หน่วยที่ 8บุคคลสำคัญในวงการนาฏศิลป์

พระราชชายาเจ้าดารารัศมี

พระราชชายาเจ้าดารารัศมี ประสูติ เมื่อวันอังคาร
เดือน ๑๐ เหนือ ขึ้น ๘ ค่า ปี ระกา พ.ศ. ๒๔๑๖ เป็ นเจ้าจอม
ในพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกล้าเจ้าอยู่หวั และโปรดเกล้าฯ
ให้สรา้ งตาหนักท่ีประทบั ในบริเวณพระราชวงั ดสุ ิตมีช่ือว่า
“สวนฝรงั่ กงั ไส”

พ.ศ. ๒๔๕๑ ทรงได้รับการสถาปนาเป็ น “พระราชชายา”
เป็ นตาแหน่งพระมเหสีเทวี ซึ่งมีการสถาปนาขึ้นเป็ นครงั้
แรกในสมยั นัน้

พระราชชายาเจ้าดารารศั มี

พระราชชายาเจ้าดารารัศมี

พระองคไ์ ด้ประกอบพระกรณียกิจหลายด้าน เช่น
๑. ทรงสนับสนุนวรรณกรรมประเภท “คร่าวขอ” จนเป็ นท่ีนิ ยมสงู สดุ พระองคม์ ีกวี
ผ้มู ีความสามารถประจาราชสานักหลายคน เช่น ท้าวสุนทรพจนกิจ ได้ประพนั ธ์บท
ละครเรอ่ื ง “น้อยไจยา”ถวายพระองค์ ได้ปรบั ปรงุ ให้เหมาะสมยิ่งขนึ้
๒. ทรงให้จดั หาครดู นตรีและนาฏศิลป์ มาสอนในค้มุ ทรงดาริให้ฝึ กซ้อมฟ้อนเทียน
ลอดใต้ท้องช้างในการรบั เสดจ็ พระบาทสมเดจ็ -พระปกเกล้าเจ้าอยู่หวั เม่ือเสดจ็ เยือน
นครเชียงใหม่
๓. ทรงรวบรวมผ้ชู านาญการทอผ้าตีนจกจากที่ต่างๆ
เข้ามาทอในตาหนัก เพ่ือฝึ กสอนให้ลูกหลานได้มี
วิชาชีพต่อไป
พระราชชายาเจ้าดารารศั มีสิ้นพระชนม์เม่ือวนั ท่ี
๙ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ รวมพระชนมายุได้ ๖๐ พรรษา

ท่านผู้หญงิ แผ้ว สนิทวงศ์เสนี

ท่านผ้หู ญิงแผ้ว สนิ ทวงศเ์ สนี เกิดวนั ที่ ๒๕ ธนั วาคม

พ.ศ. ๒๔๔๖ เม่ืออายุ ๘ ขวบ ได้เข้าไปอยู่ในวงั สวนกหุ ลาบ

ได้ฝึ กหดั ละครจากเจ้าจอมมารดาวาด (ท้าววรจนั ทร)์

ด้วยความสามารถที่เป็ นเลิศจึงเป็ นท่ีโปรดปราน

ของสมเดจ็ พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ เจ้าฟ้าอษั ฎางค์เดชาวุธ

กรมหลวงนครราชสีมา ทรงขอท่านผ้หู ญิงแผ้วเป็ นชายา

ในพระองค์ มีนามว่า หมอ่ มแผว้ นครราชสีมา

หม่อมแผ้วมีความสามารถในด้านการแสดงตวั พระ

แสดงเป็นอิเหนาโดยหดั จากเจ้าจอมมารดาเขียน ท่านผหู้ ญิงแผว้ สนิทวงศเ์ สนี

ท่านผู้หญงิ แผ้ว สนิทวงศ์เสนี

ผลงานการประดิษฐท์ ่ารา
๑. ระบาสตั วต์ ่างๆ เช่น ระบากวาง
๒. ระบาอื่นๆ เช่น ระบากินรีรอ่ น
๓. ท่าราของอิเหนา ตอนจากถา้ ตดั ดอกไม้
ฉายกริช
๔. ฟ้อนต่างๆ เช่น ฟ้อนมาลยั
๕. แต่งบทละคร เช่น

