Focus PT3 2020 - Sains (BM)

SAINS PT3

Tingkatan

1•2•3
KSSM

Maznah Omar (Penulis Buku Teks) • Jariah Khalib (Penulis Buku Teks)
Badariah Hamzah (Penulis Buku Teks) • Chien Hui Siong • Tan Din Ding

KANDUNGAN

TINGKATAN 1 TEMA 3 Penerokaan Unsur Dalam Alam

TEMA 1 Kaedah Saintifik 5Bab

1Bab Pengenalan kepada Penyiasatan Jirim 85

Saintifik 1 5.1 Jirim dalam Alam 86
5.2 Tiga Keadaan Jirim 90
1.1 Sains adalah Sebahagian daripada 2 Praktis PT3 5 99
Kehidupan Harian 4
7 6Bab 100
1.2 Makmal Sains Anda 9 101
1.3 Kuantiti Fizik dan Unitnya 18 Jadual Berkala 109
1.4 Penggunaan Alat Pengukur, Kejituan, 22 6.1 Pengelasan Unsur 115
25 6.2 Campuran 120
Kepersisan, Kepekaan dan Ralat 27 6.3 Sebatian
1.5 Ketumpatan Praktis PT3 6 121
1.6 Langkah-langkah dalam Penyiasatan 122
Saintifik 7Bab 126
1.7 Sikap Saintifik dan Nilai Murni dalam 130
Udara 133
Menjalankan Penyiasatan Saintifik 7.1 Komposisi Udara
Praktis PT3 1 7.2 Pembakaran
7.3 Pencemaran Udara
TEMA 2 Penyenggaraan kepada Praktis PT3 7
Penyiasatan Saintifik

2Bab Sel Sebagai Unit Asas TEMA 4 Tenaga dan Kelestarian Hidup

Hidupan 28

2.1 Sel – Struktur, Fungsi dan Organisasi 29 8Bab 134
2.2 Respirasi Sel dan Fotosintesis 38
Cahaya dan Optik

Praktis PT3 2 44 8.1 Penggunaan Cermin 135

3Bab 8.2 Sifat Cahaya 141
8.3 Pantulan Cahaya 142
Koordinasi dan Gerak Balas 45 8.4 Pembiasan Cahaya 144

3.1 Homeotasis dalam Benda Hidup 46 8.5 Penyebaran Cahaya 148
Praktis PT3 3 54 8.6 Penyerakan Cahaya 151
8.7 Penambahan dan Penolakan Cahaya 153
Praktis PT3 8 160
4Bab
Penerokaan Bumi dan Angkasa
Pembiakan 55 TEMA 5 Lepas

4.1 Pembiakan Seks dan Aseks 56 9Bab 161
4.2 Sistem Pembiakan Manusia 61
4.3 Kitar Haid 65 Bumi
4.4 Persenyawaan dan Kehamilan 67
4.5 Faktor yang Mempengaruhi 70 9.1 Sistem dan Struktur Bumi 162
Perkembangan Fetus dan Bayi 71 9.2 Bahan Bumi 166
4.6 Kemandulan dan Pencegahan 74 9.3 Proses Utama Bumi 168
Kehamilan 83 9.4 Fenomena Geobencana 170
4.7 Pembiakan Tumbuhan 9.5 Usia Bumi 176
Praktis PT3 4 9.6 Sumber Bumi dan Geologi Gunaan 179
Praktis PT3 9 184

ii

TINGKATAN 2 TEMA 3 Tenaga dan Kelestarian Hidup

TEMA 1 Penyenggaraan dan 7Bab Keelektrikan dan
Kesinambungan Hidup
Kemagnetan 274

1Bab 185 7.1 Keelektrikan 275
186 7.2 Pengaliran Arus Elektrik dalam Litar 284
Biodiversiti 189 Bersiri dan Litar Selari 289
1.1 Kepelbagaian Organisma 196 7.3 Kemagnetan 295
1.2 Pengelasan Organisma Praktis PT3 7
Praktis PT3 1 297
8Bab
2Bab
Daya dan Gerakan
Ekosistem
198 8.1 Daya 298
8.2 Kesan Daya 301
2.1 Aliran Tenaga dalam Ekosistem 199 Praktis PT3 8 312
2.2 Kitaran Nutrien dalam Ekosistem 201
2.3 Saling Bersandaran dan Interaksi antara
Organisma dan antara Organisma 9Bab
dengan Persekitaran 203 314
Haba

2.4 Peranan Manusia dalam Mengekalkan 9.1 Hubung Kait Suhu dengan Haba 315
Keseimbangan Alam 211
Praktis PT3 2 212 9.2 Pengaliran Haba dan Keseimbangan
Haba 317
9.3 Prinsip Pengembangan dan
3Bab Pengecutan Jirim 323
214 9.4 Hubung Kait Jenis Permukaan Objek dengan
Nutrisi

3.1 Kelas Makanan 215 Penyerapan dan Pembebasan Haba 328
Praktis PT3 9 332
3.2 Kepentingan Gizi Seimbang 220
3.3 Sistem Pencernaan Manusia 223 B1ab0 Gelombang Bunyi
3.4 Proses Penyerapan dan Pengangkutan
Hasil Pencernaan serta Penyahtinjaan 227 334

Praktis PT3 3 231 10.1 Ciri Gelombang Bunyi 335
10.2 Kenyaringan dan Kelangsingan Bunyi 339
4Bab 10.3 Fenomena dan Aplikasi Pantulan
Gelombang Bunyi 342
Kesihatan Manusia 232 Praktis PT3 10 344

4.1 Penyakit Berjangkit dan Penyakit Tidak Penerokaan Bumi dan Angkasa
Berjangkit 233 Lepas
4.2 Pertahanan Badan 236 TEMA 4

Praktis PT3 4 241 B1ab1 Bintang dan Galaksi dalam
Alam Semesta
TEMA 2 Penerokaan Unsur dalam Alam 345
11.1 Bintang dan Galaksi dalam Alam 346
5Bab 243 Semesta 352
244 Praktis PT3 11 353
Air dan Larutan 251
5.1 Sifat Fizik Air 256 B1ab2 Sistem Suria
5.2 Larutan dan Kadar Keterlarutan 260
5.3 Pembersihan dan Pembekalan Air 12.1 Sistem Suria 354
Praktis PT3 5 261 Praktis PT3 12 363
364
6Bab B1ab3 Meteoroid, Asteroid, Komet

Asid dan Alkali

6.1 Sifat Asid dan Alkali 262 13.1 Jasad Lain dalam Sistem Suria iaitu
6.2 Peneutralan 270 Meteoroid, Asteroid dan Komet 365
Praktis PT3 6 273 Praktis PT3 13 370

iii

TINGKATAN 3 TEMA 3 Tenaga dan Kelestarian Hidup

Penyenggaraan dan 6Bab Elektrik dan Kemagnetan 458
TEMA 1 Kesinambungan Hidup

1Bab Rangsangan dan Gerak 371 6.1 Penjanaan Tenaga Elektrik 459
6.2 Transformer 464
Balas

1.1 Sistem Saraf Manusia 372 6.3 Penghantaran dan Pengagihan Tenaga
Elektrik 468
1.2 Rangsangan dan Gerak Balas dalam 6.4 Pengiraan Kos Penggunaan Elektrik 476
Manusia 374
1.3 Rangsangan dan Gerak Balas dalam Praktis PT3 6 481
Tumbuhan 384
1.4 Kepentingan Gerak Balas terhadap
Rangsangan dalam Haiwan Lain 389 7Bab Tenaga dan Kuasa
Praktis PT3 1 392 482
7.1 Kerja, Tenaga dan Kuasa 483
2Bab 394 7.2 Tenaga Keupayaan dan Tenaga 486
395 Kinetik 490
Respirasi 400 7.3 Prinsip Keabadian Tenaga 492
2.1 Sistem Respirasi 402 Praktis PT3 7
2.2 Pergerakan dan Pertukaran Gas di 405
dalam Badan Manusia 408 8Bab 494
2.3 Kesihatan Sistem Respirasi Manusia 411 495
2.4 Adaptasi dalam Sistem Respirasi Keradioaktifan 499
2.5 Pertukaran Gas dalam Tumbuhan 8.1 Sejarah Penemuan Keradioaktifan
Praktis PT3 2 8.2 Atom dan Nukleus 500
8.3 Sinaran Mengion dan Sinaran Tidak 506
3Bab 413 Mengion 510
8.4 Kegunaan Sinaran Radioaktif
Pengangkutan Praktis PT3 8

3.1 Sistem Pengangkutan dalam Organisma 414
3.2 Sistem Peredaran Darah 414
3.3 Darah Manusia 420
3.4 Pengangkutan dalam Tumbuhan 423
3.5 Sistem Peredaran Darah dalam Haiwan dan Penerokaan Bumi dan Angkasa
Sistem Pengangkutan dalam Tumbuhan 431 TEMA 4 Lepas

Praktis PT3 3 432 9Bab

TEMA 2 Penerokaan Unsur dalam Alam Cuaca Angkasa Lepas 511

4Bab Kereaktifan Logam 434 9.1 Aktiviti Matahari yang Memberi Kesan 512
kepada Bumi 517
4.1 Kepelbagaian Mineral 435 520
9.2 Cuaca Angkasa
Praktis PT3 9

4.2 Siri Kereaktifan Logam 438 B1ab0 Penerokaan Angkasa Lepas
4.3 Pengekstrakan Logam daripada Bijihnya 442
Praktis PT3 4 447 521

5Bab Termokimia 449 10.1 Perkembangan dalam Astronomi 522
10.2 Perkembangan dan Teknologi 523
5.1 Tindak Balas Endotermik dan 450 530
Eksotermik 456 dalam Penerokaan Angkasa Lepas
Praktis PT3 5 Praktis PT3 10

JAWAPAN 531

iv

BAB 1 Rangsangan dan Gerak Balas

Otot silia Sklera Kita mempunyai lima
organ deria yang
Konjunktiva Koroid mengesan perubahan
Ligamen Retina yang berlaku
penggantung Bintik kuning di sekeliling kita.
(fovea) Perubahan yang
Iris Bintik buta berlaku disebut
Kornea sebagai rangsangan.
Anak mata Saraf optik
Kanta mata
Gelemair Otot mata

Gelemaca

Deria penglihatan
Mata adalah organ deria bagi penglihatan. Kita melihat
objek kerana sinar cahaya memantulkan objek itu dan
memasuki mata kita. Fotoreseptor di dalam retina yang
berada di belakang mata menghantar maklumat ke otak,
yang akan mentafsirnya sebagai satu gambar atau imej.

Deria bau

Bau sebenarnya adalah

bahan kimia dalam

udara. Semasa kita

menarik nafas, bahan Rongga
kimia dalam udara nasal
terlarut dalam mukus
yang melapisi rongga Aliran
udara

nasal dan dikesan oleh

reseptor bau yang

berada pada bahagian atas rongga nasal. Reseptor itu Deria rasa
Permukaan lidah diliputi
menghantar impuls saraf ke otak, yang akan mentafsir oleh tunas rasa yang
mempunyai reseptor.
bahan itu sebagai bau. Reseptor ini peka
terhadap bahan kimia
Kedua-dua hidung dan lidah adalah dalam makanan yang
penting untuk merasa makanan. larut dalam air liur.
Jika anda demam, anda kehilangan Reseptor menghantar
deria bau kerana mukus lebih banyak impuls saraf ke otak
dalam hidung berbanding biasa. yang akan mentafsirnya
Lidah anda masih boleh mengesan sebagai rasa. Lidah boleh
rasa, tetapi anda tidak berupaya mengesan lima rasa.
untuk mengenal pasti rasa dengan
lebih tepat, maka makanan menjadi
tawar/kurang sedap.

Tingkatan 3

Gegendang telinga Salur
Tingkap bujur separuh bulat

Osikel Saraf
auditori

Koklea

Tiub
Eustachio

Cuping Salur auditori
telinga

Deria pendengaran
Telinga adalah organ deria bagi pendengaran. Bunyi
memasuki telinga dan merangsang reseptor di dalam
koklea untuk menghantar impuls saraf ke otak. Otak
kemudiannya mentafsir impuls itu dan mengenal pasti
bunyi yang didengari.

Reseptor sentuh

Rambut Epidermis
Dermis
Reseptor
sakit Lapisan lemak

Reseptor Salur darah
haba Kelenjar peluh
Kelenjar
Reseptor sebum
sejuk

Sel penyokong Reseptor tekanan
Liang rasa
Deria sentuh
Sel rasa Kulit mempunyai banyak reseptor di dalamnya. Setiap
jenis reseptor peka terhadap suatu rangsangan. Apabila
Saraf Tunas rasa reseptor dirangsang, reseptor menghantar impuls saraf
ke otak untuk ditafsirkan dan kita dapat merasa objek
yang kita sentuh.

BAB 5 Termokimia

Tingkatan 3

Tindak Balas Eksotermik

Haba dibebaskan Tindak balas kimia yang membebaskan haba ke
ke persekitaran persekitaran disebut tindak balas eksotermik.

Haba Haba

Haba

Suhu persekitaran Pembakaran
meningkat

Haba diserap Tindak Balas Endotermik
dari persekitaran
Tindak balas kimia yang menyerap haba dari
persekitaran disebut tindak balas endotermik.

Haba Haba

Haba Suhu persekitaran
menurun
Pencairan ais

BAB 6 Elektrik
dan Kemagnetan
Tingkatan 3
Menggunakan
alat elektrik yang
menjimatkan tenaga

Kaedah Menggunakan
penjimatan periuk tekanan untuk
penggunaan mengurangkan masa
tenaga elektrik
memasak

Menggunakan
pencahayaan semula jadi atau
teknologi solar di bangunan untuk
meminimumkan penggunaan

tenaga elektrik

Berkongsi kereta atau menggunakan
pengangkutan awam seperti bas dan

Transit Aliran Ringan (LRT)

BAB 9 Cuaca Angkasa Lepas

Mtbeoanltagaaghhaa-rstiepinaaglnaaahhsbSmiinsettaennmygalSakuuryniaainngkgitybaae.nrMgpaubtteaarrhsaadriizirmsueaednregurpahanakgnakanadssiaa.tu Tingkatan 3

Fenomena di permukaan
Matahari

Nyalaan suria

Semarak suria Tompok matahari

Struktur Matahari

Teras (15 000 000°C) Korona (2 000 000°C)
Kromosfera (15 000°C) Fotosfera (6 000°C)

2Bab Tema 2: Penyenggaraan dan Kesinambungan Hidup
Tingkatan 1

Sel Sebagai Unit Asas Hidupan

Peta Konsep

Terdiri daripada banyak sel Organisma multisel Sistem

Organisma unisel membentuk Sel membentuk Tisu Organ
Terdiri daripada sel tunggal
ialah

Unit asas kehidupan

Sel haiwan persamaan Sel tumbuhan

ada Dinding sel,
ada kloroplas dan
Respirasi sel Mitokondria Nukleus, membran sel,
melakukan sitoplasma dan mitokondria vakuol yang
besar

Kloroplas
melakukan

Fotosintesis

Menghasilkan tenaga melalui Menghasilkan molekul makanan daripada karbon dioksida
pemecahan molekul makanan. dan air dengan kehadiran klorofil dan cahaya matahari.

28

2.1 Sel – Struktur, Fungsi dan   Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan  Tingkatan
Organisasi Tingkatan
5. Akan tetapi, proses pembahagian sel
Apakah Sel? yang tidak terkawal dalam sel boleh
mengakibatkan kejadian tumor atau
Sel ialah unit asas yang membina semua penyakit kanser.
benda hidup.
6. Sel kanser terbentuk apabila sel membahagi
berulang kali tanpa kawalan.

1

1. Sel sangat kecil, tidak dapat dilihat dengan Sel Pembahagian sel
normal Sel kanser
mata kasar dan hanya dapat dilihat
menerusi mikroskop.

Saiz sel dan skala
INFO
Pembahagian sel
INFO SAINS normal berhenti.

Robert Hooke, iaitu seorang ahli sains Inggeris Pembahagian sel kanser secara
merupakan orang pertama yang menemui berterusan dan tidak terkawal.
sel. Beliau telah memerhati sekeping gabus
menerusi mikroskop ringkas buatannya Rajah 2.2 Proses pembahagian sel normal
sendiri. Beliau mendapati bahawa gabus dan sel kanser
tersebut terdiri daripada susunan unit-unit kecil
yang dipisah oleh dinding. Beliau menamakan 7. Sel kanser yang tidak dimusnahkan akan
unit-unit kecil ini sebagai sel, yang bermaksud membahagi secara tidak terkawal dan
bilik kecil dalam Bahasa Latin. membentuk tumor, iaitu sekelompok sel
yang tidak normal.
2. Sel menjalankan semua fungsi hidup
seperti respirasi, pembiakan, pertumbuhan Pembentukan tumor
dan perkumuhan.

3. Sel juga menjalani pembahagian, iaitu
proses di mana satu sel tunggal membahagi
menjadi dua sel anak.

Pembahagian Sel normal
sel kanser

Rajah 2.3 Pembentukan tumor

Rajah 2.1 Proses pembahagian sel 8. Tumor boleh memusnahkan sel-sel
bersebelahan.
4. Pembahagian sel adalah penting bagi
benda hidup untuk proses pertumbuhan 9. Apabila tumor merebak ke bahagian badan
dan menghasilkan sel baharu bagi yang lain, individu berkenaan dikatakan
menggantikan sel yang telah rosak atau menghidap penyakit kanser.
mati.

29

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan

Struktur Sel Haiwan dan Sel Tumbuhan

1. Sel adalah sangat seni dan hanya boleh dilihat menerusi mikroskop.
Tingkatan
Tingkatan
2. Kita boleh memerhati dan mengkaji struktur sel haiwan dan sel tumbuhan menerusi mikroskop

cahaya melalui Aktiviti 2.1 dan 2.2.

1 Kanta mata membolehkan kita melihat spesimen Langkah
dan membesarkan saiz imej spesimen sebanyak
10 kali ganda. 1 Letakkan mikroskop
di atas meja yang
Tiub badan menjajarkan kedudukan kanta objek. berkeadaan terang.

Pelaras kasar digunakan bersama kanta kuasa 2 Putarkan kanta objek
objek rendah bagi pemfokusan kasar. berkuasa rendah sehingga
mendengar bunyi ‘klik’
Pelaras halus digunakan bersama kanta dan pastikan kanta objek
kuasa objek tinggi bagi pemfokusan tajam. berkuasa rendah berada
tepat di atas lubang
Kanta objek kuasa rendah pentas.
membesarkan spesimen
sebanyak 4 kali ganda. 3 Laraskan diafragma
dan cermin untuk
Kanta objek kuasa mendapatkan cahaya
sederhana membesarkan yang maksimum.
spesimen sebanyak 10
kali ganda. 4 Letakkan slaid yang
mengandungi spesimen
Kanta objek kuasa di atas pentas dan
tinggi membesarkan kepitkan dengan
spesimen sebanyak menggunakan klip
40 kali ganda. mikroskop.

Diafragma mengawal 5 Putarkan pelaras
jumlah cahaya yang kasar supaya kanta
memasuki kondenser objek kuasa rendah
dan kondenser itu diturunkan secara
menumpukan cahaya perlahan-lahan sehingga
daripada cermin menghampiri slaid kaca.
kepada spesimen.
6 Lihat menerusi kanta
Cermin mata dan laraskan
memantulkan pelaras kasar melawan
cahaya ke arah arah jam sehingga
diafragma. objek dapat difokuskan.

Pentas 7 Putarkan pelaras
meletakkan slaid. halus bagi
mendapatkan imej
Klip menetapkan kedudukan yang lebih tajam.
slaid pada pentas.

Rajah 2.4 Struktur mikroskop dan cara yang betul untuk menggunakannya

30

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan 

EkAspketirvimitie2n.12.1 Tingkatan
Tingkatan
Tujuan: Mengkaji struktur sel haiwan dengan menggunakan sel pipi.
Bahan dan radas: Larutan metilena biru, air suling, pencungkil gigi, 1
kertas turas, slaid kaca, penutup kaca, mikroskop cahaya, penitis, jarum
tenggek dan forseps. Air Pencungkil gigi
suling
Prosedur: Kikisan Jarum
pipi tenggek
1. Bahagian dalam pipi dikikis secara perlahan-lahan dengan
menggunakan sebatang pencungkil gigi yang tumpul. Penutup
kaca
2. Kikisan sel pipi diletakkan ke dalam titisan air suling di atas
sekeping slaid kaca.

