e-book วิชามีนวิทยา

วิชามีนวิทยา

หน่วยที 3 รปู ร่างและลกั ษณะภายนอกของปลา

นางสาวกรกช อยรู่ มั ย์
แผนกวชิ าประมง วทิ ยาลยั เกษตรและเทคโนโลยนี ครราชสมี า

เอกสารประกอบการสอน วิชามนี วทิ ยา 1

หนวยที่ 3 รูปรางและลักษณะภายนอกของปลา
เรื่อง รปู รางและลกั ษณะภายนอกของปลา จาํ นวน 8 คาบ

จุดประสงคการเรียนรู
1. เขาใจรยางคข องปลา
2. อธบิ ายชนิดและหนา ท่ีของครีบ
3. บอกชนดิ และหนาที่ของหนวด
4. สามารถแบง สดั สว นบนตวั ปลา
5. บอกรปู รา งและรูปทรงของปลา

เน้ือหาสาระ
การแบง สัดสว นบนตวั ปลา

ปลาโดยทั่วไปมลี ําตวั สมมาตรดา นขาง (Bilateral Symmetry) ยกเวน ปลาในอนั ดับเฮเทอโรโซมาตา
(Order Heterosomata หรอื Pleuronectiformes) ไดแก ปลาล้นิ หมา ยอดมว ง จกั รผาน ในระยะตวั
ออนตาจะอยคู นละดา น แตเม่อื ถงึ ระยะหนงึ่ ตาจะยา ยไปอยูกบั อกี ดานหนึ่งอาจจะเปน ดา นซายหรือขวา
ก็ได โดยท่วั ไปแบง ตัวปลาออกเปน 3 สวน คือ
1.สวนหัว (Head) นบั จากปลายสุดของจะงอยปาก (Snout) ไปจนถึงขอบสุดของกระพุงแกม (Operculum)
เปน ทต่ี ง้ั ของอวัยวะรับความรสู กึ เกือบทกุ ชนดิ ไดแก ตา ปาก จมูก หนวด เปนที่ต้งั ของสมองและเสน ประสาท
ตางๆ รวมทง้ั ระบบหายใจ และบางสวนของระบบยอ ยอาหาร

2. ลําตัว (Trunk หรือ Body) เปน สว นท่ีนับจากขอบสุดของกระดกู กระพุง แกมไปจนถงึ เสนดิ่งทีล่ ากผานรู
ทวาร (Anus) เปน สวนท่สี ําคัญรองจากหัว เปน ที่ตงั้ ของครบี ยกเวนครีบกนและครีบหาง เปน สวนท่ีมีเกล็ดและ
ตอ มเมอื กใชป อ งกันตัว มีเสน ขา งตวั เปน ทต่ี ้ังของระบบยอยอาหาร ขับถาย และสืบพันธุ

3. หาง (Tail) เปน สว นทนี่ บั จากเสนติ่งทลี่ ากผานทวารไปจนถงึ สุดปลายครบี หาง เปน สวนทม่ี ีเกล็ด เปนท่ีตั้ง
ของครีบกน และครบี หาง ใชใ นการบงั คับทิศทางและพยุงลําตวั ใหล อยขน้ึ ลงในระดบั ท่ีตองการ ปลาไมมีคอ แตม ี
สว นท่เี รยี กวาคอคอด (Isthmus) เปน สว นท่ีอยูระหวา งเหงือกทงั้ สองขาง

รปู รา งรปู ทรงของปลา
เนอ่ื งจากปลามกี ารแพรก ระจายอยางกวางขวางในสง่ิ แวดลอมตา งๆ กนั จงึ มวี ิวัฒนาการเก่ียวกบั รปู ทรง
เพื่อใหเ หมาะสมกบั การดาํ รงชวี ติ ใหอยรู อดดีที่สุดในสภาพแวดลอมนัน้ ๆ รปู ทรงของปลาสามารถ
จําแนกไดด งั นี้

1. แบบกระสวย (Fusiform) เม่ือมองจากดานขางคลา ยกระสวยหรือลูกตอรปโ ด (Torpedo-shape) ถา
มองดานหนาตัดจะเปน รูปกลมหรือรีเลก็ นอ ย ดานหนา จะหนาและเรียวเล็กลงไปทางหาง ถอื เปน รูปทรง
ของปลาโดยทว่ั ไป เปน ปลาที่วา ยน้าํ ไดรวดเร็ววองไว มักหากินบริเวณกลางนํา้ และผิวนาํ้ เชน ปลาทู
ปลาโอ ปลาอินทรี ปลาฉลาม เปน ตน