- เรอื่ ง อิเหนา ตอน ลมหอบ บษุ บาชมศาล
- เรื่อง สงั ข์ทอง ตอน เลือกคู่-หาปลา ตีคลี

ครูอาคม สายาคม ครอู าคม สายาคม

ครอู าคม สายาคม เกิดเม่ือวนั ที่ ๒๖ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๖๐
สมคั รเข้ารบั ราชการในกองปี่ พาทย์และโขนหลวง โดยรบั
คดั เลือกให้ฝึ กหดั เป็ นตวั พระ เพราะมีรปู ร่างหน้าตาดี ราสวย
พออายุได้ ๑๔ ปี ได้รบั เลือกให้แสดงโขนนัง่ ราวหน้าพระท่ีนัง่
หลงั จากนัน้ กไ็ ด้แสดงเป็นพระรามมาตลอด
หลวงวิลาศวงงาม (หร่า อิ นทรนัฏ) ได้ประกอบพิธี
ประสิทธ์ิประสาทให้ครอู าคมเป็นครปู ระกอบพิธีไหว้ครแู ละ
ครอบวิชาโขนละครได้
ครูอาคมเสียชวี ติ เม่ือวนั ท่ี ๙ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๕๒๕

ครูอาคม สายาคม

ผลงาน
๑. แสดงละครปลกุ ใจของหลวงวิจิตรวาทการ เช่น

- เรอื่ ง มหาเทวี แสดงเป็น แสงดาว
- เรอ่ื ง แสนหวี แสดงเป็น อามาตย์
๒. แสดงเป็นพระราม
๓. แสดงละครเรอ่ื งต่างๆ เช่น
- เรอื่ ง พระรว่ งหรอื ขอมดาดิน แสดงเป็น พระรว่ ง
- เรอื่ ง ไกรทอง ตอน ปราบชาละวนั แสดงเป็น ไกรทอง
๔. ผลงานด้านประดิษฐท์ ่ารา คือ
- ท่าตระนาฏราช
- ท่าราเพลงหน้าพาทยโ์ ปรยขา้ วตอก

ครูอาคม สายาคม

ผลงาน
๕. ผลงานด้านการเขียน

- แต่งหนังสือท่าราเทพนมเลก็
๖. ผลงานด้านวิทยกุ ระจายเสียง

- ตงั้ คณะสายเมธี
๗.ผลงานด้านภาพยนตร์

- แสดงเป็นพระเอกและเป็นผกู้ ากบั
๘. ผลงานด้านกากบั เวที

- กากบั การแสดงและสอนโขน

ครูเฉลย ศุขะวณชิ

ครเู ฉลย ศขุ ะวณิช เกิดวนั ที่ ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๔๗ เป็นบตุ รของนายเงินกบั

นางเน้ย แย้มสุด อายุประมาณ ๗ ขวบ มารดาได้พาไปฝากไว้กบั คุณหญิงจรรยายุทธกิจ

(เอ่ียม ไกรฤกษ์) ต่อมาได้ติดตามไปอยู่กบั คุณท้าวนารีวรคณารกั ษ์ (เจ้าจอมแจ่ม

ในรชั กาลที่ ๕) มาหดั ละคร ณ วงั สวนกหุ ลาบ

เม่ืออายุ ๒๑ ปี ได้สมรสกบั พระยาอมเรศรส์ มบตั ิ (ต่วน ศุขะวณิ ช)

