ใบความรู้ที่ 1 ความรู้ทั่วไปเกี่ยวกับงานใบตอง

ใบความรู้ท่ี 1

ความรู้ทั่วไปเกีย่ วกับงานใบตอง

ประวตั ิของงานใบตอง

งานประดษิ ฐ์ใบตองมมี าต้ังแต่สมยั สโุ ขทยั ผ้รู เิ ริ่ม และสบื ทอดมรดกทางวัฒนธรรมแขนงนี้
คอื ทา้ วศรีจุฬาลกั ษณ์หรอื นางนพมาศ ปรากฏเป็นหลักฐานในสมัยสุโขทยั จากหนังสอื เร่ืองตำรับท้าวศรีจฬุ า
ลักษณห์ รอื นางนพมาศวา่ ได้มีการจัดตกแตง่ ดอกไมเ้ ปน็ ที่แพร่หลายในสมัยนัน้ งานใบตองเป็นงานที่แสดงถงึ
เอกลักษณ์ ภูมิปัญญาของบรรพชนไทยสมัยกอ่ นท่ีไดร้ ู้จักประดิษฐ์ประดอยวสั ดุธรรมชาตมิ าใชเ้ ป็นภาชนะ
ห่อหุ้มอาหารไดอ้ ย่างวจิ ิตรสวยงามเรยี บงา่ ย งานใบตองเราถอื วา่ เปน็ ศิลปะของคนไทยมาต้งั แตส่ มัยโบราณ ใน
งานพิธสี ำคัญต่างๆ เรามักจะพบเหน็ งานศลิ ปะทใ่ี ชใ้ บตองเสมอ เชน่ กระทง บายศรีถาดใบตองฯลฯ
นอกจากนั้นการประดษิ ฐใ์ บตองยังสามารถนำมาใช้ในชวี ติ ประจำวันไดด้ ้วย การศกึ ษาเกี่ยวกบั ประวัติความ
เปน็ มาของงานใบตอง ทำให้ผู้เรยี นเหน็ คณุ คา่ ของงานศิลปวฒั นธรรมไทย และเกิดความคดิ ประดษิ ฐ์ผลงาน
รูปทรงใหม่ ๆ ได้

คนไทยรู้จกั นำใบตองหรอื ใบไมม้ าห่ออาหารหรือสิ่งของต่างๆ ใชใ้ นชวี ิตประจำวัน ตลอดจนคิด
ประดษิ ฐใ์ ห้มีรูปร่างหรือรปู ทรงสวยงาม มาต้ังแต่สมยั โบราณ โดยเฉพาะอยา่ งย่งิ ในงานพธิ ีตามประเพณไี ทย
ต่างๆ เชน่ การทำบุญในวันสำคัญ ย่ิงมีวธิ กี ารทำท่ีพิถีพิถนั และสวยงามมากท่สี ุดเทา่ ทีจ่ ะทำได้อนั เป็นการแสดง
ฝมี ืออวดกนั ใหน้ า่ ช่ืนชมยินดี

เปน็ การหายากที่จะบอกว่างานประดิษฐ์ใบตองมีมาตัง้ แต่สมัยใด ใครเป็นผู้รเิ ร่มิ และสืบทอดมรดก
ทางวฒั นธรรมแขนงน้ี แต่ปรากฏเปน็ หลกั ฐานในสมัยสุโขทยั จากหนังสือเรอ่ื งตำรบั ท้าวศรจี ฬุ าลักษณห์ รอื
นางนพมาศวา่ ได้มีการจดั ตกแตง่ ดอกไมเ้ ปน็ ท่ีแพร่หลายในสมยั นนั้ คร้ังนางนพมาศ
ได้ถวายตวั เข้าเป็นสนมของสมเดจ็ พระรว่ งเจา้ เมื่อวันที่ 4 พฤศจกิ ายน พุทธศักราช 1907 และไดป้ ระดิษฐ์
โคมลอยน้ำเปน็ รูปดอกบัวตกแต่งด้วยดอกไมป้ ระดิษฐ์ ผลไม้แกะสลัก ธูปเทยี นและโคมไฟ เม่ือสมเดจ็ พระรว่ ง
เจา้ ทอดพระเนตรเห็นกท็ รงชมว่างามประหลาด เม่ือสอบสวนวา่ เป็นฝมี ือใคร
จึงไดบ้ ัญญตั แิ บบฉบับการทำโคมรปู ดอกบัวในวันเพญ็ เดือน 12 ขน้ึ ตอ่ มาได้มกี ารประดษิ ฐ์คดิ ค้น ดดั แปลง
แกไ้ ขกระทงลอย ซึ่งเย็บดว้ ยใบตองขึน้ มาในรูปท่แี ตกต่างกันมากมายหลายชนิด ดงั ที่ปรากฏให้เหน็ ใน
ปัจจบุ นั