2. แบบลูกศร (Arrow-shape) คลา ยแบบกระสวยแตล ําตวั ยาวกวา เชน ปลาการ (Gar) ปลาน้ําดอกไม

เอกสารประกอบการสอน วชิ ามีนวิทยา 2

3. แบบกลม (Globiform) รปู ทรงมีลกั ษณะกลมคลายลูกบอล วา ยนํา้ ชา เชน ปลาปกเปาหนามทุเรยี น มี
หนามเปน เกราะปอ งกนั ตัว

4. แบบงู (Anguilliform, Snake-shape, Serpentile-shape) รปู รา งเรียวยาวคลายงู มองหนา ตัดจะเปน
วงกลมในสวนหนา และคอย ๆ แบนลงไปทางหาง การเคลอ่ื นไหวอาศัยกลามเน้อื ลําตวั เปนสว นใหญ
ไดแ ก ปลาไหลทว่ั ๆ ไป

5. แบบเสน ดาย (Filiform) เปน รูปทรงท่มี ีลักษณะเรียวยาและเล็กคลา ยเสนดาย ไดแ ก ปลาไหลนาํ้ ลกึ ชนดิ
หนึ่ง (Snipe Eel)

6. แบบริบบ้นิ (Trachipterform) เปนรูปทรงที่มีลกั ษณะยาวและแบนขางมากแบบรบิ บนิ้ วายน้ําไมเกง
การเคลือ่ นไหวอาศัยกลา มเนือ้ ลาํ ตวั และครบี ไดแก ปลาดาบเงิน ดาบลาว

7. แบบทรงกระบอก (Cylindrical) ลําตวั เมอ่ื มองดานหนาหรอื ภาคตัดขวางจะเปน วงกลมหรอื เกอื บกลม
8. แบบแบนขา ง (Compressed) ลําตัวแบนขางเมือ่ มองภาคตัดขวาง จะเหน็ ลําตัวดา นซา ยและดานขวา

แบนเขา หากัน ไดแก ปลาท่วั ๆ ไป เชน ปลานิล ปลาตะเพยี น
9. แบบแบนลง (Depressed) ลาํ ตัวจะแบนลง เมอื่ มองภาคตัดขวางจะเห็นลําตวั ดา นลางแบนเขาหากัน

ไดแก ปลากระเบน เปน ตน
นอกจากมองดดู านขางหรือภาคตัดขวางของลําตวั ในการดรู ูปทรงแลว ยงั มกี ารแบง รปู ทรงไดอ กี โดยเทยี บสัดสวน
ระหวา งความยาวและความลกึ ของตัวปลา เพือ่ ใหเ ห็นภาพพจนไ ดดียงิ่ ขนึ้ คือ

1. แบบยาวเรยี ว (Elongate) ลําตวั ยาว เมอื่ เทียบความยาวมาตรฐานจะมากกวาความลกึ 4.1 เทาขนึ้ ไป
ไดแกปลาดาบลาว ดาบเงิน ปลานํ้าดอกไม

2. แบบปอมส้ัน (Oblong) ลําตวั คอ นขางส้นั ความยาวมาตรฐานมากกวา ความลกึ 2.1 - 4 เทา ไดแ ก ปลา
สีกุน ปลาใบขนนุ ปลาโอ เปนตน

3. แบบพระจันทรห รือรูปไข (Ovate) ลาํ ตวั รูปไข ความยาวมาตรฐานมากกวาความลกึ 1 - 2 เทา เชน
ปลาพระจันทร ปลาลิ้นหมาสกุล Synaptura เปนตน
ในการกลา วถงึ รูปทรงของปลามักจะบอกรายละเอียดลักษณะรปู ทรงทีม่ องดา นขา งและภาคตัดขวาง

ประกอบกันเพอ่ื ใหเ หน็ ภาพพจนไดดยี ง่ิ ขน้ึ เชน เมอ่ื กลา วถงึ รูปรา งลักษณะของปลาสกี นุ จะบอกวา ปลาสีกนุ มี
ลาํ ตัวคอ นขางส้นั และแบนขาง (Oblong and Compressed)