จึงเลิกแสดง หลงั จากสามีถึงแก่กรรมจึงกลบั มารบั ราชการเป็ นครสู อน

นาฏศิลป์ ในวิทยาลยั นาฏศิลปะกรมศิลปากร

ผลงานทางการแสดง

ได้รบั บทแสดงเป็นตวั เอกในหลายๆ เรอ่ื ง เช่น

- เรอื่ ง อิเหนา แสดงเป็น ประไหมสหุ รี มะเดหวี ดรสา ครเู ฉลย ศขุ ะวณิช
- เรอ่ื ง อณุ รทุ แสดงเป็น ศภุ ลกั ษณ์

ครูลมุล ยมะคุปต์

ครูลมุล ยมะคุปต์ เกิดเมื่อ วนั ท่ี ๒ มิถนุ ายน พ.ศ. ๒๔๔๘
ที่จงั หวดั น่าน

บิดาได้นาไปถวายตวั เป็นละครในสมเดจ็ พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอเจ้า
ฟ้าอษั ฎางคเ์ ดชาวธุ กรมหลวงนครราชสีมา ณ วงั สวนกหุ ลาบ

สมรสกับนายสงัด ยมะคุปต์ ซ่ึ งเป็ นผู้มีความสามารถ
ในเร่ืองป่ี พาทย์และการขับเสภาเจ้าแก้วนวรัฐเจ้าผู้ครอง
นครเชียงใหม่มีพระประสงคท์ ่ีจะหาครดู นตรีไทยปรบั วงดนตรี ครลู มลุ ยมะคปุ ต์
คณุ ครหู ลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปะบรรเลง) จึงแนะนานายสงดั ครลู มุลได้ติดตามสามี
ขนึ้ ไปเชียงใหม่ และได้รบั พระกรณุ าจากเจ้าแก้วนวรฐั และพระราชชายาเจ้าดารารศั มี
ให้เป็ นครูนาฏศิลป์ อยู่ในคุ้มหลวงและได้จดจาการแสดงของภาคเหนือมาเผยแพร่
ท่ีกรงุ เทพฯ เป็นครงั้ แรก

ครูลมุล ยมะคุปต์

ครูลมุล ยมะคุปต์ สิ้นชีวิตเม่ือวนั อาทิตย์ที่ ๓๐ มกราคม พ.ศ. ๒๕๒๖ ด้วยสาเหตุ
ระบบหวั ใจลม้ เหลว
ผลงาน
๑. ขณะอยใู่ นวงั สวนกหุ ลาบ ได้เป็นนายโรงของละครทุกเร่ือง เช่น
- เรอ่ื ง อิเหนา แสดงเป็น อิเหนา สียะตรา
- เรื่อง อณุ รทุ แสดงเป็น อณุ รทุ

๒. การประดิษฐท์ ่ารา

- ราแม่บทใหญ่ ระบาต่างๆ

- ฟ้อน ฟ้อนเงีย้ ว ฟ้อนเลบ็

- เซิ้ง รว่ มกบั ครเู ฉลยคิดเซิ้งสมั พนั ธเ์ ซิ้งสราญ

ครูจาเรียง พธุ ประดบั

ครูจาเรียง พุธประดบั เกิดเมื่อวนั ท่ี ๑๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๕๙ เข้ารบั ราชการ
ในกรมปี่ พาทย์หลวงโดยเป็ นตัวนางละครหลวงในรชั สมยั พระบาทสมเด็จพระปกเกล้า
เจ้าอยู่หวั ด้วยเหตุที่เป็ นผ้จู าท่าราได้แม่นยา จึงได้รบั เลือกให้เป็ นตวั นางคู่หน้าอยู่เสมอ
นอกจากนี้ยงั ได้แสดงเป็นตวั เอกในละครอีกหลายเรอ่ื ง เช่น

