หมายถึง การอ่านเพื่อแยกแยะข้อความที่ อ่านอย่างถี่ถ้วน เพื่อให้ทราบถึงโครงสร้าง องค์ประกอบ คุณค่าและแก่นของเรื่อง จนสรุปได้ว่าแต่ละส่วนเป็น เพื่อให้เห็น ความสัมพันธ์ขององค์ประกอบต่างๆ และเข้าใจ เจตนาของผู้แต่งอย่างแท้จริง การอ่านเพื่อการวิเคราะห์วิจารณ์
หลักการวิเคราะห์เรื่อง ๑. รูปแบบการประพันธ์ ๒. ประวัติผู้แต่ง ๓. องค์ประกอบของเรื่อง ๔. เนื้อหา ๕. แก่นเรื่อง หลักการอ่านเพื่อวิเคราะห์เรื่อง มีประเด็นในการวิเคราะห์ ดังนี้
๑. รูปแบบคำประพันธ์ • บันเทิงคดี • สารคดี • นวนิยาย • นิทาน • เรื่องสั้น • บทความ • เรียงความ • การโฆษณา • ตำราเรียน • โคลง • ฉันท์ • กาพย์ • กลอน • ร่าย การอ่านวิเคราะห์ จะต้องทราบและวิเคราะห์ รูปแบบคำประพันธ์ของเรื่องหรือเนื้อหาที่อ่าน ตัวอย่างรูปแบบคำประพันธ์ที่พบมาก มีดังนี้
ตัวอย่างการวิเคราะห์รูปแบบคำประพันธ์ รูปแบบคำประพันธ์ของ นิราศภูเขาทอง คือ กลอนนิราศ เริ่มบทแรกด้วยวรรครับ ไม่เริ่มด้วยวรรคสดับ จึงเหลือเพียง ๓ วรรค แล้วจบ ท้ายด้วยคำว่า เอย โดยไม่มีการจำกัดความยาว
การอ่านเพื่อวิเคราะห์ ผู้อ่านควรศึกษาค้นคว้า ประวัติของผู้แต่ง ในประเด็นดังต่อไปนี้ • ประวัติครอบครัว • ประวัติการศึกษา • ประวัติการทำงาน • บ้านเกิด/สิ่งแวดล้อม • เมืองที่ไปใช้ชีวิต เพื่อให้เราเข้าใจถึงจุดมุ่งหมายในการเขียนเรื่อง ความรอบรู้ ความสนใจของผู้แต่ง ตลอดจนอิทธิพล ของสิ่งแวดล้อมที่มีต่องานเขียนของผู้แต่ง ๒. ประวัติผู้แต่ง
ผู้แต่งนิราศภูเขาทอง คือ สุนทรภู่ แต่งขึ้นเมื่อปลาย พ.ศ. ๒๓๗๓ ในรัชสมัย ของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ หลังจากที่พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศ หล้านภาลัย รัชกาลที่ ๒ สวรรคตได้ ๖ ปี ในขณะที่ บวชเป็นพระภิกษุอยู่ที่วัดราชบูรณะ หรือเรียกอีกชื่อ หนึ่งว่าวัดเลียบ ตัวอย่างการวิเคราะห์ประวัติผู้แต่ง
องค์ประกอบของเรื่อง • ตัวละคร • ฉาก • ปมขัดแย้ง • การคลี่คลายปม • การจบเรื่อง ๓. องค์ประกอบของเรื่อง วิเคราะห์ถึงความสอดคล้อง ความสมเหตุสมผลของตัวละคร ฉาก การวางปมเรื่อง และการ จบเรื่อง จะทำให้ผู้อ่านสามารถ ลำดับเรื่องราวได้ดียิ่งขึ้น