3. Penutup kaca diturunkan secara perlahan-lahan ke atas slaid kaca
dengan menggunakan jarum tenggek, supaya tiada gelembung
udara terperangkap di dalam slaid.

4. Setitik larutan metilena biru dititiskan pada satu hujung penutup
kaca dan sehelai kertas turas diletakkan pada hujung penutup kaca
yang bertentangan untuk menarik larutan metilena biru supaya
mewarnakan keseluruhan sel pipi.

5. Larutan metilena biru dan air yang berlebihan diserap dengan
menggunakan kertas turas.

6. Slaid sel pipi kemudian diperiksa menerusi kuasa rendah mikroskop
cahaya dan diikuti dengan kuasa tinggi.

7. Struktur sel pipi dilukis dan dilabelkan.

Pemerhatian: Larutan
metilena
biru Kertas
turas

Sitoplasma Rajah 2.5 Penyediaan slaid
Membran sel sel pipi manusia
Nukleus
TIMSS 1
Rajah 2.6 Sel pipi manusia
Mengapakah kita perlu titiskan
larutan metilena biru ke atas sel
pipi semasa menyediakan slaid
sel pipi?

Perbincangan: Kesalahan lazim
1. Larutan metilena biru digunakan untuk mewarnakan sel pipi
Semua benda hidup
supaya struktur-struktur sel dapat dilihat dengan jelas. mengandungi sel.
2. Sel pipi manusia tidak mempunyai bentuk yang tetap.
3. Struktur sel pipi yang boleh dilihat menerusi mikroskop cahaya Semua benda hidup
terdiri daripada sel.
ialah nukleus, membran sel dan sitoplasma.

Kesimpulan:

Sel haiwan tidak mempunyai bentuk yang tetap dan mempunyai nukleus, membran sel dan sitoplasma.

31

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan

EkAspketirvimitie2n.22.1
Tingkatan
Tingkatan
Tujuan: Mengkaji struktur sel tumbuhan dengan menggunakan sel Sisik
epidermis bawang. bawang

Bahan dan radas: Bawang, larutan iodin, air suling, kertas turas, slaid Lapisan epidermis

1 kaca, penutup kaca, mikroskop cahaya, penitis, jarum tenggek, skalpel
dan forseps.

Prosedur: Lapisan
epidermis
1. Satu lapisan epidermis dalam dikeluarkan daripada sisik bawang
dengan menggunakan skalpel dan forseps. Jarum
tenggek
2. Lapisan epidermis diletakkan ke dalam titisan air di atas sekeping Penutup kaca
slaid kaca.

3. Penutup kaca diturunkan secara perlahan-lahan ke atas slaid kaca
dengan menggunakan jarum tenggek, supaya tiada gelembung udara
terperangkap di dalam slaid.

4. Setitik larutan iodin dititiskan pada satu hujung penutup kaca
dan sehelai kertas turas diletakkan di hujung penutup kaca yang
bertentangan untuk menarik larutan iodin supaya mewarnakan
keseluruhan sel epidermis bawang.

5. Larutan iodin dan air yang berlebihan diserap dengan menggunakan
kertas turas.

6. Slaid sel bawang diperiksa menerusi kuasa rendah mikroskop cahaya
dan diikuti dengan kuasa tinggi.

7. Sel epidermis bawang dilukis dan dilabelkan.

Pemerhatian: Rajah 2.7 Penyediaan slaid
sel epidermis bawang

Membran sel

Dinding sel Koleksi Tip
Nukleus

Sitoplasma Semasa melakukan
Vakuol penyiasatan sel, larutan
metilena sering digunakan
Rajah 2.8 Sel epidermis bawang untuk mewarnakan sel haiwan
manakala larutan iodin
Perbincangan: digunakan untuk mewarnakan
1. Larutan iodin mewarnakan nukleus sel bawang kepada warna sel tumbuhan.

merah keperangan supaya struktur sel bawang dapat dilihat dengan TIMSS 2
jelas.
2. Sel bawang mempunyai bentuk yang tetap. Namakan dua struktur sel yang
3. Struktur sel bawang yang boleh dilihat menerusi mikroskop cahaya hanya dapat dijumpai di dalam sel
ialah dinding sel, membran sel, sitoplasma, nukleus dan vakuol. tumbuhan tetapi tiada di dalam
4. Sel bawang tiada kloroplas. Hanya sel tumbuhan yang menjalankan sel haiwan.
fotosintesis mempunyai kloroplas.

Kesimpulan:
Sel tumbuhan mempunyai bentuk tetap, nukleus, membran sel, dinding sel, sitoplasma dan vakuol.

32

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan 

Fungsi Struktur Sel Haiwan dan Sel Tumbuhan Kesalahan lazim Tingkatan
Tingkatan
1. Terdapat banyak persamaan dan perbezaan antara sel Semua sel tumbuhan mempunyai
haiwan dan sel tumbuhan. kloroplas. 1

2. Kedua-dua jenis sel mempunyai nukleus, sitoplasma, Bukan semua sel tumbuhan
membran sel dan mitokondria. mempunyai kloroplas. Contohnya,
sel epidermis bawang yang tidak
3. Sel tumbuhan mempunyai struktur tambahan, iaitu menjalankan fotosintesis tidak
kloroplas, vakuol dan dinding sel. mempunyai kloroplas.

4. Setiap struktur sel mempunyai fungsi tertentu.

Membran sel
• Merupakan lapisan nipis yang menyelaputi keseluruhan kandungan sel.
• Mengawal pergerakan bahan ke dalam dan ke luar sel.

Nukleus
• Berbentuk bujur atau sfera.
• Mengawal segala aktiviti sel.
• Mengandungi kromosom yang terdiri daripada asid deoksiribonukleik

(DNA), iaitu bahan genetik yang menentukan ciri-ciri sesuatu organisma.

Sitoplasma
• Terdiri daripada bahan seperti jeli.
• Bertindak sebagai medium bagi tindak balas biokimia berlaku.

Mitokondria

• Berbentuk silinder atau sfera.
• Bertindak sebagai tapak penjanaan tenaga.

Perbezaan Sel haiwan
antara sel
VIDEO haiwan dan sel Sel tumbuhan Kloroplas
tumbuhan
Dinding sel • Mengandungi
Vakuol • Lapisan luar sel yang pigmen hijau,
iaitu klorofil
• Merupakan ruangan berbentuk kantung meliputi membran sel. yang berfungsi
yang berisi cecair, iaitu sap sel. • Memberi sokongan, menyerap cahaya
semasa proses
• Menyerap air dan menyebabkan sel perlindungan dan bentuk fotosintesis.
menjadi segah. Kesegahan sel ini yang tetap kepada sel.
memberi sokongan kepada tumbuhan.

Rajah 2.9 Fungsi struktur sel haiwan dan sel tumbuhan

33

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan

Perbandingan antara Sel Haiwan dengan Sel Tumbuhan

Tingkatan Sel haiwan Sel tumbuhan
Tingkatan
Persamaan

Mempunyai nukleus, membran sel, sitoplasma dan mitokondria.

1 Perbezaan Ada dinding sel berselulosa.
Dinding sel Ada kloroplas yang mengandungi klorofil.
Tiada dinding sel. Kloroplas Biasanya mempunyai satu atau beberapa
Tiada kloroplas.
Tiada vakuol. Jika vakuol hadir, saiznya Vakuol vakuol yang besar.
adalah kecil dan berselerak di dalam sel. Bentuk sel tetap.
Bentuk sel tidak tetap. Bentuk

Rajah 2.10 Persamaan dan perbezaan antara sel haiwan dengan sel tumbuhan

Organisma Unisel dan Multisel

Organisma unisel Organisma multisel

Organisma unisel ialah organisma yang terdiri Organisma multisel ialah organisma yang terdiri
daripada satu sel sahaja. lebih daripada satu sel.

• Walaupun hanya terdiri daripada satu sel sahaja, • Manusia, haiwan dan tumbuhan adalah contoh
organisma unisel mampu menjalankan semua organisma multisel.
proses hidup iaitu bergerak, makan, membiak,
membesar, bergerak terhadap rangsangan, • Organisma multisel terdiri daripada pelbagai jenis
berkumuh dan berespirasi dalam sel tunggalnya. sel dan setiap jenis sel mempunyai struktur yang
berlainan dan menjalankan fungsi badan tertentu.
• Organisma unisel juga dikenal sebagai
mikroorganisma kerana saiznya terlalu kecil dan • Sesetengah organisma multisel adalah
hanya dapat dilihat dengan bantuan mikroskop. mikroorganisma yang kecil dan sukar dilihat dengan
mata kasar.
• Amoeba dan Paramecium adalah contoh
organisma unisel dalam alam haiwan manakala Hydra Spirogyra Mucor
Chlamydomonas adalah contoh organisma unisel
dalam alam tumbuhan. Rajah 2.12 Organisma multisel yang bersaiz kecil

• Euglena dikelaskan sebagai tumbuhan kerana
kebolehannya untuk membuat makanan sendiri
dengan kehadiran cahaya tetapi euglena juga
dianggap haiwan kerana euglena mempunyai rongga
untuk memasukkan makanan dan dapat bergerak
laju seperti haiwan dengan menggunakan flagela.

Paramecium Chlamydomonas • Tetapi kebanyakan organisma multisel adalah lebih
besar, kompleks dan senang dilihat berbanding
dengan organisma unisel.

• Contoh organisma multisel haiwan ialah mamalia,
reptilia, amfibia, burung dan ikan.

• Contoh organisma multisel tumbuhan ialah alga,
paku-pakis dan kebanyakan tumbuhan berbunga.

Euglena Amoeba

Rajah 2.11 Organisma unisel

34

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan 

Jenis dan Fungsi Sel Haiwan dan Sel Tumbuhan INFO SAINS Tingkatan
Tingkatan
1. Manusia, haiwan dan tumbuhan merupakan organisma Badan kita mempunyai
multisel yang besar dan memerlukan pelbagai jenis sel yang lebih daripada 50 trilion 1
berlainan untuk menjalankan proses hidup. (50 000 000 000 000) sel.

2. Setiap jenis sel mempunyai saiz, bentuk dan struktur yang
berbeza untuk menjalankan fungsi tertentu. Sel-sel ini dikenal
sebagai sel khusus.

Sel khusus ialah sel yang telah membeza dan disesuaikan untuk melaksanakan fungsi khusus.

3. Rajah 2.13 dan 2.14 menunjukkan beberapa jenis sel manusia dan sel tumbuhan yang telah
disesuaikan strukturnya untuk menjalankan fungsi masing-masing.

Sel saraf Sel epitelium Silia
• Juga dikenal sebagai neuron. • Sel epitelium
• Mempunyai gentian yang
yang melapisi
panjang dan halus yang
berfungsi membawa maklumat permukaan trakea
dalam bentuk impuls saraf ke
seluruh badan. (saluran yang

Sel darah merah membawa udara
• Berbentuk
ke peparu) mempunyai sel
cakera
dwicekung panjang bersilia.
dan tidak
bernukleus. • Melitupi seluruh badan dan
• Mengandungi hemoglobin
yang berfungsi untuk melindungi organ badan.
mengangkut oksigen dari
peparu ke seluruh badan. Sel darah putih
• Mengangkut karbon
dioksida dari sel badan ke • Berbentuk tidak tetap.
peparu untuk disingkirkan • Berfungsi
semasa penghembusan.
mempertahankan badan
Sel otot daripada serangan
• Sel otot pada dinding penyakit dengan
menghapuskan agen yang
usus berbentuk menyebabkan penyakit, iaitu
gelendong manakala bakteria dan virus dalam badan.
sel otot pada jantung
bercabang-cabang. Sel pembiakan
• Mengecut dan
mengendur bagi • Sperma, iaitu sel pembiakan
menyebabkan
pergerakan. lelaki mempunyai ekor yang

panjang untuk berenang ke

arah ovum, iaitu sel pembiakan

perempuan.

• Sperma berfungsi membawa

bahan genetik lelaki manakala

ovum

berfungsi

membawa

bahan

genetik Ovum
perempuan. Sperma

Rajah 2.13 Pelbagai jenis sel khusus manusia dan fungsinya

35

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan

Sel epidermis Sel palisad

Tingkatan• Sel leper dan mempunyaiLapisan kutikel• Mempunyai banyak Dinding sel
Tingkatan kloroplas yang Kloroplas
vakuol yang besar. mengandungi klorofil.
• Berfungsi untuk Vakuol
• Dilitupi oleh kutikel yang menyerap cahaya bagi Sitoplasma
menjalankan fotosintesis. Nukleus
kalis air.

• Sel epidermis adalah lutsinar

1 dan membenarkan cahaya
matahari menembusinya.

Sel rerambut akar Sel tumbuhan Sepasang sel pengawal
Sel pengawal

• Mempunyai akar rambut • Berbentuk ginjal dan Kloroplas
wujud secara berpasangan. Stoma
yang panjang bagi Akar rambut • Mengelilingi stoma.
meningkatkan luas • Mengawal pembukaan
dan penutupan stoma
permukaan supaya lebih semasa pertukaran gas.

banyak air dan nutrien

dapat diserap dari tanah.

Rajah 2.14 Pelbagai jenis sel khusus tumbuhan dan fungsinya

Pembentukan Suatu Organisma

1. Sel-sel di dalam badan organisma multisel 4. Beberapa organ yang berlainan bekerjasama
bekerja bersama-sama untuk membentuk untuk membentuk sistem yang bekerja
tisu, organ, sistem dan seterusnya satu secara bersepadu untuk melakukan sesuatu
organisma. fungsi khusus.

2. Sel-sel yang mempunyai struktur yang 5. Semua sistem bergabung untuk membentuk
sama dan menjalankan fungsi yang sama satu organisma multisel.
diorganisasi menjadi tisu.

3. Beberapa jenis tisu yang berbeza bergabung
membentuk organ yang menjalankan suatu
fungsi khusus.

Praktis Formatif 1 • Menilai

Darah kita merupakan sel atau tisu? Manusia

Mengapa?

Tisu epitelium Perut Sistem pencernaan Organisma
multisel
Tisu Organ Sistem
Sekumpulan sel Sekumpulan tisu Sekumpulan organ Semua sistem
khusus yang sama yang berlainan bergabung untuk
bekerjasama untuk yang bekerjasama yang berlainan membentuk satu
menjalankan satu untuk menjalankan yang bekerjasama organisma multisel.
fungsi yang khusus. satu fungsi yang untuk menjalankan
Sel epitelium satu fungsi yang
khusus.
Sel khusus.
Unit asas
kehidupan. Rajah 2.15 Organisasi sel dalam
organisma multisel

36

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan 

Sistem dalam Badan Manusia

1. Terdapat pelbagai sistem yang menjalankan fungsi utama dalam badan kita. Tingkatan
2. Semua sistem ini mesti berkoordinasi supaya kita dapat hidup dengan sempurna. Tingkatan

Sistem peredaran Sistem respirasi Sistem pencernaan Sistem perkumuhan
darah
Hidung Mulut 1
Jantung Trakea Esofagus
Salur Peparu Peparu
darah Hati Ginjal
Perut Ureter
Mengangkut gas Usus
respirasi, nutrien, Pundi
hormon dan hasil kencing

perkumuhan. Membenarkan Mencernakan bahan Kulit
pengambilan oksigen makanan yang kompleks
Sistem integumen dan penyingkiran karbon Menyingkirkan hasil
kepada bentuk yang perkumuhan seperti urea
Kulit dioksida. lebih ringkas supaya
mudah diserap oleh dan asid urik daripada
badan.
badan.

Sistem otot Sistem rangka Sistem limfa

Otot Tengkorak Kelenjar timus
Limfa

Tulang Nodus limfa
Salur limfa

Menutupi dan melindungi Membantu dalam Menyokong badan Mempertahankan badan
seluruh badan. pergerakan badan. dan melindungi organ daripada serangan
dalaman seperti hati. penyakit.
Sistem saraf Sistem endokrin
Sistem pembiakan
Otak Kelenjar pituitari
Kelenjar tiroid Uterus Testis
Saraf tunjang Kelenjar adrenal Faraj Zakar
Saraf Pankreas Ovari
Ovari (perempuan)

Testis (lelaki)

Menghantar maklumat Merembeskan Sistem pembiakan lelaki menghasilkan sperma dan
dalam bentuk impuls hormon untuk hormon seks lelaki manakala sistem pembiakan
saraf, mengawal dan mengkoordinasikan perempuan menghasilkan ovum dan hormon seks
mengkoordinasikan aktiviti badan bersama- perempuan untuk pembentukan zuriat.
sama sistem saraf.
aktiviti badan.

37

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas HidupanTingkatan2.2 Respirasi Sel dan Fotosintesis
Tingkatan
Menghargai Kewujudan Pelbagai Respirasi Sel
Organisma 1. Kita memerlukan tenaga untuk melakukan

1. Bersyukurlah kita dikurniai Tuhan pelbagai aktiviti dan proses hidup.
kepelbagaian organisma di dunia ini. 2. Tenaga yang diperlukan boleh diperoleh

2. Pelbagai organisma ini hidup bersama dan daripada makanan yang kita makan.
3. Sel-sel dalam badan kita berupaya untuk
1 saling bergantung antara satu sama lain
untuk kemandirian. menguraikan makanan dan membebaskan
tenaga yang terperangkap dalam makanan.
3. Semua organisma berinteraksi antara 4. Proses penguraian makanan untuk
satu sama lain dengan persekitaran membebaskan tenaga disebut respirasi.
untuk mewujudkan suatu ekosistem yang
seimbang. Respirasi ialah proses penghasilan tenaga
melalui pemecahan molekul makanan.
Praktis Formatif 2.1
5. Respirasi boleh dibahagi kepada dua
1. Susun langkah-langkah penyediaan slaid peringkat, iaitu:
tumbuhan mengikut urutan yang betul. (a) Respirasi luar atau pernafasan
(b) Respirasi dalam atau respirasi sel
( ) Perhatikan slaid tumbuhan di bawah
mikroskop. Respirasi luar (pernafasan) ialah proses
pertukaran gas antara organisma dengan
( ) Lapisan epidermis dikeluarkan daripada persekitarannya.
bawang.
Respirasi dalam (respirasi sel) ialah proses
( ) Spesimen ditutup dengan kaca penutup pengoksidaan dan penguraian glukosa
dengan bantuan jarum tenggek. yang berlaku di dalam sel hidup untuk
membebaskan tenaga.
( ) Larutan iodin dititiskan ke slaid kaca
untuk mewarnakan struktur-struktur sel. 6. Respirasi sel memerlukan oksigen dan
glukosa untuk menghasilkan tenaga.
( ) Letakkan lapisan epidermis ke dalam
titisan air suling di atas slaid kaca. 7. Karbon dioksida dan wap air kemudian
dibebaskan sebagai hasil sampingan.
2. Padankan sel manusia dengan fungsinya.
Sel saraf ► ◄ Terlibat dalam pembiakan. 8. Secara ringkasnya, proses respirasi sel
memerlukan oksigen dan glukosa untuk
Sel sperma ► ◄ Membolehkan pergerakan. menghasilkan tenaga, karbon dioksida dan
Sel otot ► ◄ Mengangkut oksigen. air.

Sel darah ► ◄ Menerima dan menghantar C6H12O6 + 6O2 → 6CO2 + 6H2O + 2898 kJ
merah impuls saraf. Glukosa Oksigen Karbon Air Tenaga

3. Nyatakan tiga perbezaan antara sel haiwan dan dioksida
sel tumbuhan.

4. Apakah yang dimaksudkan dengan organisma
unisel dan organisma multisel?

Praktis Formatif 21 • Menilai

Ramalkan apa yang akan terjadi kepada

bilangan sel darah putih yang dihasilkan

apabila kita diserang selesema. Berikan

inferens terhadap ramalan anda.