เรอ่ื งรามเกียรต์ิ แสดงเป็น นางนารายณ์ในโขนชุด
นารายณ์ปราบนนทกุ

เรอื่ งสวุ รรณหงส์ แสดงเป็น พราหมณ์เกศสรุ ิยง
เม่ือ พ.ศ. ๒๕๑๙ ได้รบั ตาแหน่งนาฏศิลปิ น ๗ (ชนั้ พิเศษ)
คนแรกของกรมศิลปากร

ครจู าเรยี ง พธุ ประดบั

นาฏศิลป์ ไทยมีการสืบทอดกนั มายาวนาน สิ่งที่ทาให้นาฏศิลป์ คงอยู่ถึงทุกวนั นี้
อาจทาได้หลายทางด้วยกนั เช่น การชม การฝึ กนาฏศิลป์ แสดงนาฏศิลป์ ในงานต่างๆ
เพื่อเผยแพร่ การไหว้ครเู พื่อระลึกถึงครบู าอาจารย์

การไหว้ครูสาหรับการแสดง

การไหว้ครู คือ การท่ีศิษยแ์ สดงความกตญั ญกู ตเวที และแสดงความเคารพนับถือ
ต่อครบู าอาจารยอ์ ยา่ งจริงใจที่ได้ประสิทธ์ิประสาทวิชาให้และเป็นมงคลต่อชีวิตตนเอง

จุดมุ่งหมายการไหว้ครู

การไหว้ครจู ดั ขึน้ เพ่อื อทุ ิศส่วนกศุ ลแด่ครบู าอาจารยท์ ่ีล่วงลบั ไปแล้ว เป็นการแสดง
ความกตญั ญกู ตเวทีต่อผ้ปู ระสิทธ์ิประสาทวิชาให้ เป็นการขอขมาลาโทษที่ทาผิดพลาด
โดยรู้เท่าไม่ถึงการณ์ และเป็ นสิ่งเตือนสติให้ประพฤติแต่ส่ิงดีงาม เกิดความมนั่ ใจ
ในการแสดง

วนั ท่ีประกอบพิธีไหว้ครู เดิมนิยมใช้วนั พฤหสั บดี เพราะถือว่าเป็นวนั ครแู ต่ภายหลงั
จะมีการไหว้ในวนั อาทิตยด์ ้วย เพราะถือว่าสะดวกเป็นวนั หยดุ ราชการ

ศีรษะครูทใ่ี ช้ประกอบพธิ ีไหว้ครู

ศีรษะครทู ่ีใช้ประกอบพิธีไหว้ครู

ศีรษะครูทใี่ ช้ประกอบพธิ ีไหว้ครู

ศีรษะครทู ่ีใช้ประกอบพิธีไหว้ครู มีดงั นี้
๑. ศีรษะพระอิศวร เป็นตวั แทนเทพเจ้าสงู สดุ เป็นผทู้ าลายล้างสิ่งชวั่ ร้าย
๒. ศีรษะพระนารายณ์ เป็นตวั แทนเทพเจ้าผรู้ กั ษาโลก
๓. ศีรษะพระพรหม เป็นตวั แทนเทพเจ้าผสู้ ร้างโลก
๔. ศีรษะพระอินทร์ เป็นตวั แทนเทพเจ้าผทู้ ่ีคอยช่วยเหลือคนดี
๕. ศีรษะพระพิฆเนศ เป็นตวั แทนเทพเจ้าแห่งศิลปศาสตร์
๖. ศีรษะพระวิสสกุ รรม เป็นตวั แทนเทพเจ้าแห่งการช่าง
๗.ศีรษะพระปรคนธรรพ เป็นตวั แทนเทพเจ้าทางปี่ พาทย์ ผปู้ ระดิษฐพ์ ิณ
๘. ศีรษะพระปัญจสีขร เป็นตวั แทนเทพเจ้าแห่งพิณ และการขบั รอ้ ง
๙. ศีรษะพระฤๅษี เป็นตวั แทนครฝู ่ ายมนุษยท์ ่ีได้รบั การถ่ายทอดและจดท่าราพระอิศวร
๑๐. ศีรษะพระพิราพ เป็นตวั แทนครอู สรู เทพท่ีมีอิทธิฤทธ์ิ