วิเคราะห์องค์ประกอบของเรื่อง กระต่ายกับเต่า • ตัวละคร = กระต่าย เต่า • ฉาก = ในป่า ใต้ต้นไม้ • ปมขัดแย้ง = กระต่ายท้าเต่าลงวิ่งแข่งด้วยความมั่นใจ • การคลี่คลายปม = กระต่ายนอนพัก เต่าจึงวิ่งชนะกระต่าย • การจบเรื่อง = กระต่ายยอมรับในความประมาทของตน ตัวอย่างการวิเคราะห์องค์ประกอบของเรื่อง
๑. วิเคราะห์เนื้อหาของเรื่อง ว่าให้ข้อคิดหรือข้อความรู้อย่างไรกับผู้อ่าน ๒. วิเคราะห์วรรณศิลป์ของเรื่อง ว่าผู้แต่งใช้ศิลปะ หรือกลวิธีการแต่งแบบใดบ้าง ๓. วิเคราะห์สภาพสังคม ว่าเนื้อหาของเรื่องสะท้อนภาพชีวิตของผู้คน ค่านิยม ความเชื่อ ในสมัยที่แต่งอย่างไร ๔. วิเคราะห์เนื้อหา
ตัวอย่างการวิเคราะห์เนื้อหา ๑. วิเคราะห์เนื้อหาของเรื่อง เช่น โคลงโลกนิติให้ข้อคิดเกี่ยวกับการปฏิบัติตนในสังคม นกน้อยขนน้อยแต่ พอตัว รังแต่งจุเมียผัว อยู่ได้ มักใหญ่ย่อมคนหัว ไพเพิด ทำแต่พอตัวไซร้ อย่าให้คนหยัน โคลงโลกนิติบทนี้ สอนให้ รู้จักประมาณตน มีน้อยใช้น้อยเหมือนนกที่ทำรังแต่พอตัว
ตัวอย่างการวิเคราะห์วรรณศิลป์ ๒. วิเคราะห์วรรณศิลป์ของเรื่อง พระอภัยมณีมีการใช้กลวิธีการซ ้าคำเพื่อเน้น ความหมายและแสดงอัฉริยภาพของผู้แต่ง เหล่าฉลามล้วนฉลามตามกันมา ค่อยเคลื่อนคลาคล้ายคล้ายในสายชล ฉนากอยู่คู่ฉนากไม่จากคู่ ขึ้นฟองฟู่พ่นฟองละอองฝน
ตัวอย่างการวิเคราะห์สภาพสังคม ๓. วิเคราะห์สภาพสังคม ว่าเนื้อหาของเรื่องสะท้อนภาพชีวิตของผู้คน ค่านิยม ความเชื่อ ในสมัยที่แต่งอย่างไร สามก๊ก สะท้อนค่านิยมของชาวจีน เรื่อง การให้ ของกำนัล การให้ของกำนัลเป็นสิ่งที่ชาวจีนนิยมทำ กันในเกือบทุกโอกาสจากเรื่องจะเห็นได้ว่า โจโฉให้ เครื่องเงิน เครื่องทองเสื้อผ้าดี ๆ แก่กวนอู การให้ ของกำนัลเช่นนี้เป็นกลวิธีหนึ่งที่ชาวจีนนิยมกระทำ เพื่อเป็นเครื่องผูกใจ
๕. วิเคราะห์แก่นเรื่อง แก่นเรื่อง หมายถึง ความคิดหลักของเรื่อง หรือสารที่ผู้แต่งแฝงไว้ในงานประพันธ์ การอ่านเพื่อวิเคราะห์ ผู้อ่านจะต้องสังเคราะห์ข้อมูล จากเนื้อหาทั้งหมดว่าผู้แต่งตั้งใจที่จะสื่อเรื่องราวเกี่ยวกับ อะไร เพื่อทราบเจตนาที่แท้จริงของผู้แต่ง
ตัวอย่างการวิเคราะห์แก่นเรื่อง แก่นเรื่องของวรรณคดี บทละครพูดมัทนะพาธาคำฉันท์ คือ ที่ใดมีรัก ที่นั่นมีทุกข์ แก่นเรื่องของนิทาน ราชสีห์กับหนู คือ อย่าดูถูกผู้ต ่าต้อยกว่า ในวันหน้าเขาอาจสามารถช่วยเราได้ แก่นเรื่องของ สามก๊ก ตอน กวนอูไปรับราชการกับโจโฉ คือ ความซื่อสัตย์ และความกตัญญูต่อผู้มีพระคุณ