38

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan 

Fotosintesis Daun Air Alkohol Tingkatan
mendidih Tingkatan
1. Tumbuhan hijau dapat mensintesis Air panas
makanan sendiri melalui fotosintesis. Daun direndamkan 1
di dalam air didih Penunu
Fotosintesis ialah proses penghasilan selama satu minit Bunsen
makanan oleh tumbuhan hijau daripada untuk melembut (ditutup)
air dan karbon dioksida dengan kehadiran dan memecahkan
cahaya dan klorofil. dinding sel daun. Daun dipindah
ke dalam satu
2. Struktur sel yang terlibat dalam fotosintesis tabung didih yang
ialah kloroplas yang mengandungi mengandungi alkohol
klorofil yang berfungsi menyerap cahaya dan tabung didih itu
matahari. diletakkan di dalam
air panas selama
3. Semasa proses fotosintesis, karbon dioksida beberapa minit untuk
dan air diperlukan untuk membentuk menyahwarnakan
makanan dalam bentuk glukosa (gula) warna hijau daun.
dengan kehadiran cahaya dan klorofil pada
daun hijau. Oksigen dibebaskan sebagai
hasil sampingan.

Tenaga Karbon dioksida Air Larutan
cahaya diserap panas iodin
matahari
Glukosa Daun dikeluarkan Jpuubtiihn
Klorofil disintesis daripada tabung
didih dan Daun diletakkan
Oksigen dibebaskan dimasukkan ke di atas jubin putih
dalam air panas dan beberapa
Air diserap selama beberapa titik larutan iodin
oleh akar saat untuk dititiskan ke atas
melembutkan daun daun untuk menguji
dan menyingkirkan kehadiran kanji.
alkohol daripadanya.

Rajah 2.16 Proses fotosintesis Rajah 2.17 Langkah-langkah menjalankan ujian kanji

4. Proses fotosintesis dapat diwakili dengan 7. Kehadiran kanji dalam daun boleh diuji
persamaan berikut: dengan menggunakan larutan iodin selepas
klorofil dalam daun dinyahwarnakan oleh
6H2O + 6CO2 Cahaya + C6H12O6 + 6O2 alkohol.
Air Karbon Klorofil Glukosa Oksigen
8. Bahagian daun yang mengandungi kanji
dioksida akan menukarkan warna perang larutan
iodin kepada warna biru tua apabila
5. Glukosa berlebihan akan ditukar kepada larutan iodin dititiskan ke atasnya.
kanji dan disimpan dalam daun, batang,
buah dan akar tumbuhan. 9. Eksperimen 2.1 – 2.4 dijalankan bagi
mengkaji keperluan cahaya matahari,
6. Oleh itu, kita dapat menguji sama ada karbon dioksida, klorofil dan air untuk
fotosintesis telah berlaku dalam tumbuhan proses fotosintesis.
atau tidak melalui ujian kanji.

39

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan

EEkksperimenn 2..11
Tingkatan
Tingkatan
Pernyataan masalah: Adakah tenaga cahaya diperlukan dalam proses fotosintesis?
Hipotesis: Cahaya diperlukan untuk fotosintesis. Tumbuhan hijau K
Tujuan: Mengkaji keperluan cahaya matahari untuk fotosintesis. (Keadaan gelap)

1 Pemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran cahaya matahari Tumbuhan hijau L
Pemboleh ubah bergerak balas: Perubahan warna larutan iodin Rajah 2.18
Pemboleh ubah dimalarkan: Jenis tumbuhan
Bahan dan radas: Dua tumbuhan hijau berpasu yang sama jenis, tabung didih,
jubin putih, alkohol, larutan iodin dan air panas.
Prosedur:
1. Dua tumbuhan hijau berpasu yang sama jenis disediakan.
2. Tumbuhan hijau K diletakkan di bawah cahaya matahari manakala tumbuhan
hijau L disimpan di dalam bilik gelap.
3. Selepas seminggu, daun daripada kedua-dua pasu tersebut dipetik dan dijalankan
ujian kanji.

Pemerhatian:

Daun Kehadiran Pemerhatian Inferens
tenaga cahaya ujian kanji

Tumbuhan Ya Bertukar menjadi Fotosintesis berlaku dalam daun tumbuhan yang
hijau K biru tua. diletakkan di bawah cahaya matahari.

Tumbuhan Tidak Tiada perubahan. Fotosintesis tidak berlaku dalam daun tumbuhan
hijau L yang disimpan dalam bilik gelap.

Perbincangan:
1. Kanji hadir dalam daun tumbuhan hijau K yang terdedah kepada cahaya matahari tetapi tidak hadir

dalam daun tumbuhan hijau L yang tidak terdedah kepada cahaya matahari.
2. Daun tumbuhan hijau L tidak menerima cahaya matahari. Oleh itu, fotosintesis tidak berlaku.

Kesimpulan:
Hipotesis diterima. Cahaya matahari diperlukan untuk fotosintesis.

EEkksperimenn 2..12

Pernyataan masalah: Adakah karbon dioksida diperlukan dalam proses fotosintesis?
Hipotesis: Karbon dioksida diperlukan untuk fotosintesis.
Tujuan: Mengkaji keperluan karbon dioksida untuk fotosintesis.
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran karbon dioksida
Pemboleh ubah bergerak balas: Perubahan warna larutan iodin
Pemboleh ubah dimalarkan: Jenis tumbuhan
Bahan dan radas: Dua tumbuhan hijau berpasu yang sama jenis, serkup kaca, plat kaca disapu vaselin, tabung
didih, jubin putih, alkohol, air panas, larutan iodin dan larutan kalium hidroksida.
Prosedur:
1. Dua tumbuhan hijau berpasu disimpan di dalam bilik gelap selama dua hari bagi menyahkanjikannya.
2. Susunan radas seperti Rajah 2.19 disediakan dan diletakkan di bawah cahaya matahari.

40

Cahaya   Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan 
matahari
Cahaya
matahari
Tingkatan
Udara tanpa TingkatanUdara
karbon dioksida
Serkup
kaca 1

Larutan kalium hidroksida

Tumbuhan hijau M Plat kaca disalut vaselin Tumbuhan hijau N

Rajah 2.19 Susunan radas

3. Selepas beberapa hari, daun daripada kedua-dua tumbuhan dipetik dan dijalankan ujian kanji.

Pemerhatian:

Daun Kehadiran Pemerhatian ujian Inferens

Tumbuhan karbon dioksida kanji Fotosintesis tidak berlaku dalam daun
hijau M tumbuhan hijau M.
Tidak Tiada perubahan. Fotosintesis berlaku dalam daun tumbuhan
Tumbuhan hijau N.
hijau N Ya Bertukar menjadi
biru tua.

Perbincangan:
1. Kanji tidak hadir dalam daun tumbuhan hijau M yang terdedah kepada udara tanpa karbon dioksida.
2. Larutan kalium hidroksida berfungsi menyerap karbon dioksida.

Kesimpulan:
Hipotesis diterima. Karbon dioksida diperlukan untuk fotosintesis.

EEkksperimenn 2..13

Pernyataan masalah: Adakah klorofil diperlukan dalam proses fotosintesis?
Hipotesis: Klorofil diperlukan untuk fotosintesis.
Tujuan: Mengkaji keperluan klorofil untuk fotosintesis.
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran klorofil
Pemboleh ubah bergerak balas: Perubahan warna larutan iodin
Pemboleh ubah dimalarkan: Jenis tumbuhan

Bahan dan radas: Daun bervariegasi, air panas, tabung didih, jubin putih,
alkohol, air panas dan larutan iodin.

Prosedur: Rajah 2.20 Daun bervariegasi
1. Sehelai daun bervariegasi yang telah terdedah kepada cahaya matahari

selama beberapa jam dipetik.
2. Gambar rajah yang menunjukkan taburan warna hijau pada daun

dilakarkan.
3. Ujian kanji dilakukan ke atas daun tersebut.
4. Daun itu dibanding dengan lakaran yang telah dibuat.

41

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan

Pemerhatian:

Tingkatan Kawasan Biru tua
Tingkatan hijau (kehadiran kanji)

Kawasan Perang
putih (tiada kanji)

Rajah 2.21 Lakaran keputusan ujian kanji ke atas daun bervariegasi

1 Perbincangan:

1. Daun bervariegasi ialah daun yang mempunyai perbezaan dalam pempigmenan yang disebabkan oleh
gangguan genetik atau virus terhadap berpigmenan yang biasa.
2. Kanji hanya hadir di kawasan hijau daun yang mengandungi klorofil.
3. Kanji tidak hadir di kawasan bukan hijau daun kerana tiada klorofil.

Kesimpulan:
Hipotesis diterima. Klorofil diperlukan untuk fotosintesis.

EEkksperimenn 2..14

Pernyataan masalah: Adakah air diperlukan dalam proses fotosintesis? Tumbuhan hijau P Tumbuhan hijau Q
Hipotesis: Air diperlukan untuk fotosintesis.
Tujuan: Mengkaji keperluan air untuk fotosintesis. Rajah 2.22 Susunan radas
Pemboleh ubah dimanipulasikan: Kehadiran air
Pemboleh ubah bergerak balas: Perubahan warna larutan iodin
Pemboleh ubah dimalarkan: Jenis tumbuhan
Bahan dan radas: Dua tumbuhan hijau berpasu yang sama jenis, air,
tabung didih, jubin putih, alkohol, larutan iodin dan air panas.

Prosedur:
1. Dua tumbuhan hijau berpasu disediakan dan diletakkan di bawah cahaya matahari.
2. Tumbuhan hijau P disiram air setiap hari manakala tumbuhan hijau Q tidak disiram air.
3. Selepas seminggu, daun daripada kedua-dua tumbuhan dipetik dan dijalankan ujian kanji.

Pemerhatian:

Daun Kehadiran Pemerhatian ujian Inferens
air kanji Fotosintesis berlaku dalam daun tumbuhan
Tumbuhan hijau yang disiram air setiap hari.
P Ya Bertukar menjadi
biru tua.

Tumbuhan hijau Tidak Tiada perubahan. Fotosintesis tidak berlaku dalam daun
Q tumbuhan yang tidak disiram air.

Perbincangan:
Kanji hadir dalam daun tumbuhan hijau P yang disiram air setiap hari tetapi tidak hadir dalam daun tumbuhan
hijau Q yang tidak disiram air.

Kesimpulan:
Hipotesis diterima. Air diperlukan untuk fotosintesis.

42

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan 

Perbezaan antara Proses Respirasi Sel dengan Fotosintesis

1. Proses respirasi sel dan proses Tingkatan
fotosintesis merupakan dua proses Tingkatan
yang bertentangan tetapi saling
melengkapi. Tenaga cahaya 1
diserap
2. Proses fotosintesis menghasilkan Fotosintesis berlaku
makanan (glukosa) untuk semua Glukosa dalam kloroplas sel
organisma dan membebaskan +
oksigen yang menjadi keperluan tumbuhan.
asas semua organisma ke atmosfera. Oksigen
Kloroplas Karbon dioksida
3. Oksigen yang dibebaskan +
oleh tumbuhan hijau semasa Air
fotosintesis akan diguna oleh
organisma lain untuk mendapatkan Mitokondria Respirasi sel berlaku dalam
tenaga melalui proses respirasi sel. mitokondria sel hidup dalam
Tenaga dibebaskan ATP
4. Karbon dioksida yang dibebaskan semua jenis organisma.
oleh semua organisma semasa
respirasi sel pula akan diguna Rajah 2.23 Hubungan antara fotosintesis dan respirasi sel
semula oleh tumbuhan hijau
untuk melakukan fotosintesis.

5. Oleh itu, kedua-dua proses
ini adalah penting dan saling
melengkapi untuk:
(a) menampung kehidupan
organisma
(b) memelihara keseimbangan
kandungan karbon dioksida
dan oksigen dalam atmosfera.

Jadual 2.1 Perbezaan antara respirasi sel dan fotosintesis Praktis Formatif 2.2

Respirasi sel Fotosintesis 1. Untuk menentukan sama ada
Berlaku dalam semua sel Berlaku dalam sel tumbuhan fotosintesis telah berlaku,
mengapakah kita menguji
hidup. yang berklorofil. kehadiran kanji?

Proses menguraikan Proses mensintesis 2. Jawab soalan berikut berdasarkan
makanan (glukosa). makanan (glukosa). rajah di bawah.
(a) Apakah proses X dan Y?
Berlaku di dalam mitokondria. Berlaku di dalam kloroplas. (b) Apakah tujuan proses X dan Y?
(c) Proses yang manakah juga
berlaku dalam sel haiwan?

Karbon dioksida dan air Karbon dioksida dan air Karbon dioksida Proses X
dihasilkan. digunakan. Oksigen (siang)

Oksigen digunakan. Oksigen dibebaskan. Cahaya

Karbohidrat

Berlaku sepanjang masa Berlaku dalam keadaan Air
(siang dan malam). bercahaya. Tenaga

Tenaga dibebaskan daripada Tenaga cahaya diserap Oksigen Proses Y
pemecahan molekul untuk mensintesis molekul
makanan. Air Karbon dioksida (siang dan malam)
makanan.

43

  Sains PT3  Bab 2  Sel Sebagai Unit Asas Hidupan 2

Praktis PT3
Tingkatan
Tingkatan
BAHAGIAN A A glukosa + oksigen → karbon diksida + air +
tenaga
1 1. Pernyataan berikut menerangkan ciri-ciri sel P.
•  Tiada dinding sel B air + karbon dioksida → glukosa + oksigen +
•  Tiada nukleus tenaga

Antara yang berikut, yang manakah merupakan C oksigen + air → karbon dioksida + glukosa +
sel P? tenaga
A Sel saraf
B Sel palisad D tenaga + oksigen → glukosa + karbon dioksida
C Sel darah merah
D Sel epidermis bawang 3. Antara yang berikut, yang manakah merupakan
kepentingan proses fotosintesis dan respirasi sel?
2. Respirasi sel ialah proses penghasilan tenaga. A Memelihara keseimbangan kandungan
Antara yang berikut, yang manakah merupakan oksigen dan karbon dioksida dalam atmosfera
persamaan perkataan bagi proses respirasi sel B Memelihara keseimbangan nitrogen dalam
yang betul? atmosfera
C Mengekalkan kebersihan alam sekitar
D Mengelakkan peningkatan suhu global

BAHAGIAN B

1. (a) Rajah di bawah menunjukkan dua jenis sel. Namakan sel-sel tersebut.
(i) (ii)

(b) Gariskan jawapan yang betul bagi pernyataan fotosintesis berikut. [2 markah]
(i) Karbon dioksida dan air (digunakan / dihasilkan) dalam proses fotosintesis. [2 markah]
(ii) Tenaga cahaya (diserap / dibebaskan) untuk mensintesis molekul makanan.

BAHAGIAN C

1. Cikgu Ali telah menunjukkan satu video tentang proses fotosintesis dan kepentingannya kepada murid 1 Arif.
Pernyataan berikut merupakan salah satu petikan yang terdapat dalam video tersebut:

Fotosintesis adalah proses penghasilan makanan oleh tumbuhan hijau daripada air dan karbon dioksida
dengan kehadiran cahaya dan klorofil.

(a) Nyatakan persamaan perkataan bagi proses fotosintesis. [3 markah]

(b) Karbon dioksida merupakan bahan yang diperlukan dalam proses fotosintesis. [1 markah]
Dari manakah tumbuhan mendapatkan bekalan karbon dioksida ini? [2 markah]
[2 markah]
(c) Nyatakan dua kepentingan proses fotosintesis.

(d) Nyatakan bagaimanakah aktiviti penebangan hutan mengganggu proses fotosintesis.

44

JAWAPAN

Tingkatan 1 Harian BAHAGIAN C Tingkatan
Tingkatan
1Bab Pengenalan kepada Penyaman udara sering dipasang di 1. (a) (i) Silinder penyukat
bahagian atas dinding kerana udara sejuk
Penyiasatan Saintifik yang lebih tumpat daripada udara panas (ii) untuk menentukan isi padu
akan turun ke bahagian bawah bilik dan ini
dapat menjadikan seluruh bilik berkeadaan cecair
sejuk.
Praktis Formatif 1.1 (iii) 22.0 cm3

1. Fenomena semula jadi ialah kejadian (iv) Buret, pipet 1
yang tidak dapat dicipta oleh manusia
dan berlaku secara semula jadi. (v) Kaedah sesaran air
jisim
2. • Telefon membolehkan kita berhubung (b) (i) Ketumpatan = isi padu
dengan orang lain pada jarak yang
jauh dalam masa yang singkat. Praktis Formatif 1 20
(ii) Ketumpatan emas = 1
• Internet membolehkan kita
mendapatkan maklumat dari seluruh Kita sudah ketahui bahawa ketumpatan untuk = 20 gcm-3
dunia dengan pantas. air tulen ialah 1 g/cm3 , maka jisim air dapat
dihitung seperti berikut: Ketumpatan gelas = 2
3. Doktor/ Ahli botani/ Jururawat/ Ahli 1
zoologi
= 2 gcm-3
Jawapan lain yang munasabah
Jisim air = Ketumpatan air x Isi padu air (iii) Emas lebih tumpat daripada kaca
Praktis Formatif 1.2 = 1 x 73.6 (iv) Jisim emas lebih tinggi daripada
= 73.6 g
1. Bahan yang diisi dalam botol ialah kaca.
bahan mudah terbakar. Semasa air berubah menjadi ais, jisimnya
adalah tetap dan hanya isi padu sahaja akan 2Bab Sel Sebagai Unit Asas
2. Kebakaran mungkin berlaku. berubah, maka
3. Jauhkan diri dan rakan-rakan yang Hidupan
Jisim air = Jisim ais = 73.6 g.
berdekatan daripada tempat kejadian
dan melaporkan kepada guru dengan Oleh itu, isi padu ais dapat dihitung seperti TIMSS 1
segera.
berikut: Untuk mewarnakan struktur sel pipi supaya
Praktis Formatif 1.3 strukturnya boleh dilihat dengan jelas.
Isi padu ais = ___J_is_i_m__a_is___
Ketumpatan ais

= _7_3_.6_ TIMSS 2
0.92

= 80 cm3

Praktis Formatif 1.5 Kloroplas dan dinding sel.

1. Kuantiti fizik Unit S.I. Simbol 1. Ketumpatan air Praktis Formatif 1
kilogram kg
Jisim s = _1__01_0m_0_3k_g_ × ____1_0_0_0__g___ Darah kita merupakan tisu kerana darah terdiri
saat K 1 000 000 cm3 daripada beberapa jenis sel, iaitu sel darah
Masa Kelvin merah, sel darah putih dan platelet. Sel-sel ini
Suhu = 1 g/cm3 bekerja bersama-sama dan diorganisasikan
menjadi tisu darah.
2. (a) 1 200 m Maka, 1 cm3 air berjisim 1 g.
(b) 10.08 m
(c) 0.57 m 2. (a) Telur lebih tumpat daripada air.
(b) Telur akan terapung.
Praktis Formatif 1.4 (c) Ais yang kurang tumpat akan Praktis Formatif 2.1

1. Pita pengukur. terapung di permukaan air kolam/ 1. 5 → 1 → 3 → 4 → 2
2. Sel saraf – Menerima dan menghantar
2. Termometer klinik lebih jitu daripada laut.
termometer makmal kerana kejituan impuls saraf.
suhu yang dapat disukat oleh Praktis Formatif 1.6 Sel sperma – Terlibat dalam pembiakan.
termometer klinik ialah 0.1˚C manakala Sel otot – Membolehkan pergerakan.
kejituan termometer makmal ialah 1 ˚C. Membuatkan hipotesis yang baharu dan Sel darah merah – Mengangkut
menguji kebenarannya melalui kaedah
3. (a) Angkup vernier saintifik. oksigen.
(b) 2.53 cm
(c) Untuk mendapat bacaan yang lebih Praktis Formatif 1.7 3. Perbezaan antara sel haiwan dan sel
tumbuhan:
jitu, ralat sifar kena diambil kira. Tindakan Aishah tidak wajar. Dia perlu jujur
(d) • Jika ralat sifar ialah positif, iaitu dalam merekod data. Sel haiwan Sel tumbuhan

tanda ‘0’ pada skala vernier Tiada dinding sel. Mempunyai dinding sel.
berada di sebelah kanan tanda
‘0’ pada skala utama, maka Praktis PT3 1 Tiada kloroplas. Mempunyai kloroplas.
bacaan
sebenar = 2.53 – (+ 0.04) = 2.49 cm. BAHAGIAN A 4. C Tidak berbentuk Berbentuk tetap.
• Jika ralat sifar ialah negatif, iaitu 1. B 2. A 3. C tetap.
tanda ‘0’pada skala vernier berada BAHAGIAN B
di sebelah kiri tanda ‘0’ pada skala
utama, maka bacaan sebenar = 1. (a) (i) Bikar 4. • Organisma unisel ialah organisma
2.53 – (– 0.04) = 2.57 cm. (ii) Corong turas yang terdiri daripada satu sel sahaja.
(b) (i) Mengukur masa
4. Menimbang jisim satu rim kertas (ii) Mengukur panjang • Organisma multisel ialah organisma
A4 (450 helai), kemudian jisim yang yang terdiri lebih daripada satu sel.
diperoleh dibahagikan dengan 450.

