การแต่งกายยืนเครื่องโขน

การแต่งกายยนื เคร่ืองโขน

จดั ทาโดย

นางสาว ปาณจรี แสงพรมมา
รหสั นกั ศึกษา 6510121258009

วิทยาลยั การฝึกหดั ครู สาขานาฏศิลป์
รหสั วชิ า 1001204

การแต่งกายยืนเครื่องโขน
…………………….
เครื่องแต่งกายโขน

พระ นาง

ยกั ษ์ ลิง

ภาพเคร่ืองแต่งกาย พระ นาง ยกั ษ์ ลงิ

โขน การแสดงนาฏกรรมที่เป็นแหล่งรวมศิลปะหลายแขนง โดยมีเคร่ืองแต่งกายเป็น

ส่วนประกอบที่สาคญั อยา่ งหน่ึงท่ีทาใหก้ ารแสดงมีความวิจิตรอลงั การก่อให้เกิดความต่ืนตาประทบั ใจอีกท้งั ยงั
เป็นเครื่องแสดงฐานะแสดงลกั ษณะ สามารถบ่งบอกใหร้ ู้ถึงชาติกาเนิด และฐานนั ดรศกั ด์ิของตวั โขน ทาใหผ้ ชู้ ม
เห็นคณุ ลกั ษณะของตวั ละครในการแสดงโขนเร่ืองรามเกียรต์ิไดเ้ ด่นชดั ข้ึน เคร่ืองแต่งกายโขนเห็นไดช้ ดั เจนวา่
เป็นเครื่องแต่งกายท่ีเลียนแบบมาจากเคร่ืองตน้ หรือ เคร่ืองทรงของพระมหากษตั ริยก์ ลา่ วคือ มีช่ือเรียกชิ้นส่วน
ของเคร่ืองแตง่ กายที่ตรงกนั มีรูปร่างลกั ษณะท่ีใกลเ้ คียงกนั มีการนาไปใชใ้ นแบบอยา่ งเดียวกนั จึงนบั ไดว้ า่ เคร่ือง
แตง่ กายโขนเป็นศิลปะสร้างสรรคป์ ระเภทหน่ึงท่ีประดิษฐข์ ้นึ ดว้ ยความประณีตวิจิตรงดงามตามความเช่ือในทาง
ศาสนาพราหมณ์ หรือฮินดูที่ไดเ้ ขา้ มาเผยแพร่สู่ประเทศไทยแตค่ ร้ังอดีตส่งผลใหป้ ระชาชนชาวไทยแตโ่ บราณมี
ความเชื่อวา่ พระมหากษตั ริย์ คือ ผสู้ ืบเช้ือสายมาจากเทพเจา้ เพอ่ื ท่ีจะมาปกครองบา้ นเมืองใหไ้ ดร้ ับความร่มเยน็
เป็นสุข ดงั น้นั พระมหากษตั ริยจ์ ึงไดร้ ับการยกยอ่ งใหเ้ ป็นสมมติเทพจินตนาการในเร่ืองที่เก่ียวกบั เทพต่างๆ เกิด
ไปตามศรัทธาของแตล่ ะชุมชน และเพ่ือยกยอ่ งใหเ้ ทพเหลา่ น้นั มีฐานะท่ีอยสู่ ูงกวา่ ปวงชนทวั่ ไป จึงเกิดการสมมติ
คุณลกั ษณะของปวงเทพในทุกๆ ดา้ นท่ีเห็นไดช้ ดั อยา่ งหน่ึงคือเคร่ืองแตง่ กาย องคป์ ระกอบตา่ งๆของเครื่องแตง่
กายเทพเจา้ จะถกู สร้างสรรคข์ ้ึนดว้ ยความวจิ ิตรพสิ ดารสุดแทแ้ ต่ละชุมชนที่จะสามารถจินตนาการแลว้ คดิ
ประดิษฐก์ นั ข้นึ เห็นไดจ้ ากงานปฏิมากรรมและงานจิตรกรรมตา่ งๆเมื่อความเชื่อในเรื่องของพระมหากษตั ริยเ์ ป็น
องคส์ มมติเทพ มีความแพร่หลายและเด่นชดั มากข้ึน กเ็ กิดการก าหนดรูปร่างลกั ษณะเคร่ืองแต่งกายท่ีสามารถ
ใชไ้ ดจ้ ริงกบั บคุ คลที่ยกยอ่ งใหอ้ ยสู่ ูงกวา่ ปุถุชนสามญั จินตนาการในเร่ืองของเทพท่ีมาสอดคลอ้ งกบั องค์
พระมหากษตั ริย์ จึงเกิดการถ่ายเทแนวความคิดผนวกกบั จินตนาการของช่าง น ามาสร้างเป็นเครื่องตน้ เคร่ืองทรง
โดยใหม้ ีความพิเศษสมกบั ฐานะของบุคคลท่ีถกู ยกยอ่ งใหเ้ ป็นพระมหากษตั ริยใ์ นตานาน นิทาน นิยาย หรือละคร
พ้ืนบา้ น ส่วนใหญเ่ ป็นเร่ืองที่เกี่ยวกบั จกั รๆ วงศๆ์ กษตั ริยม์ กั ถูกยกยอ่ งวา่ สืบเช้ือสายมาจากเทพเจา้ ถึงแมต้ ่อมา
ภายหลงั ไดป้ รับแต่งวรรณกรรมเรื่องเด่นๆใหเ้ ป็นวรรณคดีเน้ือหาท่ีเก่ียวขอ้ งกบั กษตั ริยก์ ย็ งั นิยมยกยอ่ งใหส้ ืบ
เช้ือสายมาจากเทพเจา้ เช่นเดิมดงั เช่นวรรณคดีเร่ืองรามเกียรต์ิพระรามคืออวตารปางหน่ึงของพระนารายณ์ถึง
ถึงแมว้ า่ พระรามจะเป็นมนุษยเ์ ดินดิน แต่ก็มีฐานะเป็นพระมหากษตั ริย์ และท่ีสาคญั คือมีเช้ือสายมาจาเทพเจา้

