Юумэнэй нэрэ

Юумэнэй нэрэ
тухай ойлгосо

Нэрэ үгэнүүд соо тэмдэглэhэн удхаараа эгээ баян, хубилhан түхэлѳѳрѳѳ угаа олон,

хэрэглэгдэhэн үүргээрээ тон үргэн хэлэлгын хубиин нэгэниинь юумэнэй нэрэ болоно.

Юумэнэй нэрэ гэhэн асуудалнуудта харюусадаг.

Хэн?

хүниие тэмдэглэhэн юумэнэй нэрэнүүд

Юун?

хүнhөө бэшэ юумэ тэмдэглэhэн.

Ямар нэгэ юумэ тэмдэглэжэ, гэжэ асуудалнуудта харюусадаг бэеэ

дааhан хэлэлгын хубиие юумэнэй нэрэ гэдэг.

Хэн? юун? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг бүхы юумэ, үйлэ, үзэгдэл г.м. олон
үгэнүүдhээ бүридэhэн хэлэлгын хуби.

Хүнэй нэрэ, обог, алдар, түрэл, зэргэ, мэргэжэл г.м.
Хүнэй мэдэрэл болон байдал тэмдэглэhэн үгэнүүд: ухаан, hанал, жаргал, уйдхар г.м.
Хүнэй байра байдал, эд хэрэгсэл, эдеэ хоол, хубсаhа хунар, зэр зэмсэг г.м.:
үргөө, үхэг, хилэн, ээзгэй г.м.
Хүнэй, амитанай бэеын хубинууд: тахим, шэрхэ, дэлюун г.м.
Гэрэй, зэрлиг амитад, шубууд: хүдэри, агта, морин, үен, hойр, сахали г.м.
Хорхойнууд: гүрбэл, тэжэн голёо, хашаг г.м.
Загаhан болон бусад уhанай амитад: алгана, ёрмохи, тула, баха г.м.

Шумуулнууд: хэдэгэнээн, тэрмээлжэн, hоно г.м.
Ургамалнууд: алтаргана, шабга, арса г.м.
Жэмэс: дологооно, зэбгэнэ, тэхын шээг г.м.
Газар, нютаг, гол, горхон, мүрэн, ахада, уула: хүтэл, намаг, гүбээ, Сагаан хада г.м.
Юртэмсын дайда: одон, замби, Сог мүшэн г.м.
Байгаалиин үзэгдэл, уларил: бордоhон, мүндэр, намар г.м.
Бодосууд, ашагта малтамалнууд: дабhан, гуулин, эржэн г.м.
Хэмжүүр: саг, hөөм, алхам, төө г.м.
Ниитэ, наадан, мүргэл: хурал, найр, мүрысөөн г.м.
Наймаан, олзо эрхилэлгэ: оршо, үгэли, түрсэ г.м.
Эрдэм, оньhожоруулалга, соёл, урлал, болбосорол: шэнжэлгэ, сурбалжалагша,
үнэмшэлгэ г.м.

Алибаа юумэнүүд сооhоо нэгыень илгаруулхы тула тэрээндэ тусхай нэрэ
үгэдэг. Тиимэ юумэнэй нэрэ тусхайта гэжэ нэрэтэй.

Тусхайта юумэнэй нэрэнүүд:

1. Хүнэй, нэрэ, обог, алдар.
2. Амитадай нэрэнүүд: Булгаша, Улаагшан.
3. Географическа нэрэнүүд, одо мүшэдэй нэрэнүүд: Загарай, Үдэ, Алтан гадаhан.
4. Түүхэтэ үзэгдэлэй, hайндэрэй, хүндэтэ нэрэнүүд: Илалтын hайндэр, Россиин Герой.
5. Сонин, сэтгүүл, кинофильмнуудай, уран зохёолнуудай, дэлгүүрнүүдэй г.м. нэрэнүүд:

«Булаг» кинофильм, «Байгал» сэтгүүл.

Олон нэгэ түрэл юумэнүүдые хамта дээрэнь нэрлэhэн байгаа hаань, тиимэ
юумэнэй нэрые юрын юумэнэй нэрэ гэнэ. Жэшээнь: тосхон, мүрэн, мүшэн,

уула г.м.

Хаража, үзэжэ, барижа боломоор байhан юумэ тэмдэглэhэн юумэнэй нэрые

тодорхой гэдэг.

Жэшээнь: хүн, гэр, мал, малгай, наран, шулуун г.м.

Хаража, үзэжэ болохогүй, гансал ухаан бодолоор, сэдьхэлээр мэдэрэгдэхэ юумэ

тэмдэглэhэн юумэнэй нэрэнүүдые зайраа гэдэг.