531

  Sains PT3  Jawapan

Praktis Formatif21 amfibia akan berubah mengikut suhu BAHAGIAN C
persekitaran. Apabila suhu persekitaran
Bilangan sel darah putih akan bertambah terlalu rendah, suhu badan mereka juga 1. (a) (i) Homeostasis
bagi melawan atau memusnahkan bakteria akan menurun. Ini akan menjejaskan fungsi (ii) Semasa berjoging, lebih
yang masuk ke dalam badan kita. badan mereka dan boleh menyebabkan
Tingkatan kematian. banyak oksigen diperlukan
Tingkatan untuk respirasi sel. Oleh itu
Praktis Formatif 2.2 Harian jantung perlu mengepam lebih
banyak darah ke sel-sel badan.

Langkah segera yang perlu diambil terhadap Maka kadar degupan jantung
akan meningkat.
1 1. Jika proses fotosintesis berlaku, glukosa mangsa strok haba:
akan terbentuk pada daun dan glukosa • Menempatkan mangsa ke kawasan yang (b) Punca: Tumbuhan kehilangan
banyak air.
berlebihan akan bertukar kepada teduh / berhawa dingin / di bawah kipas.
Penyelesaian: Liang stoma pada
kanji. Maka, kehadiran kanji dapat
• Sapukan air sejuk pada kulit mangsa. daun tertutup bertujuan untuk
menentukan sama ada fotosintesis
• Berikan minuman sejuk atau isotonik mengurangkan kehilangan lebih
berlaku.
2. (a) X: Fotosintesis kepada mangsa. banyak air daripada daun ke
Y: Respirasi sel • Longgarkan pakaian mangsa. persekitaran.
(b) X: Membuat makanan (c) (i) Ginjal
Cara mencegah strok haba: (ii) Kurang daripada 58 ml/j.
Y: Menghasilkan tenaga • Minum air yang banyak.
(c) Proses Y • Pakai topi dan pakaian longgar yang Badan kehilangan lebih banyak
air melalui perpeluhan.

Praktis PT3 2 berwarna cerah apabila melakukan aktiviti 4Bab Pembiakan
di bawah cahaya matahari.

BAHAGIAN A

1. C 2. A 3. A Praktis Formatif 3.1 Praktis Formatif 1

BAHAGIAN B 1. Kita kurang berpeluh pada hari hujan. Harimau: Persenyawaan dalam
Maka, air yang berlebihan dalam badan Kodok: Persenyawaan luar
1. (a) (i) Sel tumbuhan akan dikeluarkan daripada badan Persenyawaan luar adalah kurang cekap
(ii) Sel haiwan melalui air kencing. berbanding persenyawaan dalam kerana
(b) (i) digunakan • Banyak gamet perlu dihasilkan.
(ii) diserap 2. Apabila suhu badan kita menurun, • Banyak gamet dibazirkan kerana
tindakan penghasilan haba badan
BAHAGIAN C akan ditingkatkan manakala tindakan dihanyutkan oleh air.
kehilangan haba badan akan • Zigot berkemungkinan besar dimakan
1. (a) Karbon dioksida + Air → Glukosa + dikurangkan melalui:
Oksigen oleh haiwan lain.
• Pengecutan salur darah
(b) Proses respirasi sel • Kurang rembesan peluh oleh kelenjar Praktis Formatif 4.1
(c) • Dapat mengekalkan
peluh 1. (a) Pembiakan seks adalah proses
keseimbangan kandungan • Bulu roma menegak penghasilan individu baharu
oksigen dalam atmosfera. • Otot rangka mengecut dan mengendur melalui percantuman antara gamet
• Bagi menampung kehidupan • Perembesan hormon yang jantan dengan gamet betina
organisma. manakala pembiakan aseks hanya
(d) Proses fotosintesis tidak dapat meningkatkan metabolisme badan melibatkan satu induk sahaja,
dijalankan tanpa tumbuhan. Jika tanpa melibatkan sel gamet.
tumbuhan berkurangan, proses 3. Anjing sering menjelirkan lidahnya pada
fotosintesis juga berkurangan, dan cuaca panas bagi menghilangkan lebih (b) Persenyawaan dalam berlaku di
ini menyebabkan bekalan oksigen banyak haba supaya suhu badannya dalam induk betina apabila induk
berkurangan. dapat dikekalkan pada suhu normal. jantan memasukkan sperma ke
dalam sistem pembiakan induk
3Bab Koordinasi dan Gerak 4. Transpirasi ialah proses kehilangan betina manakala persenyawaan
air daripada permukaan tumbuhan ke luar berlaku di luar induk betina di
Balas atmosfera secara penyejatan. Tranpirasi mana ovum dan sperma masing-
membantu tumbuhan menyerap masing dilepaskan oleh induk
Praktis Formatif 1 dan mengangkut air dari tanah ke betina dan jantan pada masa yang
seluruh bahagiannya dan membantu sama ke dalam air.
Kulit merupakan organ yang memainkan menyejukkan tumbuhan pada hari
peranan penting dalam pengawalaturan panas apabila air tersejat daripadanya. 2. Amoeba / Paramecium / Bakteria.
suhu badan. Kecederaan kulit ini akan
menjejaskan tindakan kulit seperti Praktis Formatif31 3. Memastikan spesies sesuatu organisma
perpeluhan apabila berada dalam berkekalan dan tidak pupus.
persekitaran yang panas. Maka, badan Sally Minum lebih banyak air supaya kandungan
tidak dapat mengawal atur suhu badannya air dalam badan kita akan meningkat. Maka, Praktis Formatif 4.2
pada persekitaran yang suhunya berubah- air kencing yang banyak dan cair dapat
ubah. Oleh itu, Sally hanya dapat berada dihasilkan. 1. Duktus sperma – Mengangkut sperma
di dalam persekitaran yang suhunya dapat dari testis ke uretra.
dikekalkan pada suhu yang tetap. Praktis PT3 3
BAHAGIAN A Testis – Menghasilkan sperma dan
Praktis Formatif21 hormon seks lelaki.
1. A 2. C 3. D
Suhu di sekitar Artik adalah terlalu sejuk BAHAGIAN B Zakar – Menghantar sperma ke dalam
untuk kehidupan atau kemandirian haiwan faraj.
reptilia dan amfibia yang tidak dapat 1. (a) (i) Sel pengawal
mengekalkan suhu badannya pada suhu (ii) Stoma 2. Ovari
optimum badan. Suhu badan reptilia dan (b) (i) sel pengawal 3. Persamaan:
(ii) meningkatkan • Kedua-dua sel merupakan sel

pembiakan.

532

• Kedua-duanya membawa maklumat 2. • Keguguran berkemungkinan berlaku.   Sains PT3  Jawapan  Tingkatan
genetik dan pewarisan. • Kelahiran bayi pra-matang / kematian Tingkatan
– Membantu pasangan
Perbezaan: bayi dalam kandungan / kelahiran mengehadkan saiz keluarga 1
• Sperma bersaiz sangat kecil bayi kurang berat badan dan bagi menjamin kestabilan
kecacatan mental mungkin berlaku. ekonomi keluarga dan
manakala ovum bersaiz lebih besar. meningkatkan kualiti hidup
• Sperma merupakan gamet jantan Praktis Formatif 4.6 keluarga.

manakala ovum merupakan gamet 1. Pengambilan pil hormon atau suntikan – Memastikan kesihatan
betina. hormon untuk merangsang organ ibu tidak terjejas akibat
• Sperma dihasilkan oleh testis pembiakan bagi menghasilkan sel kekerapan kehamilan.
manakala ovum dihasilkan oleh ovari. pembiakan yang sihat dan matang.
• Sperma boleh bergerak bebas (c) Gizi seorang wanita hamil perlu
manakala ovum tidak boleh bergerak 2. Tidak. Kaedah ini melibatkan kaya dengan
sendiri. pembedahan dan akan menyebabkan
4. (a) • Zakar membesar. kemandulan selama-lamanya. • Karbohidrat yang mencukupi
• Pertumbuhan bulu dada dan untuk membekalkan tenaga.
Praktis Formatif 4.7
janggut. • Protein untuk membina tisu
• Suara kasar dan garau. 1. (a) P dan Q baharu dan memperbaiki tisu
(b) • Payu dara dan pelvis membesar. (b) Q yang rosak.
• Pengumpulan lemak bawah kulit. (c) Q akan berkembang menjadi
(c) • Sistem pembiakan menjadi biji benih manakala S akan • Mineral kalsium dan fosforus
berkembang menjadi buah. untuk menguatkan tulang dan
matang. gigi
• Dapat menghasilkan sel 2. Anak pokok yang terhasil mempunyai
ciri-ciri yang berbeza dan dapat • Zat Besi untuk mengelakkan
pembiakan dan hormon seks. menyesuaikan diri dengan persekitaran penyakit anemia.
baharu dengan lebih baik.
Praktis Formatif21 • Vitamin untuk memelihara
3. Kehadiran air, oksigen dan suhu yang kesihatan ibu.
Uretra lelaki menyalurkan sperma dan air sesuai.
kencing manakala uretra perempuan hanya 5Bab Jirim
menyalurkan air kencing sahaja.
Praktis Formatif 1
Praktis Formatif 4.3
Praktis PT3 4 Ketumpatan ais ialah 0.92 g cm-3. Oleh itu
1. (a) 24hb April BAHAGIAN A ketulan ais akan timbul di atas air dan merkuri,
(b) 21hb – 26 hb April tetapi tenggelam dalam turpentin.
(c) Ovum akan mati dan disingkirkan
1. B 2. C 3. C 4. B Harian
daripada badan perempuan 5. A 6. D 7. A 8. A
sebagai haid. 9. C 10. C 11. A 12. B Susu atau bahan yang mengandungi alkohol.
2. • Mandi sekurang-kurangnya sekali
dalam sehari. BAHAGIAN B
• Sentiasa mengganti dan menggunakan
pakaian dalam yang bersih. 1. (a) ii dan iii Praktis Formatif 5.1
• Menukarkan tuala wanita yang bersih (b) (i) agen pendebungaan
setiap 6 jam. (ii) kualiti 1. Jirim ialah bahan yang mempunyai jisim
2. (a) i dan ii dan memenuhi ruang.
Praktis Formatif 4.4
(b) Bersaiz kecil 2. Jirim Bukan jirim
1. Percantuman nukleus sperma dan Mempunyai stil yang panjang
nukleus ovum untuk membentuk zigot • Pelangi
di dalam sistem pembiakan perempuan. BAHAGIAN C • Garam • Bayang-bayang
• Bunyi loceng
2. Fetus ialah embrio yang berkembang 1. (a) (i) Kitar haid ialah kitar bulanan • Baju • Cahaya
selepas dua bulan kehamilan. Fetus haid dan pengovulan yang
kelihatan menyerupai bayi dan semua teratur. • Itik
organ dan bahagian badan telah
terbentuk. (ii) Fasa L. Satu ovum matang • Pokok kelapa
dibebaskan oleh ovari pada
3. (a) Bahan perkumuhan seperti karbon fasa ini. 3. Besi
dioksida dan urea.
(b) (i) – Ali boleh memakai kondom Praktis Formatif 5.2
(b) Nutrien, oksigen dan antibodi. sebelum melakukan
persetubuhan bagi 1.
Praktis Formatif31 menghalang sperma
daripada memasuki faraj Jirim Susunan zarah Pergerakan
Persenyawaan berlaku dan menghasilkan perempuan semasa Pepejal zarah
dua zigot yang berasingan. Kedua-dua zigot ejakulasi. Zarah-zarah
akan berkembang membentuk dua anak tersusun rapat Bergetar pada
kembar yang tak seiras. – Nora boleh mengambil dan padat. kedudukan
pil pencegah hamil bagi yang tetap.
Praktis Formatif 4.5 menghalang pengovulan.
Cecair Zarah-zarah Bergerak bebas
1. Kalsium dan fosforus penting untuk – Nora boleh memakai alat kurang rapat tetapi kekal
pembentukan tulang, rawan dan kontraseptif dalam uterus dan tidak pada jarak yang
gigi yang kuat. Jika kekurangan, (IUCD) bagi menghalang tersusun sama.
pembentukan dan pemeliharaan tulang, penempelan embrio. dengan teratur.
rawan dan gigi fetus dan ibu terencat.
(ii) Ya. Gas Zarah-zarah Bergerak
– Membolehkan pasangan
yang berkahwin merancang terletak amat bebas secara
bilangan anak dan memilih
masa yang sesuai untuk jauh antara rawak.
mempunyai anak.
satu sama lain.

533

  Sains PT3  Jawapan

2. Zarah-zarah bau durian yang halusTingkatan Baik Kekonduksian Tidak (b) Sebatian
sentiasa bergerak dalam zarah-zarahTingkatan elektrik
udara. Semasa resapan berlaku, zarah- Tinggi Rendah Campuran Hanya dapat
zarah bau ini bergerak secara rawak Takat lebur dan Rendah diasingkan
dalam pelbagai arah dan meresap Tinggi takat didih Dapat diasingkan melalui kaedah
dari kawasan berkepekatan tinggi ke Pepejal Pepejal, dengan mudah kimia seperti
kawasan yang berkepekatan rendah. sahaja Ketumpatan cecair atau melalui kaedah fizikal elektrolisis dan
Hal ini menyebabkan bau durian kecuali seperti penurasan, penguraian
tersebar. Maka, kita dapat menghidup merkuri Keadaan jirim gas penyulingan, terma.
pada suhu bilik pemisahan
1 bau durian apabila berdekatan dengan (b) menggunakan
gerai durian. magnet, pengenapan,
3. Proses kondensasi. pengapungan dan
kromatografi.

Praktis PT3 5 Unsur Perbezaan Sebatian Praktis PT3 6
BAHAGIAN B
1. B 2. B 3. A 4. D 5. C Terdiri Terdiri BAHAGIAN A
BAHAGIAN B daripada daripada
sejenis Juzuk dua atau 1. A 2. D
zarah lebih unsur BAHAGIAN B
sahaja. berlainan.
1. (a) (i) Kondensasi 1. (a) (i) Pengapungan
(ii) Peleburan Tidak boleh Kebolehan Boleh Penyulingan
(b) (i) dan (iv) dipecahkan untuk dipecahkan
lagi. kepada bahan (b) (i) dan (iii)
BAHAGIAN C dipecahkan yang lebih
kepada ringkas melalui BAHAGIAN C
1. (a) Ketumpatan ialah jirim sesuatu bahan kaedah kimia.
bahan dalam satu unit isi padu. 1. (a) Elektron
yang lebih (b) 3
(b) (i) Udara di dalam pelampung ringkas (c) Atom bersifat neutral kerana
kurang tumpat daripada air. mempunyai bilangan proton dan
Oleh itu pelampung boleh TIMSS 2 bilangan elektron yang sama. Jika
terapung di atas air. bilangan elektron adalah 3, maka
D bilangan protonnya juga adalah 3.
(ii) Kayu balak kurang tumpat (d) Proton dan neutron
daripada air. Oleh itu kayu Praktis Formatif 1
balak boleh terapung di atas air (e) (i) Neutron
dan diangkut melalui sungai. (ii) Elektron

(c) • Garam terbentuk apabila air laut Makanan X tidak selamat dipasarkan di 7Bab Udara
menyejat ( Cecair → Gas). pasaran kerana mengandungi pewarna
C yang berbahaya terhadap kesihatan Praktis Formatif 7.1
• Air mendidih dan berubah menjadi pengguna.
stim apabila dipanaskan (Cecair → 1. Gas nitrogen, oksigen, karbon
Gas). Praktis Formatif 6.2 dioksida, gas nadir, wap air, habuk dan
mikroorganisma.
• Coklat melebur pada cuaca panas 1. Air batu campur / koktel / Sandwic
(Pepejal → Cecair). / Udara / Darah / Tanah / Air laut / 2. • Komponen-komponen di dalam
Petroleum / Susu / Jus oren / Gangsa. udara tidak berpadu secara kimia.
6Bab Jadual Berkala
2. (a) Kaedah penyulingan. • Komponen-komponen di dalam
TIMSS 1 (b) Kaedah pengenapan. udara boleh diasingkan dengan
(c) Kaedah pengapungan. mudah melalui kaedah fizikal seperti
Unsur P dan unsur R. penyulingan berperingkat.

Praktis Formatif 6.1 Praktis Formatif 6.3 • Ciri-ciri udara adalah sama dengan
ciri-ciri komponennya kerana tiada
1. Atom adalah neutral kerana mempunyai 1. Natrium dan klorin. bahan baharu yang dihasilkan.
bilangan proton (bercas positif) dan 2. Pembakaran kertas merupakan satu
bilangan elektron (bercas negatif) yang • Setiap komponen dalam udara masih
sama. perubahan kimia dan bukannya mengekalkan ciri asalnya.
perubahan fizik kerana
2. Jadual berkala ialah satu kaedah • Bahan baharu terbentuk. 3. • Kitar oksigen ialah kitar yang
pengelasan unsur berdasarkan tertib • Sifat bahan asal dan hasil berbeza. melibatkan penggunaan dan
menaik nombor proton unsur. • Komposisi kimia bahan asal dan pembebasan oksigen di atmosfera
secara berterusan. Oksigen diperoleh
3. (a) hasil adalah berbeza. daripada hasil fotosintesis.
• Melibatkan perubahan fizik dan kimia.
Logam Perbezaan Bukan logam • Perubahan tidak boleh berbalik. • Kitar karbon ialah kitar yang
melibatkan pengambilan,
Berkilau Kekilauan Pudar 3. (a) penggunaan dan pembebasan
Ya permukaan Tidak karbon dioksida di atmosfera secara
Ya Tidak Perubahan fizik Perubahan kimia berterusan terutamanya melalui
Kuat Kemuluran Lemah proses respirasi, pembakaran,
• Susunan atom • Susunan dan pengaratan dan pereputan.
Baik Kebolehtempaan Lemah tidak berubah. gabungan atom
berubah. 4. Pembakaran / Pengaratan / Pereputan/
Kekuatan • Jenis molekul Respirasi
regangan tidak berubah • Jenis molekul
tetapi jarak antara berubah.
Kekonduksian molekul berubah.
haba

534

Praktis Formatif 7.2 oksida nitrogen dari kilang   Sains PT3  Jawapan 
perindustrian meningkatkan
1. kepekatan bahan pencemar di Praktis Formatif 8.2
dalam atmosfera.
– Gas-gas ini larut dalam air hujan 1. (a) cahaya
dan membentuk hujan asid. (b) lurus
– Hujan asid menyebabkan 2. Apabila cahaya matahari yang
air kolam dan tanah menjadi bergerak lurus dihalang oleh objek
berasid.
– Hal ini akan mengancam legap,ia tidak dapat menembusinya.
kehidupan tumbuhan dan Maka, bayang-bayang akan terbentuk
organisma akuatik. di belakang objek legap tersebut.
Oksigen Tingkatan (c) – Basikal tidak membebaskan
Tingkatanasap tetapi pembakaran bahan
api fosil di dalam enjin kereta
Bahan api mengeluarkan asap.
Haba – Asap kereta mengandungi
pelbagai bahan pencemar 1
2. Oksigen dan haba. seperti gas karbon monoksida,
3. Ketumpatan air lebih tinggi berbanding karbon dioksida, sulfur dioksida TIMSS 2
dan oksida nitrogen.
dengan minyak. Maka, minyak akan (d) • Berkongsi kereta ke tempat Cahaya bergerak lebih laju daripada bunyi.
terapung di atas air dan terdedah kerja Maka, kita lihat kilat dahulu sebelum dengar
kepada oksigen. Jadi, pembakaran tidak • Menggunakan pengangkutan bunyi guruh.
dapat dipadamkan. awam
• Menggunakan sumber tenaga
Praktis Formatif 7.3 boleh diperbaharui Praktis Formatif 1
• Mematikan suis alat elektrik 7.45 am / 7.45 pm
1. Pencemaran udara adalah kehadiran apabila tidak digunakan
bahan pencemar seperti gas, asap, Praktis Formatif 8.3
debu dan habuk dalam atmosfera 8Bab Cahaya dan Optik
sehingga menjejaskan kesihatan 1. (a) 30º
dan kehidupan manusia, haiwan dan (b) 30º
tumbuhan.
(c)
2. Punca:
Nitrogen oksida, sulfur dioksida, karbon Kotak sinar

dioksida dan karbon monoksida yang TIMSS 1 30° 30°
dibebaskan oleh kilang perindustrian
dan pembakaran bahan api fosil dalam Kedudukan Q. 60° 60°
kenderaan bermotor.
Praktis Formatif 8.1 Cermin satah
Kesan: 2. Apabila sinar cahaya lampu kenderaan
• Hujan asid mengakis struktur konkrit 1. Imej sahih ialah imej yang dapat
terbentuk pada skrin manakala imej lain mengena jalur pantulan cahaya
dan batu kapur dan mempercepatkan maya ialah imej yang tidak dapat pada jaket keselamatan pemandu
pengaratan. terbentuk pada skrin. motosikal, cahaya akan dipantul balik
• Menjadikan sumber air berasid ke mata pemandu. Maka, kedudukan
dan tidak sesuai untuk kehidupan 2. Maya dan tegak. pemandu motosikal mudah dikesan
tumbuhan dan haiwan akuatik. dan dilihat oleh pemandu kenderaan
• Tanah berasid dan tidak subur. 3. (a) Cermin Objek di depan atau belakangnya. Hal ini
satah dapat mengurangkan risiko pemandu
Langkah-langkah mengatasi: motosikal dilanggar oleh kenderaan lain
• Memperkenalkan Akta dan undang- pada waktu malam yang gelap.

undang awam kawalan pencemaran Praktis Formatif 8.4
di Malaysia.
• Mengadakan kempen mencintai alam 1. (a) mengubah arah
sekitar. (b) lebih besar
• Memasang penapis cerobong asap (c) pembiasan cahaya
di kilang dan meninggikan cerobong 2. Pembiasan cahaya.
asap sehingga 30 m. 3. Dua kali.