ด้วยหลกั ฐานน้ี แสดงให้เหน็ ชัดวา่ บรรพบรุ ษุ ของเรามศี ลิ ปะในการประดษิ ฐด์ อกไม้ ใบไม้
ผลไม้ และวสั ดตุ า่ งๆ มาก่อนกรุงสโุ ขทัยเป็นราชธานี แต่ไม่มผี ใู้ ดเขียนไว้เป็นหลกั ฐานใหอ้ นชุ น
รนุ่ หลงั ได้คน้ ควา้ งานใบตองเป็นงานท่ีแสดงใหเ้ ห็นถงึ ความคิดสร้างสรรคท์ างด้านศิลปะอันน่าภาคภมู ใิ จของ
บรรพบุรษุ แตโ่ บราณสะท้อนให้เหน็ วัฒนธรรมทางด้านจติ ใจ ซง่ึ ประกอบดว้ ย

ความละเอยี ดออ่ นประณตี บรรจง สวยงามเปน็ ระเบยี บและความชา่ งคดิ ร้จู กั ดัดแปลงนำทรัพยากร
ธรรมชาตทิ ีม่ ีอยทู่ ุกบ้านเรอื นในสมยั นน้ั มา สร้างสรรค์ หรือประดษิ ฐใ์ ห้เป็นสิ่งสวยงามและมปี ระโยชน์

งานประดิษฐ์ดอกไม้ใบตอง เปน็ เอกลักษณท์ างวัฒนธรรมของไทยท่ีมมี าช้านาน ใชใ้ นงานพิธตี า่ ง ๆ
ในสมยั กอ่ นงานใบตองประดษิ ฐข์ น้ึ โดยใช้สว่ นประกอบของตา่ ง ๆ ของต้นกลว้ ย เช่น ใบกลว้ ยและกาบกลว้ ยมา
ประดิษฐ์เปน็ บายศรี กระทงดอกไม้ กระทงลอย พานพมุ่ แจกนั ดอกไม้ ลว้ นมาจากส่ิงที่สามารถสูญสลายได้เอง
ตามธรรมชาติ แมว้ า่ ในปจั จุบันนี้ กระแสทางเทคโนโลยีเขา้ มามีบทบาทในสงั คมไทย แต่งานประดษิ ฐจ์ าก
ใบตองเหล่านี้ก็ยงั ได้รบั การสืบทอด และสืบสานงานฝีมอื ในแขนงนี้ใหค้ งอย่สู ืบไป

ความหมายและความเป็นมาของใบตอง
ใบตอง คอื ใบของกล้วย ต้นกลว้ ย เปน็ ต้นไมท้ ่มี ีความเกยี่ วพันธ์กบั วิถีชีวิตของคนไทย เป็นอยา่ งยิ่ง

