลงก็จะ แข็งเป็นรูป ตามแบบพิมพ์ ประเภทของช่างสิบหมู่ 8

การจำ แนกช่างไทยโบราณไว้ทั้ง 10 หมู่ ดังกล่าวนี้ เป็น เพียงการจัดเข้าหมู่กัน ให้ได้จำ นวน 10 หมู่ แต่มิได้หมาย จะให้ตรงกับคำ ว่า "ช่างสิบหมู่" เพราะยังมีช่างอีกพวกหนึ่ง คือ ช่างทอง ไม่เข้าหมู่ช่างทั้งหลาย เพราะมีหน่วยงาน เฉพาะ ทั้งเป็นช่างที่ต้องใช้ฝีมือมาก งานบางอย่างต้องซื่อ สัตย์ สุจริต จริงๆ เพราะทองคำ ย่อมมีราคาสูง อาจจะต้อง ประกอบด้วยเพชร พลอย จึงเป็นหน่วยงานที่มักเรียกกัน ว่า "สุวรรณกิจ" มีหน้าที่ทำ เครื่องราชูปโภคโดยเฉพาะ เป็นต้น 9

งานช่างสิบหมู่ วิจิตรบรรจงสร้างพระเมรุมาศ (ออนไลน์). https://www.posttoday.com/lifestyle/485798 ศิลปวัฒนธรรม (ออนไลน์). https://www.silpamag.com/art/article_96093 ช่างสิบหมู่ประกอบด้วยงานช่างอะไรบ้าง (ออนไลน์). ช่างสิบ หมู่ประกอบด้วยงานช่างอะไรบ้าง ช่างหลวงของแผ่นดิน ช่างสิบหมู่ (ออนไลน์). https://www.bareo-isyss.com/service/artculture/%e0%b8%8a%e0%b9%88%e0%b8%b2%e0 %b8%87%e0%b8%aa%e0%b8%b4%e0%b8%9a%e0 %b8%ab%e0%b8%a1%e0%b8%b9%e0%b9%88/ บรรณานุกรม 10