Praktis PT3 7 Praktis Formatif 8.5
BAHAGIAN A
1. (a) terbias
1. D 2. D 3. B 4. A Cermin (b) prisma kaca, spektrum
satah 2. Merah, jingga, kuning, hijau, biru, indigo
BAHAGIAN B
(b) Melihat objek di atas sesuatu dan ungu.
1. (a) (i) Menutup permukaan bahan halangan. 3. Penyebaran cahaya ialah proses
bakar dengan selimut api:
Oksigen dihapuskan (c) Ubah suai periskop ringkas ini penguraian cahaya putih kepada
dengan menyusun semula cermin komponen warnanya melalui pembiasan
(ii) Menyemburkan lapisan karbon satah di dalamnya seperti dalam cahaya.
dioksida ke atas bahan bakar: rajah berikut.
Haba dihapuskan
Cermin Objek
(b) Cecair dan Gas satah
2. (a) X: Oksigen

Y: Nitrogen
(b) Respirasi: Ya

Fotosintesis: Tidak

BAHAGIAN C

1. (a) Karbon monoksida, sulfur dioksida, Cermin
oksida nitrogen satah

(b) – Peningkatan pembebasan
gas sulfur dioksida dan

535

  Sains PT3  Jawapan

Praktis Formatif21 BAHAGIAN C manakala proses endogen merupakan
proses yang berpunca dari bahagian
Cahaya putih akan diperhatikan di atas 1. (a) (i) Rajah 1.1: Magenta dalam bumi.
skrin kerana warna-warna dalam spektrum Rajah 1.2: Sian
digabungkan oleh prisma kaca kedua untuk (ii) Kuning 2. Air hujan / Perubahan suhu / Tindakan
Tingkatan (b) (i) Rajah 1.3: Hijau fros / Pancaran cahaya matahari /
Tingkatan Rajah 1.4: Biru Mikroorganisma.

membentuk cahaya putih. (ii) Penapis warna primer hanya 3. Olakan mantel merupakan pergerakan

membenarkan warna cahaya perlahan bahan mantel akibat arus

1 Praktis Formatif31 yang sama warna dengannya perolakan yang membawa haba
Tidak, kerana larutan gula tidak mempunyai melaluinya. Warna-warna daripada bahagian dalam bumi
sebarang zarah terampai di dalamnya. cahaya yang lain akan diserap ke permukaan. Arus ini berupaya
atau ditolak. menggerakkan kerak bumi dan
(iii) Kuning mengakibatkan fenomena seperti

(iv) Hijau gempa bumi dan gunung berapi.

Praktis Formatif 8.6 (v) Warna kuning ialah campuran Praktis Formatif 9.4
warna hijau dan merah.

1. Warna langit yang diperhatikan oleh Oleh itu, penapis kuning 1. Apabila seseorang terpijak pasir jerlus,
pemerhati A ialah kebiruan manakala membenarkan cahaya kuning kakinya akan terbenam dan disedut
warna langit yang diperhatikan oleh yang sama warna dengannya ke bawah sehingga seluruh badannya
pemerhati B ialah kemerahan. dan cahay merah dan tenggelam ke dalam pasir jerlus dan
hijau yang membentuknya gagal menyelamatkan diri.
2. • Warna langit yang diperhatikan oleh melaluinya. Penapis hijau pula
mereka adalah berbeza kerana hanya membenarkan cahaya 2. Kemajuan dalam sains dan teknologi
mereka memerhati langit pada masa hijau melaluinya. Maka, warna membolehkan penciptaan alat
yang berbeza, iaitu pemerhati A hijau terbentuk pada skrin putih. yang mampu memberikan amaran
memerhati langit pada waktu tengah awal berlakunya tsunami. Hal ini
hari dan pemerhati B memerhati

langit pada waktu senja. 9Bab Bumi membolehkan kerajaan dan masyarakat
• Pada waktu tengah hari, lintasan setempat membuat persediaan dan

cahaya matahari melalui lapisan mengurangkan kesan buruk yang akan

atmosfera adalah pendek. Cahaya Praktis Formatif 9.1 berlaku.
merah hingga hijau dapat melalui
atmosfera tanpa gangguan. Cahaya 1. Troposfera dipanaskan oleh haba yang Praktis Formatif 9.5
biru dengan jarak gelombang yang dibebaskan dari permukaan bumi.
pendek diserak paling banyak Semakin jauh daripada permukaan 1. Manusia wujud di Bumi pada era
kesemua arah oleh zarah-zarah bumi, semakin kurang haba diserap. Senozoik.
halus dalam atmosfera dan Maka, suhu berkurangan dengan
menyebabkan langit kelihatan biru. ketinggian (altitud) dalam troposfera. 2. Usia Bumi dianggarkan sebagai 4.5
bilion tahun.
• Pada waktu senja, lintasan cahaya 2. Cahaya matahari tidak dapat
matahari melalui lapisan atmosfera menembusi zon gelap laut. Maka, 3. Sebagai penunjuk usia / Sebagai
adalah panjang. Cahaya merah kurang tumbuh dapat hidup di zon ini penunjuk paleoiklim / Sebagai rekod
dan jingga paling kurang diserak di kerana tumbuh-tumbuhan tidak dapat evolusi.
sepanjang lintasan cahaya dan dapat menjalankan fotosintesis tanpa cahaya.
sampai ke Bumi tanpa gangguan. Praktis Formatif 9.6
Cahaya biru dan ungu yang paling 3. Suhu teras dalam adalah lebih tinggi
banyak diserak akan diserap dan daripada suhu teras luar. 1. Kejadian banjir boleh berlaku jika air
hilang daripada lintasan cahaya asal. permukaan berlebihan.
Hal ini menyebabkan langit kelihatan Praktis Formatif 9.2
kemerahan. 2. Mineral ekonomi merupakan unsur atau
1. Batuan igneus, batuan sedimen dan bahan semula jadi yang boleh diekstrak
batuan metamorfik. daripada bumi dan diproses semula
untuk nilai ekonomi.

Praktis Formatif 8.7 2. • Batuan igneus tidak mengandungi 3. • Sisa hidupan laut yang mati tertanam
fosil manakala batuan sedimen dalam lumpur dan pasir di dasar laut

1. Kuning sering mengandungi fosil. berjuta-juta tahun dahulu.

2. Penambahan cahaya ialah proses • Batuan igneus tidak berlapis-lapis • Selepas berjuta-juta tahun, sisa-sisa
menindihkan dua cahaya warna primer manakala batuan sedimen berlapis- itu tertanam semakin jauh ke dalam
untuk menghasilkan warna sekunder lapis. Bumi di bawah lapisan tebal batu
manakala penolakan cahaya ialah dan lumpur.
proses menyerap atau menolak cahaya • Batuan igneus terbentuk daripada
warna oleh penapis berwarna. proses penyejukan dan pembekuan • Melalui tindakan bakteria, pereputan
magma manakala batuan sedimen separa berlaku dalam keadaan
terbentuk daripada mampatan dan kekurangan oksigen.

Praktis PT3 8 pemendapan hakisan, tumbuh- • Penguraian seterusnya oleh bakteria
tumbuhan dan haiwan yang mati di di bawah suhu dan tekanan yang

BAHAGIAN A bawah permukaan air. tinggi menghasilkan petroleum dan

1. A 2. B 3. D 4. A 3. Apabila batuan igneus atau batuan gas asli. 9
BAHAGIAN B sedimen mengalami penjelmaan akibat Praktis PT3

tekanan dan suhu yang sangat tinggi,

1. (a) (i) Cermin cembung: Saiz imej batuan metamorfik terbentuk. BAHAGIAN A

adalah lebih kecil daripada saiz Praktis Formatif 9.3 1. A 2. B
objek BAHAGIAN B
Cermin satah: Saiz imej adalah 1. Proses eksogen merupakan proses
sama dengan saiz objek yang berlaku di atas permukaan bumi 1. (a) (i) Kerak
(b) (ii) dan (iii) (ii) Teras luar

536

(b) (i) tetap (ii) wap air 3. Boleh, seperti tumbuhan gnetum,   Sains PT3  Jawapan 
konifer yang menghasilkan biji benih
BAHAGIAN C tetapi tidak menghasilkan bunga. Praktis Formatif 2.1

1. (a) (i) Biosfera 4. Tumbuhan monokotiledon mempunyai 1. Pengeluar merupakan organisma
(ii) Hidrosfera membekalkan air akar serabut, satu kotiledon dan urat yang menghasilkan makanan sendiri
daun selari. Manakala dikotiledon manakala pengguna merupakan
kepada manusia. mempunyai akar tunjang, dua kotiledon organisma yang memakan organisma
(iii) Menghalang sinaran ultraungu dan urat daun jejala. lain.

yang berbahaya daripada TIMSS 2 2. (a) Burung pipit dan katak.
sampai ke permukaan bumi. (b) (i) Padi → Tikus → Helang
(iv) – Sinaran ultraungu yang D  Kerang, ketam, lipas, labah-labah (ii) Padi → Belalang → Katak →
Helang
sampai ke bumi boleh Praktis PT3 1 (iii) Padi → Ulat → Burung pipit
menyebabkan penyakit BAHAGIAN A → Helang
kanser. (c) Populasi ulat beluncas bertambah
– Sinaran ultraungu boleh 1. D 2. B 3. D 4. A
merendahkan kadar 5. A 6. C Praktis Formatif21
fotosintesis tumbuhan hijau.
(b) – Fosil badan ialah tinggalan BAHAGIAN B Bangkai-bangkai haiwan dan tumbuhan tidak
badan haiwan, atau tumbuh- akan mereput.
tumbuhan yang menjadi fosil. 1. (a) (i) Durian, lembu
– Fosil surih ialah tinggalan (ii) Rafflesia, burung kenyalang Praktis Formatif 2.2
aktiviti haiwan seperti tapak (b) (i) Gajah
kaki, kulit telur dan sebagainya (ii) Beruang kutub 1. (a) (i) Karbon dioksida
yang dapat dilihat dalam fosil. (ii) Oksigen
(c) Rekod fosil memberi maklumat
tentang spesies yang telah hilang (b) (i) Fotosintesis
daripada Bumi atau pupus. (ii) Respirasi
(c) Pereputan
Tingkatan 2 2. Tumbuhan akan membebaskan
semula air ke atmosfera melalui proses
BAHAGIAN C transpirasi.

1Bab Biodiversiti 1. (a) (i) Kepelbagaian organisma Harian Tingkatan
hidupan yang terdapat di Bumi Tingkatan
Praktis Formatif 1.1 merangkumi tumbuhan, haiwan Itik, kerana itik merupakan pemangsa bagi
dan mikroorganisma. siput gondang. 2
1. Habitat dan cuaca
2. Haiwan – kambing, ayam dan lembu; (ii) Penguatkuasaan undang- Praktis Formatif31
Tumbuhan – kangkung, sawi, buah undang kerana pelaku akan
berasa takut dengan undang- Ular boleh mendatangkan bahaya kepada
mangga undang yang berat seperti manusia kerana ular merupakan haiwan
3. Perindustrian perabut, perindustrian penjara atau denda dengan berbisa.
jumlah yang besar.// Kempen
barangan getah kesedaran supaya masyarakat TIMSS 1
4. Kebaikan: Sumber ekonomi meningkat akan lebih sedar peranan
mereka dan perubahan sikap Populasi tikus semakin bertambah kerana
kerana hasil pertanian meningkat akan berkekalan. ketiadaan ular sebagai pemangsa. / Populasi
Keburukan: Kemusnahan habitat asal tikus berkurang kerana populasi padi yang
(iii) Membekalkan kayu balak berkurang menyebabkan bekalan makanan
haiwan-haiwan di hutan. Buat bangunan / perabot // terputus.
Habitat bagi rotan
Praktis Formatif 1 Buat perabot // Praktis Formatif 2.3

Populasi gajah diancam kepupusan kerana Tumbuhan herba 1. Mutualisme, komensalisme dan
pemburu memburu gajah untuk mendapatkan Membuat ubat-ubatan // parasitisme
gading gajah yang bernilai ribuan ringgit. Makanan
Sayur-sayuran / buah-buahan Contoh mutualisme: bangau dan kerbau,
TIMSS 1 hutan komensalisme: ikan remora dan jerung
(b) – Larangan pembakaran // Boleh
B  Kambing menyebabkan kebakaran hutan dan parasitisme: kutu dan kucing.
/Memusnahkan habitat flora 2. Ya, kerana pembiakan hanya berlaku
Praktis Formatif21 dan fauna
Larangan membuang sampah sesama spesies.
Kelawar adalah mamalia kerana kelawar // Merosakkan pemandangan / 3. Tidak, kerana penggunaan racun
mempunyai ciri-ciri sepunya mamalia yang Mengurangkan tarikan kepada
ketara iaitu melahirkan anak, menyusukan anak, pelancong serangga yang berlebihan boleh
berdarah panas dan bernafas melalui peparu. merosakkan tanah.
4. Populasi plankton mati. Plankton
Praktis Formatif 1.2 2Bab Ekosistem memerlukan suhu yang sederhana
untuk meneruskan hidup.
1. Membantu saintis untuk mengenal pasti Praktis Formatif 1
dengan jelas ciri-ciri sesuatu haiwan.
Hasil tuaian merosot kerana populasi tikus di
2. Vertebrata ialah haiwan yang kebun jagung meningkat disebabkan ketiadaan
mempunyai tulang belakang, contohnya pemangsa iaitu ular untuk memakan tikus.
ialah lembu. Manakala invertebrata
ialah haiwan yang tidak mempunyai
tulang belakang seperti semut.

537

  Sains PT3  Jawapan

Praktis Formatif 2.4 2. Mengalami skurvi kerana kekurangan BAHAGIAN C
pengambilan vitamin C.
1. Kesan baik: Ekonomi negara 1. (a) – Pencernaan fizikal
bertambah. Praktis Formatif 1 menghasilkan partikel
makanan yang lebih kecil
Kesan buruk: Kemusnahan habitat dan manakala pencernaan kimia
pencemaran alam. menghasilkan molekul ringkas.

2. Punca: Sistem perparitan yang tidak Nasi membekalkan tenaga. Sayur-sayuran – Pencernaan kimia melibatkan

diselenggara dengan baik seperti dan buah-buahan mengandungi vitamin enzim manakala pencernaaan

banyak sampah sarap. C bagi mengekalkan kesihatan dan serat fizikal tidak melibatkan enzim

Langkah: Menyelenggara sistem mengelakkan sembelit. Ayam dan ikan goreng (b) Hati. Merembes jus hempedu yang

perparitan sekurang-kurangnya sebulan membekalkan protein untuk membaiki tisu-tisu dapat mengemulsi lemak kepada

sekali. yang cedera. titisan halus dan memudahkan

3. – Menggunakan baja organik. Praktis Formatif 3.2 pencernaan oleh lipase.
– Menggunakan kawalan biologi untuk (c) (i) Pencernaan protein
(ii) Protein + Air Pepsin
menghapuskan haiwan perosak.
Polipeptida
Praktis PT3 2 1. Mengandungi tujuh kelas makanan (d) Dipenuhi unjuran halus yang
dengan nisbah yang betul.
BAHAGIAN A dikenal sebagai vilus untuk
2. Wanita hamil memerlukan jumlah menambah luas permukaan
1. B 2. D 3. D 4. A tenaga yang lebih banyak berbanding resapan.
5. B 6. C 7. B wanita yang tidak hamil. Hal ini kerana 2. (a) Makanan yang mengandungi
wanita hamil perlu menyalurkan nutrien semua kelas makanan yang
BAHAGIAN B kepada anak yang dikandungnya. diperlukan oleh tubuh badan dalam
kuantiti yang betul bagi memenuhi
1. (a) (i) Mutualisme 3. Amir, kerana dia memerlukan tenaga keperluan badan.
(ii) Mangsa-pemangsa yang banyak untuk melakukan aktiviti (b) Jantina / Iklim / Pekerjaan / Usia /
yang aktif.

(b) (i) Batang menyimpan air // 4. Makan mengikut jumlah yang betul/ Keadaan kesihatan / Saiz badan

Daun berbentuk duri // Makan pada waktu yang tetap. (mana-mana dua)

Akar yang panjang mencari air (i) Obesiti

dalam tanah Praktis Formatif 3.3 (ii) Aras 4
(ii) Menumpang pada pokok tinggi Mengandungi lemak dan

Tingkatanuntuk mendapatkan cahaya 1. (a) Perut minyak
Tingkatan
matahari (b) Hati (c) Kerap bersenam / tidak memakan

BAHAGIAN C (c) Usus besar makanan yang berkolesterol tinggi
2. (a) Protease – Karbohidrat – Nasi putih, roti

1. (a) Mutualisme, Komensalisme, (b) Maltase – Protein tanpa lemak – Ikan,

Parasitisme 3. (a) Untuk menentukan kehadiran kanji ayam bakar, daging kukus

(b) Mempunyai kuku dan taring yang (b) Untuk menentukan kehadiran – Serat – Ulaman-ulaman

2 tajam untuk menangkap mangsa glukosa (Timun, tomato, salad)
(c) Bersaing untuk merebut pasangan – Air kosong

tidak berlaku pada spesies yang TIMSS 1 4Bab Kesihatan Manusia
berbeza kerana proses mengawan
hanya berlaku dalam organisma Tidak. Tiada proses pencernaan berlaku di Praktis Formatif 4.1
yang sama spesies. ileum. Proses yang berlaku di ileum ialah
(d) (i) Cendawan – saprofitisme proses penyerapan makanan tercerna.
Rafflesia – parasitisme

(ii) - Cendawan tumbuh pada

pokok mati dan mereput Praktis Formatif 3.4 1. Penyakit berjangkit ialah penyakit yang
dan mendapatkan nutrien boleh berpindah daripada satu individu

daripadanya manakala 1. (a) Usus kecil kepada individu lain.

rafflesia tumbuh pada pokok (b) Usus besar 2. Patogen ialah organisma yang
yang hidup dan menyerap 2. (a) Vilus,fungsinya meningkat luas menyebabkan penyakit manakala vektor
nutrien daripadanya. adalah haiwan yang memindahkan
- Cendawan menumpang permukaan usus kecil. patogen daripada individu ke individu
pada pokok yang telah mati (b) (i) Kapilari darah lain. Contohnya virus denggue dibawa
manakala rafflesia boleh oleh vektornya iaitu nyamuk Aedes
menyebabkan perumah (ii) mengangkut makanan tercerna aegypty.
yang ditumpanginya mati. ke sel-sel badan
3. (a) bakteria vibro, lalat
3. Membenarkan proses pencernaan
berlaku secara maksimum

3Bab Nutrisi Praktis PT3 3 (b) Virus denggue, Nyamuk Aedes
aegpty

(c) Bakteria leptospira, tikus

Praktis Formatif 3.1 BAHAGIAN A (d) virus influenza H1N1, tiada vektor
(c) Kulat dermatofit, tiada vektor
1. 1. D 2. C 3. D 4. A
5. B 6. A 4. Udara, air dan sentuhan.