ดงั น้นั การก าหนดเครื่องแตง่ กาย ตอ้ งคดิ สรรคใ์ หส้ มฐานนั ดรศกั ด์ิแห่งความเป็นเทพเจา้ จึงมีการกาหนด สีเส้ือผา้
เคร่ืองแต่งกายดงั ตวั อยา่ งท่ีปรากฏอยใู่ นบทละครเร่ืองรามเกียรต์ิพระราชนิพนธใ์ นพระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอด
ฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลท่ี 1 ตอนพระรามพระลกั ษมณ์แต่งองคท์ รงเคร่ือง จะขา้ มสมุทรไปเมืองลงกา ดงั น้ี

“พระหริวงศ์ทรงทพิ ย์ภูษา เครือหงส์กาบผกาช่อห้อย

พระลกั ษมณ์ทรงผ้าก้านกระหนกลอย ชายไหวช่อช้อยชายแครง

สอดใส่ฉลององค์ทรงประพาส พน้ื ตาดฉลุเครือแย่ง

ทบั ทรวงประดบั เพชรแดง ตาบทศิ ลายแทงสังวาลวัลย์

พาหุรัดทองกรมังกรพด สลบั ด้วยมรกตมุกดาคนั่

ธามรงค์เพชรรายเรือนสุบรรณ มงกฎุ แก้วเทวญั สว่างวาม”

จากหนงั สือเรื่อง “การศึกษาและการพฒั นาองคค์ วามรู้เก่ียวกบั การแต่งกายยนื เคร่ือง”

ของกรมศิลปากร แสดงให้เห็นชดั เจนวา่ เครื่องแต่งกายโขน มีองคป์ ระกอบ 3 ส่วน ดงั น้ี