ประโยชนจ์ ากกล้วยได้ท้ังต้น ทงั้ ปลี และผลกลว้ ยมารับประทาน เช่น ต้น ตน้ กลว้ ยมกี าบกลว้ ย ท่ีสามารถฉกี
ฝอยตากแห้งทำเปน็ เชอื กกล้วยได้ สามารถทำเปน็ อาหาร กาบกลว้ ยใช้แกะสลักเป็นลวดลายไทยประกอบฐาน
จติ กาธาน ฐานเชิงตะกอน เรียกวา่ “ลายแทงหยวก” ปลี (ดอก) ใชเ้ ป็นเคร่ืองเคยี งรับประทานสด ยำ หรอื ตม้
กะทิ กาบปลีใชต้ กแตง่ ประดับเปน็ กลีบดอกไม้ หรือเคร่อื งประกอบการจัดดอกไม้ และผล ใช้รับประทานท้ังสกุ
ดบิ สามารถนำมาประกอบอาหารทั้งคาวและหวาน เปน็ ตน้ ใบ นำมาใชง้ านโดยนำมาเป็นภาชนะสำหรบั ใส่
ขนมหรอื อาหารตา่ ง ๆ อาทิ ขนมกล้วย ข้าวเหนียวปงิ้ ขา้ วตม้ มดั หอ่ หมก ฯลฯ เน่อื งจากมีความทนทานต่อ
ความรอ้ น นอกจากนี้ยงั นยิ มนำมาประดบั พานรว่ มกบั ดอกไม้ เพื่อใชใ้ นงานพธิ ีการต่าง ๆ อีกด้วย ศิลปะงาน
ใบตอง เป็นงานประดษิ ฐแ์ บบไทยอกี แบบหนึ่ง ท่มี ีความละเอยี ดอ่อน สลบั ซบั ซอ้ น และทำได้ยาก ต้องอาศัย
ความชำนาญ ท้งั การเลอื กใบตอง ถา้ เลือกไม่ดใี บตองอาจฉกี ขาดได้งา่ ย จึงตอ้ งอาศยั ศึกษาเรียนร้จู าก
ผเู้ ชย่ี วชาญ งานใบตองสามารถทำไดห้ ลายแบบทั้งฉกี กรดี เจยี น ตดั พับ ม้วน เย็บ ถัก สาน ให้เป็น
รูปลกั ษณะต่าง ๆ ตามความต้องการ

ประเภทของงานใบตอง
งานใบตองสามารถแบ่งเป็นประเภทตามลักษณะการนำไปใชง้ านได้ ดงั น้ี

1. ประเภทใช้ห่อหรอื บรรจุอาหาร ซ่ึงงานใบตองประเภทน้ีพบเห็นไดโ้ ดยท่วั ไปในชีวติ ประจำวนั ใน
ยุคหน่งึ ใบตองไม่ได้รับความนิยม เนื่องจากความทันสมยั และความสะดวก ของพลาสตกิ แต่ปจั จบุ นั ได้มีการ
รณรงคใ์ หล้ ดใชพ้ ลาสติก จึงมกี ารนำใบตองกลับมาใช้ในชวี ติ ประจำวันอกี ครง้ั งานใบตองประเภทใช้ห่อหรือ
บรรจุอาหารไดแ้ ก่ การห่อแบบตา่ งๆ กระทงถาดใบตองและกระเช้า

2. ประเภทกระทงดอกไม้ มหี ลายรปู แบบ ซ่ึงในแตล่ ะแบบพฒั นาและสร้างสรรค์ไดอ้ ย่างสวยงาม
กระทงทุก ๆ แบบสามารถนำไปใช้ไดห้ ลายโอกาส เชน่ ใช้เปน็ เคร่อื งสกั การบชู าพระรัตนตรัยใชเ้ ปน็ เครอื่ ง
สกั การะพระมหากษตั ริย์และพระราชวงศ์, ชดุ ขนั หมาก เป็นต้น

3. ประเภทกระทงลอย กระทองลอย คือ ภาชนะสำหรบั ใส่ดอกไม้ ธูป เทยี น สิง่ ของ ทีล่ อยน้ำได้
สว่ นใหญป่ ระดษิ ฐ์จากใบตองซึ่งใช้ในเทศกาลวนั ลอยกระทง