(a) Protein Membina dan membaiki BAHAGIAN B Praktis Formatif 1
tisu
(b) Karbohidrat 1. (a) (i) Selulosa Anaknya tidak terlindung daripada penyakit
(c) Serat/ Membekalkan tenaga (ii) Glikogen cegahan vaksin dan keberangkalian anaknya
(b) (i) lebih banyak untuk dijangkiti penyakit tersebut sangat tinggi.
Pelawas Mengelakkan sembelit (ii) kurang

538

  Sains PT3  Jawapan 

TIMSS 1 (d) (i) Kurap 3. Guna semula dan kitar semula bahan
(ii) Ya, Kurap adalah penyakit buangan. Merawat sisa buangan
Sofea mempunyai sistem imun yang baik/
Sofea tidak bersentuhan atau bermain terlalu berjangkit yang disebabkan industri yang berbahaya.
rapat dengan Ah Mei. oleh kulat dermatofit.
(iii) Penyakit ini dapat dihalang Praktis PT3 5
Praktis Formatif 4.2 daripada merebak dengan BAHAGIAN A
cara pengasingan iaitu alat,
1. Menggunakan mekanisme pertahanan barangan dan pakaian peribadi 1. A 2. D 3. B 4. A
badan pesakit diasingkan daripada 5. D
orang lain.
2. BAHAGIAN B
(a) 5Bab Air dan Larutan
1. (a) (i) Satu campuran homogen yang
(b) Harian terdiri daripada dua atau lebih
bahan
(c) Untuk meningkatkan takat didih air supaya
makanan boleh dimasak dengan lebih lama. (ii) Bahan yang melarut dalam
(d) cecair
Praktis Formatif 1
(b) (i) Alkohol
Pengering rambut menghasil udara panas. (ii) Turpentin
Kehadiran haba dan angin akan meningkatkan
3. Keimunan semula jadi diperoleh apabila kadar penyejatan air. Pakaian Suzi kering BAHAGIAN C
antibodi dihasilkan oleh badan tanpa lebih cepat.
bantuan luar tetapi keimunan buatan 1. (a) Keterlarutan adalah kuantiti
diperoleh apabila antibodi dihasilkan Praktis Formatif 5.1 maksimum zat terlarut yang dapat
oleh badan dengan bantuan luar. larut dalam 100 ml pelarut pada
1. Peluh menyejat dengan lebih cepat suhu tertentu. Misalnya, hanya 12
4. Kanak-kanak lebih mudah dijangkiti dalam keadaan yang berangin. g kalium sulfat diperlukan untuk
penyakit kerana sistem imunnya melarut dalam 100 ml air pada
masih lemah dan belum berkembang 2. Kesan daya tegangan permukaan suhu bilik.
sepenuhnya. Oleh itu, imunisasi amat menyebabkan titisan air/cecair akan
penting kepada mereka. berbentuk sfera apabila jatuh atas (b) (i) Sebahagian besar kalium
permukaan. sulfat melarut dalam air tetapi
Praktis PT3 4 terdapat sedikit kalium sulfat
3. (a) Daya lekitan yang tidak melarut. Hal ini
BAHAGIAN A 4. D (b) Daya lekatan kerana keterlarutan kalium Tingkatan
sulfat adalah 12 g/100 ml air Tingkatan
1. C 2. A 3. D Praktis Formatif 5.2 pada suhu bilik.
5. D 6. B 7. B
1. Zat terlarut – hablur iodin, pelarut – (ii) Larutan tepu
BAHAGIAN B alkohol; larutan – antiseptik. (c) (i) Larutan P lebih pekat daripada

1. (a) (i) Kumpulan 1: Kencing tikus, 2. (a) P: Larutan ampaian; Q: Koloid; larutan Q 2
H1N1 R: larutan (ii) P: Larutan pekat
Q: Larutan cair
Kumpulan 2: Kanser, Kencing (b) P: Air susu, Q: Krim kek, R: Air gula
manis (c) Campuran P (d) Tidak
3. (a) Aseton
(b) (i) berjangkit (b) Larutan boraks 6Bab Asid dan Alkali
(ii) vektor
2. (a) (i) Vektor Praktis Formatif 6.1
(ii) Udara
(b) (i) Imunisasi 1. (i) Masam; (iii) Mengakis;
(ii) Antibodi (ii) . 7; (iv) biru ke merah

BAHAGIAN C 2. Asid dan alkali digunakan sebagai agen
pencuci kerana kedua-dua bahan ini
1. (a) Tidak sama. Patogen adalah Harian mempunyai sifat mengakis yang boleh
mikroorganisma yang menanggalkan kotoran.
menyebabkan penyakit manakala Boleh menggunakan limau untuk
vektor adalah haiwan yang menanggalkan kesan karat pada baju. 3. – Asid nitrik digunakan sebagai baja.
memindahkan patogen dari satu – Asid sitrik digunakan dalam jus buah-
oganisma ke organisma lain.
buahan
(b) Apabila seseorang pesakit itu
bersin atau batuk, percikan titisan TIMSS 1 4. Tidak, asid tidak akan menunjukkan
halus air yang mengandungi sifatnya tanpa kehadiran air.
patogen akan keluar daripada
mulut dan hidung pesakit. Tumpahan minyak boleh membunuh haiwan Praktis Formatif 6.2
Titisan air ini dibawa oleh udara, dan mencemarkan sungai/lautan.
sesiapa yang menyedut udara 1. Asid hidroklorik + Ammonia → Ammonia
ini berkemungkinan besar akan Praktis Formatif 5.3 klorida + air
dijangkiti penyakit tersebut.
1. (a) Pengklorinan 2. Bau hanyir ikan adalah disebabkan
(c) – Memakai topeng udara bila (b) Pendidihan oleh kehadiran sejenis alkali, iaitu
berada bersama pesakit. (c) Penyulingan amina. Basuh tangan dengan
(d) Pendidihan menggunakan jus lemon yang bersifat
– Pesakit menutup mulut dan asid dapat meneutralkan amina dan
hidung semasa batuk atau 2. Osmosis songsang, dan rawatan sinar menghilangkan bau hanyir ikan.
bersin. ultraungu.

539

  Sains PT3  Jawapan

TIMSS 1 3. 40 cm = 2 Ω, 100 cm = x Ω BAHAGIAN B

Campuran asid hidroklorik dengan larutan 40 = 2 1. (a) (i) Tenaga yang dijanakan
natrium hidroksida menghasilkan larutan 100 x daripada bahan buangan
garam iaitu natrium klorida yang bersifat haiwan dan pereputan hidupan
neutral. Oleh sebab itu, campuran tersebut x=5Ω seperti tumbuhan dan haiwan.
tidak menukarkan kedua-dua kertas litmus.
4. R = V (ii) Tenaga haba daripada kerak
I bumi kerana suhu pusat bumi
yang sangat panas.
I= 3 = 0.5 A
6 (b) (i) Tenaga keupayaan
(ii) Tenaga kinetik
Praktis PT3 6 Praktis Formatif 7.2

BAHAGIAN A 1. (a) Kecerahan mentol P dan Q adalah BAHAGIAN C

1. D 2. C sama. 1. (a) (i)
BAHAGIAN B (b) Mentol P tidak menyala kerana litar

tidak lengkap.

1. (a) (i) Ciri bahan berasid 2. (a) 1 = 1 + 1 + 1 Q
(ii) Ciri bahan beralkali R 2 2 2

(b) Asid + Alkali → Garam +
NAir R = 0.67 Ω
N
BAHAGIAN C (b) I= V
Tingkatan R
Tingkatan
1. (a) (i) Bersifat asid I= 3 = 4.48 A Titik neutral adalah titik dimana
(ii) Tidak sebab larutan Q bersifat 0.67 tiada garisan medan magnet.

alkali dan S mungkin bersifat (c) 4.48 A = 1.49 A (b) Semakin rapat garisan medan
asid apabila tiada perubahan 3 magnet, semakin kuat medan
pada kertas litmus biru dan magnet.
merah. TIMSS 1
(iii) Bahan berasid adalah bahan (c)
yang dapat menukarkan warna
Utara

kertas litmus biru kepada merah.

(iv) Fungsi: Kertas litmus berfungsi U S US Paku
sebagai penunjuk untuk besi
menentukan sifat keasidan

dan kealkalian sesuatu bahan

// Mana-mana jawapan yang Praktis Formatif21 Bateri
sesuai.

Bahan lain: Kertas pH //Larutan

litmus//Larutan penunjuk Jumlah klip yang tertarik bertambah. Hal

semesta ini kerana apabila diameter wayar semakin Dawai kuprum
besar, rintangan wayar semakin berkurang. tertebat
2 (b) (i) Warna ungu sampel cecair Maka, arus yang mengalir semakin bertambah.
semakin berkurangan kerana
jus limau yang berasid Semakin bertambah arus, semakin bertambah

bertindak untuk melemah/ kekuatan elektromagnet. Suis
meneutral sifat alkali sampel

cecair Praktis Formatif 7.3 Selatan

7Bab Keelektrikan dan 1. Elektromagnet ialah bahan yang (d) Arus dan bilangan lilitan gegelung
mempunyai kesan magnet yang (e) – Arus : Semakin bertambah
Kemagnetan sementara apabila arus mengalir
melalui konduktor. arus yang mengalir dalam
Praktis Formatif 1

Rambut murid perempuan itu dicaskan 2. Jika arah arus disongsangkan, arah konduktor, semakin bertambah
medan magnet akan berubah manakala kekuatan elektromagnet.

dengan cas yang sama iaitu cas positif. Cas corak medan magnet kekal sama. – Bilangan lilitan : Semakin

yang sama menolak antara satu sama lain 3. (i) Nilai arus yang mengalir melalui bertambah bilangan lilitan,
menyebabkan rambut berdiri tegak. dawai semakin bertambah kekuatan
elektromagnet.
Harian (ii) Jumlah lilitan dawai (f) Loceng elektrik // gagang telefon //
pemutus litar elektrik // suis geganti
Apabila seseorang berjalan, elektron terhasil 4. Elektromagnet merupakan magnet // penghidup enjin kenderaan
akibat geseran antara permaidani dan kasut. sementara. Elektromagnet boleh
dimagnetkan dan dinyahmagnetkan

Elektron akan tersebar ke seluruh permukaan dengan mudah. Maka, apabila arus 8Bab Daya dan Gerakan
kulit. Seseorang akan terasa renjatan elektrik dialirkan, teras besi menjadi magnet
apabila menyentuh tombol pintu/ logam kerana dan mengangkat besi buruk dan apabila

elektron pada tangan tertarik kepada cas arus diputuskan besi buruk akan jatuh.

positif pada tombol pintu. 5. Ruang kosong menunjukkan tiada Praktis Formatif 1
medan magnet dikawasan tersebut
Praktis Formatif 7.1
yang dikenal sebagai titik neutral.

1. Air dan Matahari. Praktis PT3 7 Tidak, kerana daya tarikan graviti di Bulan
lebih kecil daripada Bumi. Berat sesuatu objek
2. Rantai logam dipasang di belakang BAHAGIAN A 4. B bergantung kepada tarikan graviti sesuatu
lori minyak adalah untuk mengalirkan 1. D 2. A 3. C kawasan. Semakin kuat tarikan graviti,
cas-cas elektron yang terhasil akibat semakin berat objek tersebut.
geseran antara badan lori dengan udara
ke Bumi.

540

  Sains PT3  Jawapan 

Praktis Formatif 8.1 (d) (i) Tekanan = 1150 termometer kerana merkuri merupakan
0.4 cecair logam yang mengembang
1. (a) Daya graviti. dan mengecut dengan cepat apabila
(b) Daya geseran. = 2875 Nm-2 terdapat perubahan suhu.

2. Mengukurnya menggunakan neraca (ii) Tekanan = 1150 = 700 2. (a) Loyang
spring. 0.4

3. Lebih daripada 2 N. = 4625 Nm-2
4. 100 N
(iii) Topi keledar dengan penutup
TIMSS 1
muka Invar
Dalam cecair Y, kerana objek lebih tumpat
daripada cecair Y. 9Bab Haba (b) (i) Seterika elektrik
(ii) Penggera kebakaran
Praktis Formatif 9.1
3. Untuk membenarkan permukaan jalan
1. (a) Kuantiti haba yang diterima oleh air mengembang pada hari panas bagi
adalah sama kerana jumlah kuasa menghalang keretakan.
yang dibekalkan kepada pemanas
Praktis Formatif21 adalah sama. TIMSS 1

Apabila air mengalir keluar daripada tangki, (b) Suhu air dalam bikar A lebih tinggi Pakaian cerah merupakan penyerap haba
terdapat ruang kosong pada tangki tersebut daripada suhu air dalam bikar B. yang lemah, maka anda akan merasa
yang menjadi separa vakum dan bertekanan Hal ini kerana isi padu bikar A kurang lebih sejuk pada cuaca panas.
rendah. Tekanan di luar yang lebih tinggi lebih kecil. Oleh kerana jumlah
akan menghalang air daripada mengalir haba yang diserap adalah sama, Praktis Formatif 9.4
keluar. Membuka penutup membolehkan maka darjah kepanasan bikar A
udara masuk ke dalam tangki dan menolak adalah lebih besar. 1. (a)
air keluar.
Harian Jenis Penyerapan Pembebasan

Arus perolakan digunakan untuk mengekalkan permukaan haba haba
suhu sejuk dalam bangunan. Udara panas
Praktis Formatif31 akan naik ke atas dan keluar melalui lubang Gelap Baik Baik
angin dan ruang di bumbung. Udara sejuk pula
Bungkusan kerepek kentang akan akan masuk melalui tingkap dan pintu. Cerah Lemah Lemah
mengembung kerana tekanan di dalam pek
tersebut lebih tinggi berbanding tekanan di luar. Praktis Formatif 1 Kusam Baik TingkatanBaik
Tingkatan
Sudu besi merupakan konduktor haba yang berkilat Lemah Lemah
baik. Sudu besi akan mengkondusikan haba
Praktis Formatif 8.2 dengan lebih cepat ke persekitaran, maka air (b) Permukaan cerah dan berkilat kerana
akan menjadi cepat sejuk. permukaan ini lambat membebaskan
1. Air, telur mentah, air garam, telur haba berbanding permukaan gelap dan 2
masak. Praktis Formatif 9.2 kusam.

2. (a) Tuas kelas pertama 1. Udara sejuk akan mengalir ke ruang Praktis PT3 9
(b) Gunting, playar bawah peti sejuk kerana udara sejuk
lebih tumpat manakala udara panas
3. Tekanan = Jumlah daya yang kurang tumpat akan naik ke atas. BAHAGIAN A
Luas permukaan Dengan cara ini, penyejukan dalam
dikitarkan dengan cekap.
= 10 1. C 2. A 3. B 4. A
0.5 × 10–4 2. Ruang antara Bumi dan Matahari 5. C 6. A 7. D
adalah dalam keadaan vakum. Di
= 5 × 105 N m–2 dalam vakum tiada zarah yang boleh BAHAGIAN B
memindahkan haba melalui konduksi
Praktis PT3 8 atau perolakan. 1. (a) (i) Konduktor haba
(ii) Penebat haba
BAHAGIAN A 3. Logam merupakan konduktor haba
yang baik manakala sudu plastik adalah (b) (i) dan (ii)
penebat haba.
1. B 2. B 3. D 4. D BAHAGIAN C
5. A 6. C Praktis Formatif21
1. (a) Konduksi
BAHAGIAN B Setiap lapisan baju akan memerangkap (b) – Menggantikan bikar kaca
lapisan udara di dalamnya yang boleh
1. (a) (i) Tarikan menghalang haba daripada terbebas. Hal ini dengan bekas logam, supaya
(ii) Tolakan memberikan penebat yang berganda. haba lebih cepat dipindahkan
(b) (i) – Menggunakan bikar kaca
yang lebih lebar supaya luas
BAHAGIAN C permukaan untuk pemindahan
haba lebih besar
1. (a) Sesuai, kerana mempunyai tayar Praktis Formatif 9.3 (c) Tuala akan memerangkap udara.
yang lebar dan tidak mudah Udara adalah penebat haba yang
terbenam ke dalam pasir pantai. 1. Merkuri digunakan sebagai cecair melambatkan pemindahan haba ke
persekitaran.
(b) – Tayar yang lebih lebar dapat (d) Udara dalam bola pingpong
mengurangkan jumlah tekanan. menjadi panas melalui pemindahan
haba. Udara yang panas akan
– Penyerap hentakan yang mengembang.
lebih kenyal dapat menyerap (e) Menanggalkan penutup botol
daya hentakan dengan lebih yang ketat dengan merendamkan
berkesan dan lebih selesa bahagian penutup ke dalam air
dipandu. panas.

(c) Menghasilkan cengkaman yang
lebih baik ke atas pantai.

541

  Sains PT3  Jawapan

Ba1b 0 Gelombang Bunyi BAHAGIAN B Praktis PT3 11
1. (a) (i) BAHAGIAN A

TIMSS 1 1. B 2. C 3. A 4. C
BAHAGIAN B

Faiq. Hal ini kerana tali Faiq tegang manakala (ii) 1. (a) (i) dan (iii)
tali Naqib kendur. Tali yang kendur tidak dapat (b) (i) Suatu kawasan yang
memindahkan gelombang bunyi.
mempunyai daya tarikan graviti
Harian yang sangat kuat sehingga
semua benda disedut masuk
Pantulan di dalam bilik tidur boleh dikurangkan ke dalamnya termasuk cahaya.
dengan memasang penyerap bunyi seperti, (ii) Suatu awan besar yang tediri
meletakkan permaidani, menggantung langsir daripada debu dan gas seperti
dan meletakkan sofa yang lembut. helium dan hidrogen.
2. (a) (i) Bintang super besar
(ii) Supernova
(b) (i) Palsu    (ii) Benar

Praktis Formatif 10.1 BAHAGIAN C BAHAGIAN C

Tingkatan 1. Bunyi dihasilkan daripada objek yang 1. (a) – Gelombang dipancarkan oleh 1. (a) Bintang tersebut akan disedut
Tingkatan bergetar. transduser yang digerakkan di masuk ke dalam lohong hitam
atas abdomen ibu. kerana lohong hitam mempunyai
2. Di angkasa lepas, tiada zarah iaitu graviti yang sangat kuat.
vakum, maka gelombang bunyi tidak – Pantulan berulang-ulang diterima
dapat dipindahkan. semula oleh transduser. (b) Bagi galaksi berpilin, kajian
menunjukkan bahawa bintang
3. Bunyi kedengaran jelas melalui pepejal – Maklumat daripada pantulan muda berada pada lengan atau
berbanding melalui udara. Hal ini akan dibentuk menjadi imej di cabang pada galaksi manakala
kerana susunan zarah dalam pepejal atas skrin. bintang tua pula berada pada
lebih padat dan menyebabkan zarah pusat galaksi.
bersebelahan turut bergetar dengan (b) – Tidak membahayakan bayi
cepat. dalam kandungan. (c) Gambar galaksi Bima sakti adalah
ilustrasi pakar astronomi kerana
Praktis Formatif 1 – Boleh dilakukan lebih kerap untuk mengambil gambar suatu
atau berulang-ulang galaksi, teleskop perlu berada
Frekuensi gelombang yang dihasilkan oleh diluar galaksi. Perkara ini mustahil
pesawat supersonik adalah sangat tinggi yang – Tidak menyakitkan kerana bumi kita terletak di dalam
mampu menggetarkan zarah-zarah cermin (c) – Untuk menentukan kedalaman galaksi Bima Sakti. Saiz galaksi
sehingga pecah. Bima Sakti adalah sangat besar
laut dan untuk menghantar teleskop
2 Praktis Formatif 10.2 – Untuk menentukan kedudukan keluar daripada galaksi akan
memakan masa berjuta tahun.
√ 1. kumpulan ikan oleh nelayan
– Mengesan keretakan bahagian (d) Bintang berwarna biru adalah
bintang yang paling panas suhunya
dalam enjin dan lebih terang cahayanya.
– Membersihkan barang perhiasan Kebanyakan bintang berwarna biru
adalah bintang tua yang bersaiz
(d) 3.5 – 7 MHz.
(e) Stetoskop dan megafon
(f) Amplitud yang tinggi menyebabkan

kerosakan pada gegendang
telinga.