1. ศิราภรณ์ หมายถึง เคร่ืองประดบั ศีรษะของตวั โขน ไดแ้ ก่

- ตวั พระ ไดแ้ ก่ ชฎา

- ตวั นาง ไดแ้ ก่ มงกฎุ กษตั รีย์

- ตวั ยกั ษ์ ไดแ้ ก่ ศีรษะยกั ษ์

- ตวั ลิง ไดแ้ ก่ ศีรษะลิง

2. ถนิมพมิ พาภรณ์ หมายถึง เครื่องประดบั กาย ไดแ้ ก่

- กาไลเทา้ หรือ ขอ้ เทา้

- เขม็ ขดั หรือป้ันเหน่ง
- สังวาล(รวม ตาบทิศ และตาบหลงั )

- ทบั ทรวง

- กาไลแผง หรือทองกร

- ธามรงค์ หรือแหวน

- แหวนรอบ

- ปะวะหล่า

3. พสั ตราภรณ์ หมายถึง เคร่ืองนุ่งห่มท่ีเป็นผา้ ไดแ้ ก่

- สนบั เพลา หรือกางเกง

- ผา้ นุ่ง หรือภูษา หรือพระภษู า

- หอ้ ยขา้ ง หรือเจียระบาด หรือชายแครง

- หอ้ ยหนา้ หรือชายไหว(รวมสุวรรณกระถอบ ซ่ึงปักลายเป็นชิ้นเดียวกนั )

- เส้ือ หรือฉลององค์

- รัดสะเอว หรือรัดองค์

- กรองคอ หรือนวมคอ หรือกรองศอ

การแต่งกายยืนเครื่องโขน

การแตง่ กายยนื เคร่ืองโขน ตวั พระ ตวั นาง ตวั ยกั ษ์ และตวั ลิง ทก่ี รมศิลปากรใชป้ ฏิบตั ิน้นั มีการสืบ
ทอดวธิ ีการแตง่ มาจากโบราณ ท้งั กรมมหรสพ วงั สวนกุหลาบ และวงั เจา้ คุณพระประยรู วงศเ์ ป็นตน้ เห็นไดจ้ าก
บรรดาครูบาอาจารยท์ ี่เขา้ มาทางานในกองการสงั คีตกรมศิลปากรในยคุ แรกๆน้นั มาจากสานกั โขนละครที่มี
ช่ือเสียงและท่ีมีคณุ ภาพในดา้ นการแสดงนาฏศิลป์ ไทยอยา่ งดีเลิศอีกท้งั ยงั มีรายการเครื่องแต่งกายโขนละครท่ี
ไดร้ ับโอนมาจากกรมมหรสพ อนั มีความประณีตในการจดั สร้างช้นั ยอดทาใหม้ องเห็นไดว้ า่ ผแู้ ตง่ ตวั ผแู้ สดงโขน
จะตอ้ งมีความรู้ความชานาญในเร่ืองเครื่องแต่งกาย และกลวธิ ีในการแต่งกายยนื เคร่ืองโขนเป็นอยา่ งดีการแตง่ ตวั
ผแู้ สดงน้นั ผูแ้ ต่งตวั ตอ้ งสามารถท าใหเ้ คร่ืองทรงอนั วิจิตรที่ผแู้ สดงสวมใส่มีความโดดเด่นเป็นสง่าสมภูมิของตวั
ละครผิดไปจากรูปลกั ษณ์ที่เป็นธรรมชาติเดิมของศิลปิ น อีกท้งั การแต่งตวั ผแู้ สดงอยา่ งมีคุณภาพท่ีดีน้นั เป็นการ
ส่งเสริมใหศ้ ิลปิ นสามารถแสดงท่าทางร่ายราไดอ้ ยา่ งคลอ่ งตวั สวยงาม ท้งั น้ีท่ีสาคญั ผแู้ ต่งตวั และศิลปิ นผแู้ สดง
จึงตอ้ งมีความเขา้ ใจ และทราบกลวธิ ีในการแต่งกายอยา่ งชดั เจน และถกู ตอ้ งเป็นไปในทิศทางเดียวกนั จึงพอ
กลา่ วไดว้ า่ ขนบธรรมเนียมการแต่งกายยนื เคร่ืองโขน ของกรมศิลปากร มีการสืบทอดอยา่ งเป็นระบบจากรุ่นสู่รุ่น
และด าเนินการมาอยา่ งต่อเน่ืองนบั จากอดีตถึงปัจจุบนั ซ่ึงเป็นการสืบทอดกนั ทางปฏิบตั ิเมื่อนามาบนั ทึกเป็น