เคร่ืองบูชาและเครื่องสังเวย

๑. ธปู เทียน น้าอบ แป้งกระแจะ พวงมาลยั ท่ีพรมน้ามนต์ และขนั น้ามนต์
๒. ผา้ ขาว ๑๕ เมตร ขนั กานลผทู้ าพิธี ๑ ใบ ขนั กานลป่ี พาทย์ ๑ ใบ
๓. บายศรีปากชาม
๔. ขนมต้มแดง ขนมต้มขาว เลบ็ มือนางคนั หลาว หชู ้าง ทองหยิบ ทองหยอด ฝอยทอง
เมด็ ขนุน ถ้วยฟู
๕. นม เนย
๖. ถวั่ งา ขา้ วตอก
๗.หมาก พลู บหุ ร่ี เหลา้ น้า
๘. กล้วยน้าว้า อ้อย ขนุน
๙. ผลไม้
๑๐. หวั หมู เป็ด ไก่ ไข่เป็ด ปลาช่อน ปทู ะเล ก้งุ หอยแครง ทงั้ ดิบและสกุ
๑๑. เผอื ก มนั ฟักทอง

เคร่ืองบูชาและเคร่ืองสังเวย

เครอ่ื งสงั เวย

เพลงทใี่ ช้บรรเลงประกอบการไหว้ครู

วงดนตรีท่ีใช้บรรเลงในการไหว้ครูนิ ยมใช้วงป่ี พาทยเ์ ครื่องคู่หรือตามความเหมาะสม
ของงาน ส่วนเพลงท่ีใช้อาจมีการกาหนดและลาดบั ไม่เหมือนกนั แล้วแต่ตาราท่ีได้รบั มอบมา
เช่น

เพลงโหมโรง เชิญสิ่งศกั ด์ิสิทธ์ิให้เสดจ็ มาในพิธี
เพลงสาธกุ ารกลอง บชู าส่ิงศกั ด์ิสิทธ์ิ
เพลงตระเชิญ เชิญพระอิศวร
เพลงตระนารายณ์บรรทมสินธ์ุ เชิญพระนารายณ์
เพลงดาเนินพราหมณ์ เชิญครฤู ๅษี
เพลงตระองคพ์ ระพิราพเตม็ องค์ เชิญครพู ระพิราพ
เพลงตระสนั นิบาต เชิญครทู กุ พระองค์

ข้นั ตอนการไหว้ครูสาหรับการแสดง

๑. พิธีสวดมนตเ์ ยน็ ทาก่อนวนั ไหว้ครู ๑ วนั
๒. พิธีทาบญุ ตอนเช้า เลีย้ งพระตอนเช้าก่อนเริ่มพิธีไหว้ครู
๓. พิธีไหว้ครู เป็ นการสารวมจิตใจระลึกถึงครบู าอาจารยเ์ ปล่งวาจาตามผ้อู ่านโองการ

ผปู้ ระกอบพิธีเพลง ท่าพิธีไหว้ครู
พราหมณ์ตอนเช้า

ข้นั ตอนการไหว้ครูสาหรับการแสดง

๔. พิธีครอบครู เป็นการนาศีรษะครมู าครอบบนศีรษะของศิษยเ์ ป็นการรบั เป็นศิษย์
และมีครเู ป็นผดู้ แู ลรกั ษา

การเจิมหน้า การครอบครู

ข้นั ตอนการไหว้ครูสาหรับการแสดง

๕. พิธีรบั มอบ เป็ นขนั้ ตอนสูงสุด เป็ นการมอบความรู้เพื่อจะได้เป็ นครูถ่ายทอด
ความรใู้ ห้กบั ศิษยต์ ่อไป

การรบั มอบ

หน่วยก่อน สารบญั