Жэшээнь: ухаан, hанаан, сэдьхэл, жаргал г.м.

Залгалта Юугээр hүүлтэнэб? Жэшээ
-д
-гша, -гшэ, -гшо; тогтууригүй hурагшад, хүбүүд, морид, шубуухайд, нүхэд
-ууд, -үүд
-нууд, -нүүд -н хашалганаар,
-гууд, -гүүд
-р, дифтонгоор hүүлтэhэн, хүнэй, амитадай
нэрэнүүд

б, в, г, д, з, м, н, п, с, ф, ц, х, шүрэбүүд, табагууд, журамууд, боосоонууд,

жэмэсүүд, шкафууд,

Түргэн, удаан, дифтонг аялганууд, зөөлэн, Уужанууд, үргөөнүүд,

шууяатай, хамарай хашалгануудаар далайнууд, метрнүүд, врачнууд, лагерьнууд

Хэлэнэй узуурай Ангууд, дэнгүүд

-нар Хүнэй мэргэжэл, түрэлэй харилсаа Багшанар, абгатан, худанар
-шүүл(д), шууд(л) Суглуулhан удхатай Багашуул, эдиршүүл- эдиршүүд, ехэшүүл

Олоной тоогой түхэлтэй байдаггүй:
1. Бодос тэмдэглэhэн юумэнэй нэрэнүүд: элhэн, уhан.
2. Ганса юумэ тэмдэглэhэн ба географическа нэрэнүүд: наран, Саяан.

Юумэнэй нэрэнүүдэй мэдүүлэл соо ороходоо, бусад үгэнүүдтэеэ элдэб харилсаа
байгуулан, тусхай залгалтануудые абажа, түхэлөөрөө хубилхыень падеж гэнэ.

Буряад хэлэндэ долоон падеж.

Нэрын падеж – хэн? юун?

Хамаанай падеж – хэнэй? юунэй?

Зүгэй падеж – хэндэ? юундэ?

Yйлын падеж – хэниие? юуе? юу?

Зэбсэгэй падеж – хэнээр? юугээр?

Хамтын падеж – хэнтэй? юунтэй?

Гаралай падеж – хэнhээ? юунhээ?

Юумэнэй нэрын түхэлэй минии, шинии, танай, тэрэнэй г.м. болон өөрынгөө гэжэ удха

харуулhан түхэлые хамаадал гэжэ нэрлэдэг.

Тоо Нюур Аялганаар Ганса хашалганаар Тогтууригүй н хашалганаар
Ганса нюур hүүлтэhэн үгэ hүүлтэhэн үгэ hүүлтэhэн үгэ
Олон нюур 1
2 - мни -ни -мни (н унана)
3 - шни -шни -шни
1 - нь -ынь -иинь
2 -мнай -най
3 -тнай -тнай -мнай (н унана)
-ынь -тнай
-нь --иинь

Жэшээ: нохоймни, нүхэрнай, эжынь.

Yйлэдэгшэ нюурай ямар нэгэн бэедээ хабаатай гэжэ заахые өөртэ хамаадал гэнэ,
өөрынгөө гэhэн удхатай тусхай залгалтануудые абажа хубилдаг.

Падеж Асуудал Залгалта
Н. п. Хэн? Юун? -
Х. п. Хэнэйнгээ? Юунэйнгээ?
З. п. Хэндээ? Юундээ? - нгаа, -гаа
- аа
Y. п. Хэнээ? Юугээ? - гаа
- яа
Зб.п. Хэнээрээ? Юугээрээ? -аа
Хм. п. Хэнтэеэ? Юунтэеэ? - яа
Г. п. Хэнhээн? Юунhээн? -н

Жэшээ: абаяа, моринойнгоо, эгэшээрээ.

Буряад хэлэндэ юумэнэй нэрэнүүд 4 аргаар бии болодог.
1) Морфологическа – залгабариин хүсөөр шэнэ юумэнэй нэрэнүүд бии болодог.

Жэшээ: хонин – хонишон, хабар – хабаржаан

2) Синтаксическа арга. Хоёр гү, али хэдэн үгэнүүд алибаа юумэ нэрлэнэ.
Жэшээ: эхэ эсэгэ, уржадэр

3) Фонетическэ арга. Үгэнүүдэй абяануудай hэлгэгдэхэдэ шэнэ удхатай үгэ бии болоно.
Жэшээ: э\\а гэр- гар, а\\у даха – духа

4) Лексическэ арга. Нэгэ үгын нэрээр адлишаан ондоо юумэ нэрлэхэ арга.

Жэшээ: шубуунай уургай – ашагта малтамалай уургай