ลายลกั ษณ์อกั ษรสาหรับเป็นหลกั ฐานขอ้ มูลทางวชิ าการ สามารถเรียบเรียงไดด้ งั น้ี

ข้นั ตอนการแต่งกาย

ข้นั ตอนการแตง่ กายยนื เคร่ืองผแู้ สดงโขน ไม่วา่ จะเป็นตวั พระ ตวั นาง ตวั ยกั ษ์ และตวั ลิง
สามารถแบ่งข้นั ตอนการแตง่ กายไดเ้ ป็น 2 ข้นั ตอน คือ

1. การเตรียมความพร้อม
1.1 การเตรียมความพร้อมของผแู้ ต่ง
1.2 การเตรียมความพร้อมของผแู้ สดง

2. การแตง่ กาย
1. การเตรียมความพร้อม

1.1 การเตรียมความพร้อมของผแู้ ตง่
ผแู้ ตง่ ตวั ผแู้ สดงจะตอ้ งเตรียมอปุ กรณ์การแตง่ กายยนื เคร่ืองโขนใหพ้ ร้อม และครบทุก
ชิ้นส่วนตามรูปแบบท่ีก าหนด พร้อมตรวจดูความเรียบร้อยของเคร่ืองแตง่ กายใหถ้ ูกตอ้ ง ดว้ ยการตรวจดูสภาพ
ความสมบูรณ์ของเครื่องแตง่ กาย
อุปกรณ์การแต่งกายยืนเครื่องโขน ประกอบดว้ ย
1. ดา้ ยเยบ็ ผา้ เบอร์ 8
2. เขม็ เยบ็ ผา้ กน้ ทองขนาด 2 “No. B 7 040/
3. มีด และกรรไกร
4. ผา้ รัดเอว ท าดว้ ยผา้ ดิบ ขนาดกวา้ ง 5 นิ้ว ยาว 1.50 เมตร

1.2 การเตรียมความพร้อมสาหรับผแู้ สดง

ก่อนการแตง่ กายผแู้ สดงตอ้ งทาธุระส่วนตวั ใหเ้ รียบร้อย เพราะเมื่อแต่งเครื่องโขนแลว้ จะไม่สะดวก
ในการเขา้ ห้องน้า ส่ิงที่ผแู้ สดงจะตอ้ งเตรียมพร้อมมาก่อน คือ ตอ้ งสวมเส้ือตวั ใน และกางเกงขาส้นั ช่วยป้องกนั
ไมใ่ หเ้ กิดอาการระคายเคืองผิวท่ีตอ้ งสมั ผสั กบั เครื่องแตง่ กายโขน

2. การแต่งกาย

ตวั ละครท้งั หมดที่แต่งกายยนื เคร่ืองของการแสดงโขน เรื่องรามเกียรต์ิ จดั แยกตามลกั ษณะแบ่งเป็น
ประเภทหลกั สาคญั ๆได้ 4 ประเภท คือ พระ นาง ยกั ษ์ และลิง ซ่ึงท้งั สี่ประเภทน้ีมีองคป์ ระกอบการแตง่ กายท่ี
เหมือนกนั และแตกตา่ งกนั ตามลกั ษณะของตวั ละครแต่ละตวั ท่ีถูกกาหนดไว(้ ตามสมญาภิธานรามเกียรต์ิ)

การแต่งกายตวั โขนแตล่ ะตวั จึงยดึ แบบวิธีการแตง่ ตามหลกั ของตวั ละครท้งั สี่ประเภท

ดงั กลา่ วดว้ ยในคร้ังน้ีก าหนดการแตง่ กายตวั โขนใหเ้ ห็นเด่นชดั คือ ตวั พระ (พระราม ) ตวั นาง (นางสีดา)

ตวั ยกั ษ์ ( ทศกณั ฐ์ ) และ ตวั ลิง ( หนุมาน) ซ่ึงมีกลวิธีในการแตง่ กายยนื เคร่ืองโขนแตล่ ะแบบ