BMMB1104

INSTITUT PENDIDIKAN GURU

KEMENTERIAN PENDIDIKAN MALAYSIA
KAMPUS IPOH, 31150 HULU KINTA
PERAK DARUL RIDZUAN

BMMB1104
KESUSASTERAAN DAN KEBUDAYAAN MELAYU

Nama : AFIFAH BINTI AHMAD
030219-08-0074
No. K/P : 2021242310184
PPISMP
Angka Giliran : JUN 2021
X8
Program : ABDUL RANI BIN HASSAN
14 MAC 2022
Ambilan :

Unit :

Nama Pensyarah :

Tarikh Hantar :

PENGAKUAN PELAJAR
Saya mengaku bahawa tugasan kerja kursus ini adalah hasil kerja saya sendiri kecuali
nukilan dan ringkasan yang setiap satunya saya jelaskan sumbernya.

Tandatangan Pelajar:__________________________Tarikh : 14 MAC 2022

PEMERIKSA MODERATOR

Markah Markah

Tandatangan Tandatangan
Cop Cop

Tarikh Tarikh

PENGESAHAN PELAJAR
Saya mengesahkan bahawa maklum balas yang diberikan oleh pensyarah telah saya
rujuki dan fahami.

Tandatangan Pelajar:__________________________Tarikh : _________________

I

II

III

IV

V

VI

ISI KANDUNGAN

1.0 Pengenalan.........................................................................................................................1
2.0 Takrif Kesusasteraan Melayu...........................................................................................1
3.0 Jenis, Bentuk dan Ciri-Ciri................................................................................................2

3.1 Kesusasteraan Melayu Tradisional .............................................................................3
3.1.1 Prosa Tradisional....................................................................................................4
3.1.2 Puisi Tradisional ...................................................................................................10

3.2 Kesusasteraan Melayu Moden ...................................................................................16
3.2.1 Prosa Moden .........................................................................................................17
3.2.2 Puisi Moden...........................................................................................................19

4.0 Ciri-Ciri Kesusasteraan Melayu .....................................................................................20
5.0 Fungsi Kesusasteraan Melayu.......................................................................................21

5.1 Aspek Hiburan..............................................................................................................21
5.2 Aspek Pendidikan........................................................................................................22
5.3 Aspek Dakwah..............................................................................................................22
5.4 Aspek Kritikan Sosial ..................................................................................................23
6.0 Manifestasi Akal Budi......................................................................................................23
6.1 Pantun ...........................................................................................................................25
6.2 Syair ..............................................................................................................................27
6.3 Seloka............................................................................................................................27
6.4 Gurindam ......................................................................................................................29
7.0 Kesimpulan.......................................................................................................................30
8.0 Rujukan .............................................................................................................................31

VII

1.0 Pengenalan

Kesusasteraan Melayu merujuk kepada karya dan ciptaan seni yang terdapat dalam
masyarakat Melayu. lanya ialah satu bentuk ciptaan seni yang disampaikan melalui bahasa.
Sastera juga boleh dikatakan sebagai seni bahasa. Ini kerana sastera merupakan luahan
kasih sayang secara spontan, malah sastera melahirkan idea melalui perantara bahasa.
Menurut sarjana Ismail Hussein (1998), sastera meliputi aspek penggunaan kata atau bahasa
yang kreatif. Kesusasteraan Melayu dalam pendidikan ialah karya asli yang ditulis dalam
bahasa Melayu, sama ada dalam bentuk novel, cerpen, drama, puisi, prosa tradisional atau
puisi tradisional, berunsur indah dan halus untuk mengimbangi intelek, rohani, emosi dan
jasmani pada masa yang sama, menyatakan nilai kemanusiaan dan imej masyarakat.

2.0 Takrif Kesusasteraan Melayu

Sastera ialah satu bentuk ciptaan seni yang disampaikan melalui bahasa. Siti Hajar Abdul
Aziz (2011) Dalam Bahasa Melayu l edisi ke-2, perkataan sastera terbentuk daripada
perkataan Sanskrit iaitu susastera dan bermaksud huruf atau buku yang indah. Sastera dalam
pengertian umum merujuk kepada karya seni atau karya tulis dalam bentuk prosa dan puisi
dengan kekhususan tertentu. Seni sastera ialah seni mencipta bahan sastera dalam bentuk
prosa dan puisi.