Ba1b 1 Bintang dan Galaksi lebih besar berbanding bintang
dalam Alam Semesta berwarna merah dan kuning.
(e) Pelajar boleh memuat turun

Praktis Formatif 1 perisian skyview di telefon bimbit

dan halakan telefon pada langit.
Skrin telefon akan memaparkan

2. Apabila permerhati mendekati siren Tidak, Matahari merupakan bintang bersaiz kedudukan buruj dan planet pada
kereta polis yang pegun, frekuensi sederhana. Pada akhir hayatnya, Matahari arah yang dihalakan.
gelombang semakin bertambah. akan menjadi kerdil putih.
Ba1b 2 Sistem Suria
Praktis Formatif 10.3 Praktis Formatif 11.1

1. (a) 20 000 1. Nebula ialah gumpalan awan besar Praktis Formatif 1
(b) Pembesar suara megafon yang terdiri daripada debu dan gas-gas
(c) keras seperti hidrogen dan helium. Unit kilometer tidak sesuai digunakan kerana
nilainya akan menjadi terlalu besar dan sukar
2. Kelawar dan ikan lumba-lumba 2. Galaksi boleh dikelaskan mengikut dikendalikan.
bentuk galaksi.
Praktis PT3 10 TIMSS 1
3. Salmah boleh melihat bintang
BAHAGIAN A menggunakan perisian seperti Jarak Bulan dari Bumi lebih dekat berbanding
1. B 2. B 3. A Stellarium yang menunjukkan jarak Musytari dari Bumi, maka Bulan kelihatan
pemandangan langit yang realistik lebih besar.
seperti melihatnya menggunakan mata
kasar, binokular atau teleskop.

542

Praktis Formatif21 • Pada bahagian gelap, suhu   Sains PT3  Jawapan 
permukaan sangat sejuk sehingga
Tidak, walaupun air ditemui di Marikh, • mencecah -173oC kerana – Meteoroid pula merupakan
kandungan oksigen gas di Marikh sangat • tiada atmosfera yang boleh serpihan batu dan logam yang
rendah dan hidupan sukar untuk hidup di memerangkap haba. berasal daripada pecahan
sana. • Planet yang mempunyai atmosfera: asteroid atau komet yang
Zuhrah,Bumi dan Marikh beredar mengelilingi Matahari.
Praktis Formatif 12.1 Bumi dn Zuhrah mempunyai awan
yang tebal yang memantulkan (b) – Mencari: Mencari asteroid yang
1. 4.19 A.U, 6.61 × 10–5 ly semula sinaran Matahari tetapi boleh mengancam keselamatan
atmosfera juga memerangkap haba Bumi
2. Tempoh masa putaran Bulan pada menyebabkan kesan rumah hijau.
paksinya sama dengan tempoh Bulan Zuhrah mempunyai suhu yang – Menjejak: Membuat banyak
paling tinggi disebabkan oleh pemerhatian dengan teleskop
mengelilingi Bumi. lapisan atmosferanya yang bagi meramal pergerakan orbit
mempunyai kandungan gas asteroid tersebut
3. Kedudukan Bumi lebih hampir dengan karbon dioksida yang terlalu tinggi
Matahari berbanding Marikh. Maka, sehingga menyebabkan kesan – Mencirikan: Untuk memahami
rumah hijau. ciri-ciri asteroid tersebut seperti
Bumi mendapat cahaya Matahari yang kadar putaran, komposisi dan
lebih banyak berbanding planet Marikh sifat fizikalnya
dan meningkatkan suhu permukaan
Bumi. – Memesongkan: Terdapat
beberapa teknik yang boleh
4. – Mengandungi oksigen dan karbon Ba1b 3 Meteoroid, Asteroid, digunakan untuk memesongkan
dioksida yang diperlukan dalam Komet asteroid seperti pancaran laser,
menghantar sebuah pesawat,
respirasi dan fotosintesis. menghantar bom nuklear bagi
memecahkannya kepada
– Mengandungi jumlah air yang banyak bahagian kecil sebelum sampai
ke Bumi.
untuk semua proses hidupan. Praktis Formatif 1
– Bulan tidak mempunyai
Asteroid, kerana saiz asteroid lebih besar atmosfera untuk melindungi
berbanding meteoroid. Maka, impaknya lebih dirinya daripada impak objek-
Praktis PT3 12 besar. objek kecil. Hal ini kerana
permukaan Bulan juga dipenuhi
BAHAGIAN A Praktis Formatif21 pasir dan batu-batuan.

1. D 2. A 3. B

BAHAGIAN B Tingkatan 3

1. (a) (i) Bulan Perlanggaran antara Bumi dan asteroid yang 1Bab Rangsangan dan Gerak
(ii) Bumi besar mampu mengganggu kelajuan putaran Balas
(b) (i) Marikh Bumi di paksi. Apabila ini berlaku, tarikan
(ii) Neptun graviti daripada Matahari dan planet-planet
lain mempengaruhi Bumi dan menarik Bumi ke
BAHAGIAN C arahnya. Hal ini menyebabkan Bumi tergelincir Praktis Formatif 1
daripada orbitnya.
1. (a) (i) – Matahari terbit di Timur dan Batuk adalah tindakan terkawal dan luar kawal.
terbenam di Barat Praktis Formatif 13.1

– Kedudukan dan panjang 1. – Asteroid lebih besar berbanding Praktis Formatif 1.1
bayang-bayang berubah- meteoroid.
ubah sepanjang hari 1. (a) reseptor (d) otak
– Asteroid mempunyai orbit manakala (b) impuls (e) efektor
– Terjadi kejadian siang dan meteoroid tidak mempunyai orbit.
malam (c) sel saraf
2. Mateoroid bergerak bebas di angkasa
(ii) – Fenomena alam semulajadi yang dipengaruhi oleh graviti Matahari Praktis Formatif21
akan terganggu dan planet-planet sekitar.
Bahagian hadapan mata adalah
– Kejadian air pasang 3. Bulan mempunyai banyak kawah melengkung, ia membengkokkan cahaya,
yang teruk di salah satu kerana tiada atmosfera yang boleh menghasilkan imej yang terbalik pada retina.
bahagian Bumi yang boleh membakar meteoroid tersebut.
menyebabkan tsunami. Praktis Formatif21
4. Apollos dan Atens.
– Kejadian siang dan malam
yang lebih lama pada Praktis PT3 13
dua bahagian Bumi yang
berbeza. BAHAGIAN A

2. • Mengunakan kenderaan awam 1. A 2. D 3. B Bahagian hadapan mata adalah
atau berkongsi kenderaan melengkung, ia membengkokkan cahaya,
BAHAGIAN B menghasilkan imej yang terbalik pada retina.
• Mengamalkan 5R iaitu Tingkatan
mengelakkan daripada 1. (a) (i) Meteor Praktis Formatif 1.2 Tingkatan
menggunakan bahan yang tidak (ii) Meteoroid
boleh dikitar semula
(b) (ii) dan (iii)
• Menggunakan peralatan yang
menjimatkan tenaga BAHAGIAN C 1. Organ deria Rangsangan
yang dikesan
• Tadah air hujan untuk menyiram 1. (a) - Asteroid akan memberi kesan Mata 3
tanaman dan membasuh kenderaan - impak yang lebih besar. Telinga Cahaya
Asteroid adalah objek batuan Hidung
3. • Planet yang tidak mempunyai atau campuran batuan dan Bunyi
atmosfera: Utarid logam yang besar dalam
Sistem Suria. Bahan kimia
Sinaran Matahari terus sampai ke dalam udara
permukaannya menyebabkan suhu
sangat tinggi iaitu 427oC.

543

  Sains PT3  Jawapan

Lidah Bahan kimia (b) (i) Melihat objek seni contohnya Praktis Formatif 1
Kulit dalam makanan bakteria // Melihat objek jauh
contohnya planet Jerebu ialah pencemaran udara yang
Sentuhan, suhu, disebabkan oleh kewujudan banyak habuk
tekanan (ii) Menggunakan mikroskop halus dan gas-gas berbahaya seperti karbon
// Menggunakan teleskop monoksida dan sulfur dioksida yang tidak
2. Sel rod dan sel kon boleh dilihat oleh mata kasar dan terampai
(c) (i) Kornea mata tidak rata di udara. Habuk dan gas-gas berbahaya
3. Telinga luar, telinga tengah dan telinga Cahaya dari objek tidak dapat ini boleh masuk ke dalam peparu semasa
dalam tarikan nafas dan menjejaskan sistem
ditumpukan ke satu titik di atas respirasi manusia. Maka, adalah wajar untuk
4. Mengurangkan risiko luka/berdarah jika retina Helmi menutup hidung dan juga mulutnya.
terjatuh (ii) Boleh. Menggunakan cermin
mata berkanta silinder. Praktis Formatif 2.3
5. Masam, masin, manis, pahit dan umami (d) Menonton televisyen terlalu dekat
// Melihat skrin telefon pintar dalam 1. Nikotina, sulfur dioksida dan karbon
Praktis Formatif 1.3 keadaan gelap monoksida
2. (a) (i) Gerak balas tropisme berlaku
1. Seismonastik, fotonastik, termonastik secara sangat perlahan tetapi 2. Penyakit: Asma
2. (a) Akar gerak balas nasti berlaku lebih Punca: Asap rokok
(b) Akar pantas Gejala: Sukar bernafas dan sesak dada
(ii) Fototropisme / Hidrotropisme / (Terima jawapan lain yang sesuai)
(c) Pucuk/daun Geotropisme / Tigmotropisme 3. Perokok pasif ialah orang yang tidak
(d) Akar Fotonastik / Termonastik /
Seiemonastik merokok tetapi terdedah kepada asap
3. Tropisme bergantung kepada arah (b) Tidak rokok dari perokok yang berada di
arah rangsangan manakala gerakan Ia tidak bertumbuh ke arah sekelilingnya.
nastik tidak bergantung kepada arah cahaya matahari / tingkap / pintu 4. Wanita itu adalah perokok pasif.
rangsangan. Gerakan nastik berlaku kerana tidak cukup cahaya untuk Perokok pasif juga menghadapi risiko
lebih cepat berbanding tropisme. menjalankan fotosintesis yang sama seperti perokok.
(c) (i) Menyerap kelembapan dalam
Praktis Formatif 1.4 udara menjadikan persekitaran Praktis Formatif21
di dalam bikar kontang / tanpa
1. Penglihatan monokular dan udara Darah yang mengandungi oksigen adalah
stereoskopik (ii) J – Akar bertumbuh ke atas berwarna merah terang. Ikan yang segar
ke arah kelembapan yang masih mempunyai darah beroksigen pada
2. Pernyataan Monokular Stereoskopik terdapat dalam udara di luar insangnya.
bikar.
(a)  K – Akar bertumbuh ke bawah
(b)  ke arah air
(c)   (iii) Akar bertumbuh ke arah air
(d) 

(e)  2Bab Respirasi Praktis Formatif 2.4
3. Bergerak di dalam gelap. Mengesan

pantulan gelombang bunyi objek di Praktis Formatif 2.1 1. (a) Katak – Kulit lembap
persekitaran, membolehkan kelawar (b) Belalang – Trakea
terbang dalam gelap.
(c) Ikan – Insang
4. Menarik perhatian kumbang kabai
jantan. 1. Tarikan nafas dan hembusan nafas 2. Permukaan insang berlapis-lapis dan
2. Oksigen dan karbon dioksida diliputi oleh kapilari darah yang banyak.

Praktis PT3 1 3. (a) Alveolus 3. Spirakel – Bukaan yang membenarkan
(b) Trakea udara masuk ke dalam badan
BAHAGIAN A
(c) Diafragma 4. Untuk memperoleh lebih banyak
1. D 2. C 3. D 4. A oksigen, yang akan digunakan untuk
4. Udara sedutan adalah udara yang menghasilkan tenaga untuk pergerakan
berada di sekeling kita, iaitu udara

BAHAGIAN B atmosfera. Udara ini mengandungi otot.

1. (a) P: Salur separuh bulat oksigen yang lebih tinggi berbanding 5. Sel darah seorang normal adalah
Q: Koklea udara hembusan. berbentuk dwicekung, manakala sel

(b) P – Membantu mengimbangkan darah seorang penghidap sel sabit

badan Praktis Formatif 2.2 anemia adalah berbentuk sabit. Sel
Q – Mengubah getaran bunyi darah merah bentuk sabit mempunyai

kepada impuls saraf 1. Resapan hemoglobin (protein pengangkut
oksigen) yang abnormal, maka
2. (a) (i) BENAR 2. Oksigen meresap masuk ke dalam mempengaruhi kadar pengangkutan
(ii) PALSU darah di dalam alveolus dan bergabung pengangkutan oksigen dalam badan.
dengan hemoglobin untuk membentuk
(b) (i) rabun jauh
Tingkatan
(ii) nipisTingkatan oksihemoglobin. Apabila tiba di tisu Praktis Formatif 2.5

BAHAGIAN C badan, oksihemoglobin membebaskan 1. oksigen, karbon dioksida, stoma,
oksigen. Oksigen kemudiannya resapan

1. (a) (i) Monokular meresap masuk ke dalam tisu badan. 2.

3 (ii) Mempunyai medan penglihatan 3. Alveolus mempunyai luas permukaan
yang luas. Haiwan ini dapat yang besar, dinding yang sangat nipis,
mengesan pemangsa yang
permukaan lembap dan diliputi oleh
ada di sekeliling dengan lebih
kapilari darah yang banyak.
efektif.

544

3. Stoma pada daun akan dilapisi oleh 2. Untuk membenarkan darah mengalir   Sains PT3  Jawapan 
zarah-zarah debu dan habuk. Maka, dalam satu arah sahaja
oksigen tidak boleh masuk dan karbon ke peparu dan kembali ke
dioksida tidak boleh keluar daripada 3. Keadaan ini meningkatkan tekanan jantung.
daun. Kadar respirasi dan fotosintesis darah dan kadar aliran, dan dengan itu (iii) – Kandungan oksigen di
tumbuhan akan terjejas. mempercepat penghantaran nutrien dan
oksigen ke tisu badan. R adalah lebih tinggi
Praktis PT3 2 bebanding di Q
4. Arteri, vena dan kapilari – Q membawa darah
BAHAGIAN A beroksigen dari jantung ke
Praktis Formatif 3.3 seluruh tubuh manakala
1. C 2. B 3. A 4. D R membawa darah
5. C 6. D 1. Sel darah merah, sel darah putih, terdeoksigen dari tisu badan
platelet dan plasma – Tekanan di R lebih tinggi
BAHAGIAN B daripada di Q
2. Kumpulan stoma A, B, AB dan O.
1. (a) B dan C 3. Kumpulan darah A dan O. 4Bab Kereaktifan Logam
(b) (ii) dan (iii) 4. Pesakit dengan kumpulan darah AB
Praktis Formatif 4.1
BAHAGIAN C boleh menerima darah dari semua
kumpulan darah. 1. Kerak bumi
1. (a) (i) X – Karbon monoksida 2. Mineral unsur semula jadi adalah unsur
Y – Sulfur dioksida Praktis Formatif 3.4
(ii) X – Bersaing dengan yang kurang reaktif terhadap oksigen.
1. Transpirasi ialah penyejatan air dari Unsur ini tidak bergabung dengan unsur
oksigen untuk terikat dengan bahagian stoma tumbuhan. lain secara semulajadi secara kimia.
hemoglobin Mineral sebatian semula jadi terdiri
Y – Merengsa salur Keamatan cahaya rendah: Stoma daripada unsur yang reaktif terhadap
pernafasan. tertutup dalam keadaan yang gelap. Hal oksigen. Unsur ini cenderung bertindak
(iii) Memasang pengubah katalitik ini mengurangkan kadar transpirasi. balas dengan unsur lain seperti
// Menggunakan minyak tanpa oksigen, karbon dioksida dan sulfur
plumbum // Menggunakan Udara tenang: Wap air cenderung untuk membentuk sebatian.
tenaga boleh baharu // terbentuk pada bahagian bawah daun 3. Mineral unsur semula jadi: emas, perak
Berkongsi kereta dan di sekeliling stoma. Hal ini akan (Argentum), merkuri
(b) Kandungan oksigen di kawasan mengurangkan kadar transpirasi. Mineral sebatian semulajadi: kalsium
tanah tinggi adalah sedikit. karbonat, aluminium oksida (mana-
Manusia perlu bernafas dengan 3. Xilem – Mengangkut air dan garam mana jawapan yang sesuai)
bantuan tangki oksigen. mineral
(c) - Menguatkuasakan undang- Praktis Formatif 4.2
undang: Tindakan yang Floem – Mengangkut hasil fotosintesis
tegas menyebabkan orang 1. Menentukan cara pengekstrakan logam
ramai takut untuk melakukan Praktis Formatif 3.5 dari bijih mineral.
kesalahan
- Kempen kesedaran: 1. Pernyataan Manusia Tumbuhan 2. Zink, ferum, timah, plumbum dan
Meningkatkan rasa kuprum.
tanggungjawab dan kesedaran (a) 
sivik untuk mematuhi undang- (b)  3. Logam aluminium terletak di atas
undang tanpa paksaan (c)  karbon dalam siri kereaktifan logam.
(d) 
3Bab Pengangkutan (e)  Karbon kurang reaktif daripada
(f)   aluminium maka karbon tidak dapat
Praktis Formatif 3.1 menyesarkan aluminium daripada
2. Bahan-bahan yang diperlukan untuk bauksit.
kemandirian sel tidak dapat dihantar
ke sel dan bahan kumuh tidak dapat Praktis Formatif 4.3
disingkirkan keluar daripada badan.
1. • Elektrolisis leburan bijih galian
1. Untuk mengangkut oksigen dan nutrient Praktis PT3 3 dengan menggunakan elektrod
karbon. 
dari persekitaran ke semua sel-sel BAHAGIAN A
• Pemanasan oksida logam bersama
badan dan menyingkirkan semula karbon dalam relau bagas.

bahan kumuh dari sel-sel badan ke 1. C 2. D 3. C 4. A 2. (a) Karbon
5. B (b) Karbon dapat menyesarkan timah
persekitaran. daripada oksida timah, maka,
logam timah tulen dapat diperolehi.
2. (a) ringkas (c) resapan BAHAGIAN B (c) Kesan rumah hijau. Gas karbon
(b) kecil/seni (d) Amoeba dioksida bersifat pemerangkap
1. (a) (i) Mamalia haba. Peningkatan peratusan gas
Praktis Formatif 1 (ii) Ikan karbon dioksida dalam atmosfera
akan menyebabkan peningkatan
(b) X: Sel darah merah suhu atmosfera. Tingkatan
Tingkatan
Y: Platlet 3. • Membangunkan bekas tapak
perlombongan kepada tempat
C BAHAGIAN C rekreasi.