รปู ทรงของปลามแี ปลกออกไปอีกมากจนบางครัง้ อาจคดิ วาไมใ ชป ลากไ็ ด เชน ปลามานา้ํ ปลา
จิ้มฟน จระเข ปลาผีเส้อื กลางคืน เปนตน

วัดขนาดและสัดสว นตา งๆ ของปลา
การวดั ขนาดและสัดสวนของปลาไมไดวัดเฉพาะความยาวเทา นั้น แตมกี ารวัดทกุ ๆ สว นในรา งกายของ

ปลา เชน ความกวา ง ความลกึ ความยาวหัว ความยาวจะงอยปาก ความกวา งของตา ในการวดั บางคร้งั ไม
สามารถนาํ มาเปรยี บเทียบระหวา งสองสง่ิ ได จงึ นยิ มวัดความยาวในความยาวของอีกสิง่ หนงึ่ เพือ่ เปรยี บเทียบเปน
สดั สวน เชน เสน ผาศูนยก ลางของตาเปรียบเทยี บกับความยาวของสวนหวั อุปกรณท ใี่ ชวัดคือไมบ รรทัด บางครั้ง
อาจตองใชแคลลเิ ปร สชว ย หนวยท่ีใชวัดคอื มิลลิเมตรและเซนติเมตร โดยอาจมีทศนิยม 1 ตาํ แหนง

เอกสารประกอบการสอน วิชามนี วทิ ยา 3

การวดั ขนาดของปลาแบงไดดงั นี้
ก. การวัดความยาวทั้งสนิ้ หรอื ความยาวเหยียด (Total Length, TL) หมายถึง การวัดความยาวจากปลา

สดุ ของจะงอยปากจนถึงปลายสุดของครบี หาง (ลู)
ข. การวดั ความยาวมาตรฐาน (Standard Length, SL) หมายถึง การวัดความยาวจากปลายสุดของ

จะงอยปากไปจนถึงฐานของครบี หาง ซึง่ เปน สว นสุดทา ยของกระดูกไฮพรู อล (Hypural Plate) ทราบไดโดยการ
งอหางของปลาขนึ้ รอยหกั ตรงคอดหางถือเปน สวนสุดทายของกระดูกนี้

ค. การวัดความยาวถงึ สวนเวา หรอื หยักหาง (Fork Length, FL) หมายถึงการวดั ความยาวจากปลายสดุ
ของจะงอยปากถึงสวนเวา ลกึ ของครีบหาง (กาง)

ง. การวัดความลึก (Body Depth) หมายถงึ การวัดในแนวดิง่ ลงมาจากสว นบนสุดดา นหลังของปลา เม่ือ
หุบครีบหลงั แลว จนถึงสวนทองของปลาบริเวณท่ีวัดไดค า มากที่สุด

จ. การวัดความกวา ง (Body Width) หมายถงึ การวัดระยะจากดานขางดานหน่งึ ไปยงั อีกดา นหน่ึงของ
ตัวปลาบรเิ วณทว่ี ดั ไดคามากท่ีสุด

สาเหตุท่ีมกี ารวดั ปลาหลายๆ แบบนน้ั เนอื่ งจากปลามมี ากมายหลายชนดิ บางชนดิ กค็ ลายกัน รูปทรง
ตา งกนั ออกไป เพ่ือใชใ นการเปรยี บเทียบและหาขอมูลทางสถติ อิ ันจะเปนประโยชนต อ การวเิ คราะหช นดิ และ
ประโยชนทางดา นการประมง การวัดหาสัดสวนของอวัยวะนัน้ ตง้ั อยู เชน การวดั สว นหัวเทยี บกับความยาวของ
ลําตวั การวัดความกวางของตาเทยี บกบั ความยาวหวั หรอื ความลกึ เทียบกบั ความยาว เปน ตน สมมุตปิ ลาตวั หนงึ่
มเี สนผา ศนู ยก ลางของตาวัดได 10 มม. สวนหวั วัดได 80 มม. แสดงวาปลาตวั นหี้ ัวยาวเปน 8 เทาของตา ในคูมือ
วเิ คราะหพ รรณปลาจะเขยี นไวว า eye 8 in head