Kesusasteraan dalam bahasa Melayu mempunyai maksud yang sama dengan
kesusasteraan dalam bahasa Inggeris. Perkataan sastera berasal daripada perkataan
literature, yang bermaksud huruf atau abjad. Dalam bentuk asalnya, perkataan sastera
digunakan dalam tatabahasa dan puisi. Perkataan sastera dalam bahasa Melayu berasal
daripada bahasa Sanskrit, iaitu sastra. Kata akar sas- bermaksud mengarahkan, mengajar
atau memberi arahan, dan -tra bermaksud alat. Sastera adalah alat untuk mengajar. Awalan
su- juga bermaksud baik atau cantik. Imbuhan ke- dan -an adalah menyeluruh, iaitu segala
yang ditulis, mempunyai nilai seni dan estetika, serta mempunyai tujuan panduan, petunjuk
dan pengajaran. (Prof Dr Hashim Awang, Artikel akademik, hal 2)

Dalam konteks pendidikan, kesusasteraan Melayu ialah karya asli yang ditulis dalam
bahasa Melayu, sama ada novel, cerpen drama, sajak, prosa tradisional atau puisi tradisional,
berunsur keindahan dan kehalusan untuk mengimbangi intelek, rohani, emosi dan jasmani,
disamping menunjukkan nilai dan imej manusia masyarakat.

1

Sastera juga merupakan seni bahasa, bahasa ekspresi kasih sayang secara spontan.
Sastera ialah pengungkapan idea melalui perantara bahasa. Maksud hati ialah fikiran,
pendapat, perasaan dan segala aktiviti mental manusia. Kesusasteraan adalah inspirasi
kehidupan manusia, terjelma dalam karya-karya bertulis yang indah. Sastera juga merupakan
semua karya yang merangkumi kebenaran manusia dan moral yang mendalam, menyatakan
visi yang ikhlas, terbuka dan luas dalam bentuk yang menarik.

Daripada definisi di atas dapatlah dirumuskan bahawa kesusasteraan Melayu ialah
karya masyarakat Melayu dengan kata-kata indah yang menyampaikan maklumat apabila
menggambarkan sesuatu perasaan dan situasi diri atau sesuatu kelompok. Sastera juga
dianggap sebagai gambaran peribadi, dalam bentuk pengalaman, pemikiran, perasaan, idea,
nafsu atau kepercayaan, dalam bentuk imej konkrit yang membangkitkan keperibadian
melalui perantara bahasa, tanpa mengira kualitinya.

3.0 Jenis, Bentuk dan Ciri-Ciri

Terdapat banyak jenis dan bentuk sastera, kerana masing-masing mempunyai unsur tertentu
yang membentuk corak yang berbeza untuk tujuan tertentu. Kesusasteraan Melayu boleh
dibahagikan kepada prosa mengikut jenis dan bentuknya seperti prosa tradisional, prosa
moden, puisi tradisional dan puisi moden seperti rajah 1 dibawah.

Kesusasteraan
Melayu

Prosa Puisi

Tradisional Tradisional

Moden Moden

Rajah 1
2

3.1 Kesusasteraan Melayu Tradisional

Seperti yang dinyatakan sebelum ini, sejarah kesusasteraan Melayu di Malaysia terbahagi
kepada sejarah kesusasteraan tradisional dan sejarah kesusasteraan moden.

Kesusasteraan Melayu tradisional merupakan sumber penting kesusasteraan moden,
dan ia merupakan perkembangan kesusasteraan ke peringkat yang lebih tinggi. Sebelum
kemunculan teknologi penerbitan, sastera dihantar secara lisan dan diteruskan kepada
generasi baharu, keasliannya dipertingkatkan dan disesuaikan untuk menyesuaikan cerita
dengan keadaan tempatan.

Menurut Zainon Sheikh Ahmad (1997), sastera lisan ialah sastera yang dimiliki oleh
masyarakat Melayu, ditularkan secara lisan dan diturunkan secara turun-temurun. Masyarakat
Melayu ketika itu dikatakan sebagai masyarakat yang statik kerana tidak banyak berhubung
dengan dunia luar. Sastera lisan tidak diketahui pengarang atau pengarangnya, mahupun
tarikh cerita itu dicipta kerana tiada rekod. Oleh yang demikian, sastera lisan merupakan hak
milik bersama masyarakat Melayu dan hanya berkembang dalam masyarakat tempatan.