4. ประเภทบายศรี บายศรี คอื ภาชนะท่ตี กแต่งสวยงามเป็นพิเศษ เพอ่ื เปน็ สำรบั ใสอ่ าหารคาว
หวานในพิธสี ังเวยบูชาและพิธที ำขวัญต่างๆ ทัง้ พระราชพธิ ีและพธิ ีของราษฎร์บายศรหี ลวง” คือ บายศรที ี่ใช้ใน
การประกอบราชพธิ ีตา่ ง ๆ ส่วน “บายศรรี าษฎร”์ คอื บายศรที ใ่ี ช้สำหรับสามัญชนท่ัวไป แตห่ ากจำแนกตาม
การนำไปใช้ สามารถจำแนกได้หลายแบบ เชน่ บายศรเี ทพ, บายศรีพรหม, บายศรใี หญ่, บายศรบี ัลลังก์
บายศรตี ้น, บายศรีปากชาม เป็นต้น ดว้ ยบายศรีเป็นสิง่ สำคญั เก่ียวข้องกับความเปน็ ความตาย การประดษิ ฐ์
บายศรจี ึงต้องระมัดระวงั ประดิษฐ์องค์ประกอบต้องครบถ้วน และความระมดั ระวงั การนำไปใช้อย่างเหมาะสม
เพอ่ื ความเปน็ มงคลสริ ิสวัสดิ์ในชวี ิต

คุณคา่ ของงานใบตอง
งานใบตองเปน็ งานท่ีแสดงออกถึงเอกลักษณ์ ภมู ิปัญญาของบรรพชนไทยสมยั ก่อนทีไ่ ดร้ จู้ กั

ประดิดประดอยวสั ดธุ รรมชาติมาใชเ้ ป็นภาชนะห่อหุ้มอาหารไดอ้ ย่างวิจติ รสวยงามความสำคัญ และคณุ คา่
งานใบตอง แบง่ ออกได้ 3 ดว้ ย คือ

1. คณุ ค่าทางวัฒนธรรมและสังคม ใบตองกบั ชีวิตของคนไทยอยูค่ กู่ นั มาตง้ั แต่ยคุ สมยั โบราณถึง
ปัจจุบัน ซง่ึ มีการนำมาประดิษฐเ์ ป็นกระทง บายศรี พานขันหมาก พานขันหมนั้ ฯลฯ การประดษิ ฐ์งานใบตอง
แตล่ ะอย่างล้วนงดงาม ประณีต ความสามารถของคนไทยไม่มชี นชาตใิ ดในโลกเหมือนซงึ่ สมควรที่อนุชนร่นุ หลัง
จะถอื เปน็ หน้าทที่ ่ีควรหวงแหน และรกั ษาไวเ้ ปน็ ศิลปะและวฒั นธรรมประจำชาติสืบไป

2. คุณค่าทางเศรษฐกจิ การประดษิ ฐง์ านใบตองนส้ี ามารถนำไปสร้างรายได้ให้แกผ่ ู้ทีม่ คี วามสามารถ
ทางดา้ นศิลปะประดิษฐ์ ไมว่ า่ จะเปน็ การนำไปประกอบอาชีพถาวร หรอื อาชีพเสริม เชน่ การจดั ทำบายศรี การ
ประดิษฐก์ ระทงลอย ฯลฯ

3. คุณคา่ ทางจิตใจ ขณะในการปฏิบัตงิ าน ยอ่ มเกดิ ความเพลดิ เพลิน มีสมาธิ ทำให้ผ้ทู ่ีทำงานดา้ นนี้
มจี ติ ใจเยือกเยน็ สุขุม เกดิ ความภาคภมู ิใจในผลงานท่ีสำเรจ็ และยงั เป็นการชว่ ยดำรงเอกลกั ษณค์ วามเปน็ ไทย
ไดอ้ ยา่ งดี

ท่ีมา https://www.gotoknow.org/posts/354530
http://119.46.166.126/self_all/selfaccess9/m3/529/lesson1/p9.php
https://sites.google.com/a/sppk.ac.th/krumorn/hnwy-thi-1