Praktis Formatif21 1. (a) (i) Mempunyai satu ventrikel // • Kaedah fitoremediasi dalam
Mempunyai 3 ruang jantung pemulihan tanah yang tercemar oleh
Tepi leher logam berat. 3
(ii) Katak / Salamander / Neut
Praktis Formatif 3.2 (ii) 1. Darah beroksigen dan
terdeoksigen bercampur
1. Ventrikel kiri. Ventrikel ini mengepam 2. Darah yang dipam ke tisu
darah beroksigen ke bahagian lain badan kurang kandungan
tubuh (kecuali peparu). oksigen

(b) (i) Sistem peredaran pulmonari
(ii) Membawa darah dari jantung

545

  Sains PT3  Jawapan

Praktis PT3 4 (c) (i) 26400VV = 1
BAHAGIAN A 4
Buluh

∴ Nisbah lilitan = 4 : 1

1. B 2. D 3. A 4. D Beg plastik Praktis Formatif 6.3
BAHAGIAN B berzip

1. (a) (i) Aluminium Cuka 1. 240 V
(ii) Besi
Ketulan batu 2. (a) Wayar neutral
(b) Unsur: Emas, Berlian kapur (b) Wayar hidup
Sebatian: Magnetit, Marmar

BAHAGIAN C (ii) • Hancurkan batu kapur (c) Wayar bumi (b) 415 V
1. (a) (i) Membekalkan oksigen kepada ketulan kecil dan 3. (a) 240 V

(ii) Mengelakkan percampuran masukkan ke dalam beg 4. Fius, wayar bumi dan pemutus litar
plastik berzip.
serbuk kalium permanganat • Campurkan cuka ke dalam 5. Palam 2-pin tidak mempunyai wayar
dengan serbuk logam yang beg plastik sehingga bumi tetapi dalam wayar 3-pin
mungkin menyebabkan letupan separuh penuh. mempunyai wayar bumi.
• Letakkan sebatang buluh
(b) Magnesium dan zipkan bag plastik. Praktis Formatif 6.4
• Tindak balas batu kapur
Zink semakin reaktif dengan cuka membebaskan
Kuprum haba kerana tindak balas
Argentum peneutralan asid dengan 1. Kecekapan tenaga merujuk kepada
bes merupakan tindak balas penggunaan tenaga yang sedikit untuk
(c) (i) Magnesium + Oksigen → eksotermik.
melakukan tugasan yang sama.
Magnesium oksida 6Bab Elektrik dan Kemagnetan
2. Tidak sama. Kecekapan tenaga
(ii) Kuprum + Oksigen → Praktis Formatif 6.1 dicapai melalui aplikasi teknologi
Kuprum oksida yang cekap seperti motor, lampu dan
1. • Sumber tenaga boleh baharu boleh lain-lain peralatan cekap tenaga yang
(d) (i) Karbon / arang kok digunakan secara berterusan tetapi tinggi. Ia melibatkan kos pelaburan
sumber tenaga tidak boleh baharu dan khidmat pakar untuk mengenal
(ii) Menyesarkan ferum daripada tidak boleh digunakan secara pasti teknologi yang betul. Manakala
berterusan. penjimatan tenaga dilakukan menerusi
ferum oksida amalan penggunaan tenaga secara
• Sumber tenaga boleh baharu tidak cekap seperti memadam lampu dan
(iii) Tidak. Hidrogen terletak di mencemarkan alam sekitar tetapi peralatan elektrik jika tidak digunakan,
bawah unsur ferum dalam siri sumber tenaga tidak boleh baharu menggunakan cahaya matahari dan
kereaktifan logam. Hidrogen mencemarkan alam sekitar. sebagainya. Ia tidak melibatkan kos dan
kurang reaktif daripada ferum, hanya memerlukan perubahan tingkah
maka hidrogen tidak dapat 2. Tenaga kimia → Tenaga haba →Tenaga laku dan sikap pengguna tenaga.
menyesarkan ferum daripada keupayaan → Tenaga kinetik →Tenaga
hematit. elektrik

5Bab Termokimia 3. Penjana hidro – Air 3. Dengan melihat bilangan bintang pada
Penjana terma – Stim label cekap tenaga peti sejuk itu. Satu
Praktis Formatif 5.1 Penjana turbin gas – Gas panas bintang merujuk kepada alat elektrik
yang kecekapan tenaganya rendah
1. Endotermik: Fotosintesis, goreng telur, 4. (a) Arus ulang alik manakala lima bintang merujuk alat
penyejatan air peluh, peleburan ais (b) Arus terus elektrik yang kecekapan tenaganya
(c) Arus terus, Arus ulang alik paling tinggi.
Eksotermik: Respirasi, pembakaran (d) Arus terus
etanol, penguraian sisa oleh bakteria, (e) Arus ulang alik, Arus terus 4. (a) Kadar voltan = 240 V

tindak balas termit Kadar kuasa = 1 500 W
P
2. (a) Tindak balas eksotermik (b) I = V
(b) Tindak balas endotermik

Praktis PT3 5 = 1 500
BAHAGIAN A 240

= 6.25 A

1. D 2. A 3. A 4. C (c) Kos = 1.5 kW × 2 j × RM0.20 per

BAHAGIAN B Praktis Formatif 6.2 unit
= RM0.60
1. (a) (i) BENAR
(ii) PALSU 1. (a) ✓ (b) ✓ (c) ✗ Praktis PT3 6
(b) (i) dibebaskan (d) ✓ (e) ✓ (f) ✗
(ii) tenaga haba 4. C
2. Voltmeter S BAHAGIAN A 8. D
BAHAGIAN C 3. VVps Ns
= Np 1. D 2. B 3. A
1. (a) (i) Tindak balas eksotermik, haba 5. B 6. C 7. A
dibebaskan ke persekitaran 9. A

(ii) Tindak balas endotermik, haba
diserap daripada persekitaran
Tingkatan = 50 × 50
Tingkatan 100
BAHAGIAN B
= 25 V
1. (a) (i) BENAR (ii) PALSU
(b) (i) Radas X: Termometer 4. (a) 40 (b) P: Penjana elektrik terma
Q: Penjana elektrik turbin
Parameter: Suhu (b) 20 V

(ii) Kesilapan pelajar adalah (c) 120 V

3 menggunakan gelas kaca (d) 50 BAHAGIAN C
kerana kaca akan menyerap
haba yang dibebaskan semasa 5. (a) Transformer injak turun 1. (a) P: Transformer injak naik
tindak balas termokimia. Q: Transformer injak turun
Pelajar perlu menggantikan (b) Transformer injak naik R: Transformer injak turun
gelas kaca dengan cawan (b) Persamaan: Kedua-dua transformer
6. NNps = Vs mempunyai dua gegelung.
Vp

polisterina.

546

Perbezaan: Bilangan lilitan Praktis PT3 7   Sains PT3  Jawapan 
gegelung primer transformer P
kurang daripada bilangan lilitan BAHAGIAN A 4. D (b) Ya, kerana bilangan proton (3)
gegelung sekundernya manakala sama dengan bilangan elektron (3).
bilangan lilitan gegelung primer 1. C 2. A 3. B
transformer Q lebih daripada 5. D (c) Atom menjadi ion bercas positif.
bilangan lilitan gegelung
sekundernya. BAHAGIAN B (ii) palsu 2. Empat
3. Ion positif terbentuk apabila atom
(c) Voltan tenaga elektrik yang 1. (a) (i) dan (iv)
dijanakan di stesen kuasa akan (b) (i) benar kehilangan elektron, manakala
ditinggikan sebelum melalui ion negatif terbentuk apabila atom
jaringan kabel untuk dhantar BAHAGIAN C menerima elektron.
kepada pengguna. 4. (a) ✓
1. (a) (i) Tenaga keupayaan kenyal (b) ✗
7Bab Tenaga dan Kuasa = 1/2 Fx (c) ✗
= 1/2 x 25 N x 0.5 m
Praktis Formatif 7.1 = 6.25 Nm (6.25 J) Praktis Formatif 8.3
(ii) Ya, kerja telah dilakukan.
1. Kerja = Daya × Jarak 1. (a) Sinaran mengion adalah sinaran
= 45 kg × 10 × 4.8 m Kuantiti kerja yang dilakukan elektromagnet yang mempunyai
bersamaan dengan jumlah tenaga yang mencukupi untuk
= 2 160 J tenaga keupayaan kenyal yang melakukan proses pengionan atom
tersimpan di dalam tali busur atau molekul.
2. Kerja = Daya × Jarak itu iaitu 6.25 J.
= 540 kg × 10 × 1 000 m (b) (i) Tenaga keupayaan maksimum: (b) Sinaran tidak mengion adalah
J dan L sebarang sinaran elektromagnet
= 5 400 000 J Tenaga kinetik maksimum: K yang tidak mempunyai tenaga
(ii) Ya, kerana menurut Prinsip yang mencukupi untuk mengion
= 5 400 kJ Keabadian Tenaga, jumlah atom atau molekul.
tenaga sebelum perubahan
3. (a) 12 s sama dengan jumlah tenaga 2. (a) Sinaran tidak mengion
(b) Kerja = Daya × Jarak selepas perubahan. (b) Sinaran mengion
(c) Sinaran mengion
= 70 kg × 10 × 3 m 8Bab Keradioaktifan (d) Sinaran tidak mengion
(e) Sinaran mengion
= 2 100 J Kerja
Masa 3. Sinaran alfa, beta dan gama.
(c) Kuasa lelaki itu = 4. Sievert
5. Tanah, batu dan tumbuhan.
= 2 100 J Praktis Formatif 8.1
12 s Praktis Formatif 8.4
1. (a) Antoine Henri Becquerel
= 175 W (b) Wilhelm Rontgen 1. • Untuk mengawal populasi perosak
(c) Marie Curie dengan cara menghalang pembiakan
4. Ya, sebab ia memerlukan lebih tenaga (d) Pierre Curie perosak atau membunuhnya
bagi melakukan kerja untuk melawan (e) Marie Curie menggunakan sinaran gama.

tarikan graviti semasa bergerak ke atas. 2. Becquerel (Bq) dan Curie (Ci) • Sinaran gama digunakan untuk
3. (a) Bahan radioaktif ialah unsur yang memutasikan sel tumbuhan bagi
5. (a) Benar (b) Palsu menghasilkan gen baru yang lebih
mempunyai nukleus tidak stabil. berkualiti.
Praktis Formatif 7.2 (b) Keradioaktifan adalah proses
2. Pekerja yang mengendalikan bahan
1. (a) Tenaga keupayaan graviti pemancaran sinar radioaktif secara radioaktif perlu memakai lencana yang
spontan dan rawak daripada bahan dipanggil dosimeter. Dosimeter digunakan
(b) Tenaga kinetik radioaktif yang tidak stabil untuk untuk mengesan aras pendedahan
menjadikannya unsur yang lebih pekerja kepada sinaran radioaktif. Filem
(c) Tenaga keupayaan graviti stabil. fotograf pada dosimeter akan berubah
(c) Konsep separuh hayat pereputan warna apabila terdedah kepada sinaran
2. Tenaga keupayaan graviti = mgh suatu bahan radioaktif adalah radioaktif. Warna kehitaman filem
= 5 kg × 10 × 1.2 m masa yang diambil oleh atom- menunjukkan aras pendedahan pekerja
atom radioaktif untuk mereput terhadap sinaran itu.
= 60 J 1 kepada separuh daripada bilangan
2 asalnya. 3. Sisa radioaktif disimpan di dalam
3. Tenaga keupayaan kenyal = Fx bekas berdinding tebal yang diperbuat
4. Unsur yang tidak stabil boleh menjadi daripada plumbum atau konkrit. Bekas
= 1 × 500  kg × 10 × 2  m unsur yang lebih stabil apabila itu ditanam di dalam tanah bekas
2 1 000 100 mengalami pereputan radioaktif secara lombong atau kawasan yang tidak
spontan. didiami.
= 0.05 J
Praktis Formatif 8.2 4. Kesan jangka pendek: rasa loya,
Praktis Formatif 7.3 muntah, letih.
1. (a)
1. Prinsip Keabadian Tenaga menyatakan Kesan jangka panjang: berlaku mutasi
bahawa tenaga tidak boleh dicipta sel, pembentukan tumor, kemandulan.
atau dimusnahkan tetapi tenaga boleh
berubah dari satu bentuk ke bentuk lain. 5. Hal ini kerana sinar alfa tidak dapat
menembusi kertas sebagaimana sinar
2. (a) Tenaga kinetik diperoleh = Tenaga beta dan sinar gama tidak dapat Tingkatan
dihalang oleh kertas. Tingkatan
keupayaan graviti yang hilang
1 6. • Mensterilkan makanan dan peralatan
2  mv2 = mgh pembedahan.

12 × 0.12 × v2 = 0.12 × 10 × 1.8 m Neutron • Membunuh sel kanser dan tumor.
v2 = 36 Proton
v = 6 m s–1 Nukleus
Elektron

(b) Tenaga kinetik bola 3

= 1  mv2
2

= 1 × 0.12 × 36
2

= 2.16 J

547

  Sains PT3  Jawapan

Praktis PT3 8 4. Aurora terbentuk apabila sinaran kosmik tentang alam semesta dan objek-
BAHAGIAN A menghentam atom dan molekul dalam objek yang ada di dalamnya dengan
lebih terperinci. Sebagai contoh,
atmosfera Bumi.

1. C 2. B 3. B 4. A Praktis PT3 9 penggunaan teleskop angkasa dan kuar
5. A angkasa membolehkan ahli astronomi
BAHAGIAN B BAHAGIAN A memperoleh maklumat secara langsung
tentang planet-planet di angkasa lepas.
1. (a) (i) Menemui radium dan polonium 1. B 2. B 3. D 4. A Selain itu, penciptaan roket dan kapal
(ii) Menemui fenomena 5. C 6. B 7. A 8. A angkasa ulang-alik membolehkan
angkasawan dan peralatan dibawa
keradioaktifan BAHAGIAN B ke angkasa lepas untuk menjalankan
(b) Sinar-X, Sinar gama kajian tentang angkasa lepas.
1. (a) (i) dan (iii)
BAHAGIAN C (b) (i) Magnetosfera 2. Satelit dibahagikan kepada beberapa
(ii) Cuaca angkasa jenis mengikut fungsi masing-masing:
1. (a) Bahan P adalah bahan radioaktif 2. (a) (i) Zon perolakan
iaitu unsur yang nukleusnya tidak (ii) Korona • Satelit komunikasi: Digunakan
stabil. (b) (i) jenis G untuk komunikasi radio dan siaran
(ii) lebih tumpat televisyen.
(b) Bahan P sedang mengalami
pereputan radioaktif (proses X) • Satelit cuaca: Digunakan untuk
untuk berubah menjadi unsur yang

lebih stabil. BAHAGIAN C mengkaji cuaca Bumi.

(c) Sebelum proses X, nukleus bahan 1. (a) Matahari dikelaskan sebagai • Satelit navigasi: Digunakan oleh
P adalah tidak stabil tetapi selepas bintang kerana ia dapat menjana kapal terbang dan kapal laut untuk
proses X, nukleus bahan P menjadi tenaganya sendiri. menentukan kedudukan dengan
lebih stabil. tepat.
(b) Lapisan S
(d) Karbon-14//Iodin-131//Kobalt-60 (c) Matahari menjana tenaga melalui 3. (i) Sebagai pusat penyelidikan dan
(e) pembangunan dalam bidang
pelakuran nukleus yang berlaku

di terasnya. Pelakuran nukleus teknologi penderiaan jauh dan

adalah proses tindak balas nukleus teknologi lain yang berkaitan

di mana empat atom hidrogen seperti GIS dan GPS.

bergabung membentuk satu atom (ii) Terlibat dalam pembekalan imej

helium. Semasa tindak balas ini, satelit penderiaan jauh kepada

tenaga dibebaskan dalam bentuk pengguna.

foton (zarah cahaya). 4. Projek penerokaan angkasa lepas wajar

(d) Kesan 1: Kesan ke atas teknologi diteruskan kerana menerusi penerokaan

dan peralatan di Bumi misalnya ini, kita dapat mencungkil rahsia Bumi,

Logo ini mesti dipamer pada zarah-zarah bertenaga tinggi planet dan objek-objek angkasa lepas /
bahagian luar bekas penyimpanan dari Matahari melanggar satelit mencari sumber mineral yang baharu
bahan P untuk memberi amaran komunikasi, menyebabkan dari Bulan, planet-planet lain dan
kepada orang ramai supaya gangguan siaran televisyen dan asteroid.
berhati-hati terhadap kemudaratan telefon. (Terima jawapan lain yang munasabah)
bahan tersebut. Kesan 2: Kesan ke atas kesihatan
manusia. Radiasi yang dibebaskan Praktis PT3 10
(f) Menunjukkan bahawa bahan di Matahari boleh menyebabkan
dalamnya membebaskan sinaran berlakunya mutasi sel pada badan BAHAGIAN A
mengion yang merbahaya. manusia.
1. B 2. B 3. D 4. C

9Bab Cuaca Angkasa Lepas Ba1b 0 Penerokaan Angkasa 5. A
Lepas BAHAGIAN B
1. (a) (i) ✗

Praktis Formatif 9.1 Praktis Formatif 10.1 (ii) ✓
(b) (i) Kepler

1. (a) ✓ (b) ✗ (c) ✓ (d) ✗ 1. Astronomi merupakan satu bidang sains (ii) Ptolemy
2. (a) Tompok matahari yang mengkaji tentang alam semesta BAHAGIAN C
serta objek-objek di dalamnya.
(b) Nyalaan suria 1. (a) X: Satelit
(c) Semarak suria 2. Aristarchus, Johannes Kepler, Nicolaus Y: Kapal angkasa ulang alik
Copernicus Z: Stesen angkasa
3. Permukaan Matahari, iaitu fotosfera
sentiasa kelihatan bergelora kerana 3. Teori Ptolemy menyatakan bahawa (b) Y boleh digunakan berulang kali. Y
gas dari zon perolakan terbebas di sini. Bumi adalah pusat alam semesta, boleh membawa angkasawan dari

Permukaan fotosfera kelihatan tidak manakala teori Copernicus menyatakan stesen angkasa ke Bumi semula.

rata kerana kehadiran granul. bahawa Matahari adalah pusat alam (c) (i) Tempat untuk angkasawan

semesta. menjalankan penyelidikan

Praktis Formatif 9.2Tingkatan 4. Teori heliosentrik adalah benar kerana semasa berada di angkasa
Tingkatan menurut teori ini, Matahari adalah pusat lepas.

1. Cuaca angkasa ialah perubahan sistem suria dan planet-planet beredar (ii) Stesen angkasa antarabangsa

keadaan persekitaran di ruang yang mengelilingi Matahari dalam orbit (ISS), Salyut 1, Skylab

bermula dari atmosfera Matahari hingga masing-masing. (d) Kita perlu meneruskan penerokaan

ke atmosfera Bumi. angkasa lepas kerana maklumat

3 2. Aktiviti yang berlaku di permukaan Praktis Formatif 10.2 yang diperoleh membolehkan kita
Matahari. memahami evolusi Sistem Suria,
3. (a) Gangguan telekomunikasi 1. Teknologi yang digunakan dalam fenomena semula jadi dan daya-
(b) Aurora penerokaan angkasa lepas daya yang memberi kesan kepada
(c) Mutasi sel membolehkan manusia mengkaji Bumi.

548

FOCUS PT3 CC037040 FOCUS PT3

SAINS

REVISI  Info Sains FOCUS PT3 KSSM Tingkatan 1 • 2 • 3 – siri teks SAINS
 Kesalahan Lazim rujukan yang lengkap dan padat dengan ciri-ciri
 Infografik  Glosari
 Koleksi Tip istimewa untuk meningkatkan pembelajaran murid
 Peta Konsep
secara menyeluruh. Siri ini merangkumi Kurikulum
PENGUKUHAN & Standard Sekolah Menengah (KSSM) yang baharu
PENTAKSIRAN
serta mengintegrasikan keperluan Pentaksiran
 Praktis Formatif  Jawapan Lengkap Tingkatan 3 (PT3). Pastinya satu sumber yang hebat
 Praktis PT3
bagi setiap murid!

RESOS DIPGEITRACLUMA REVISI TINGKATAN 1 • 2 • 3 KSSM
PENGUKUHAN
CIRI-CIRI EKSTRA INFO VIDEO PENTAKSIRAN

 Cabaran TIMSS  PAK-21 EKSTRA
 Cabaran KBAT  Kod QR
 Aplikasi Harian

JUDUL-JUDUL DALAM SIRI INI:

 Bahasa Melayu  Sains  Bahasa Cina  Mathematics
 English  Geografi  Pendidikan Islam  Science
 Matematik  Sejarah  Reka Bentuk dan Teknologi

W.M: RM31.95 / E.M: RM32.95

CC037040
ISBN: 978-967-2375-05-0

PELANGI