Naratif (Cerita) Cerita
Sastera Lisan Mitos
(Tradisional) Lagenda
Pantun
Bukan Naratif Gurindam
(Bukan Cerita) Seloka
Syair
Rajah 2

3

Berdasarkan rajah 2, sastera lisan terbahagi kepada dua bentuk iaitu naratif dan bukan
naratif. Sastera lisan naratif adalah bentuk prosa tradisional yang dikenali sebagai cerita
rakyat, dan mitos dan legenda juga termasuk dalam bentuk ini. Contohnya, jenaka, haiwan
dan cerita dongeng. Bentuk naratif sastera lisan kebanyakannya berbentuk puisi, seperti
pantun, gurindam dan sebagainya.

Namun begitu, selepas masuknya agama Islam ke Tanah Melayu, sastera bertulis
turut berkembang dan tersebar melalui tulisan Jawi. Jawi berasal daripada abjad Arab yang
diperkenalkan oleh pedagang Arab untuk memudahkan komunikasi mereka dengan
penduduk tempatan. Sebelum mesin cetak, kebanyakan karya ditulis dengan tangan. Karya
tersebut terbahagi kepada tiga genre iaitu sastera Hikayat, sastera epik dan sastera sejarah.
Rajah 3 di bawah ialah contoh sastera bertulis mengikut jenisnya.

Sastera Hikayat Sastera Epik Sastera Sejarah
•Hikayat Bulan
•Hikayat Hang •Hikayat Raja-Raja
Berbelah Tuah Pasai
•Hikayat Nabi
•Hikayat Amir •Sulalatus Salatin
Wafat Hamzah

3.1.1 Prosa Tradisional Rajah 3

Prosa
Tradisional

Sastera Sastera Istana
Rakyat (Lisan (Tulisan)

Mitos,
Legenda &
Cerita Rakyat

Rajah 4

4

Menurut Siti Hajar Abdul Aziz (2011), tradisional bermaksud serius dan nilai yang berkekalan,
kualiti tertinggi dan standard terhadap orang lain, gaya sederhana dan ciri-ciri biasa yang tidak
berubah dari semasa ke semasa. Dalam hal ini, prosa tradisional ialah satu bentuk
kesusasteraan yang masih wujud sehingga kini dan kekal sebagai sumber ilmu, amalan,
pengajaran, batasan tingkah laku, atau sumber persembahan atau pengenalan masyarakat
Melayu kepada masyarakat luar.

Prosa tradisional berbeza dengan sastera lama kerana sastera lama bersifat
sementara. Ini kerana apabila yang baru datang, yang lama hilang. Walau bagaimanapun,
prosa tradisional adalah sejenis kesusasteraan, malah dari segi masa penghasilannya, ia
mempunyai ciri-ciri keturunan.

Prosa tradisional pada mulanya dipengaruhi oleh agama Hindu dan Buddha. Walau
bagaimanapun, pengaruh Hindu dan Buddha kurang menyumbang kepada perkembangan
prosa tradisional kerana bahasa yang digunakan tidak dapat difahami dan cerita yang
disampaikan, iaitu Sanskrit dan Melayu Lama. Kisah dewa-dewa yang digambarkan jauh
sekali daripada cara hidup masyarakat Melayu.

Selepas kemunculan Islam, iaitu dari abad ke-14 hingga ke-16, kesusasteraan prosa
tradisional giat dikembangkan. Hasilnya, muncul tulisan jawi yang merupakan tulisan penting
bagi umat Islam ketika itu. Islam mula bertapak di istana dan mengambil alih peranan agama
Hindu dan Buddha. Istana merupakan pusat utama perkembangan kesusasteraan klasik
Melayu. Pengarang menulis karya baru atas perintah raja. Kisah-kisah yang terhasil tidak
terhad kepada alam kesusasteraan, tetapi juga meliputi agama, perubatan, sejarah, dan
banyak lagi. Permintaan terhadap karya yang semakin meningkat telah berjaya mewujudkan
pusat pengeluaran semula dan penerbitan karya sastera. Prosa tradisional ialah karya seni
yang disampaikan melalui bahasa. Matlamatnya adalah untuk menggabungkan falsafah
pencipta dan penerimanya pada masa itu. Prosa tradisional terbahagi kepada dua genre
seperti rajah 4 diatas iaitu sastera rakyat (lisan) dan sastera istana (tulisan).

3.1.1.1 Sastera Rakyat (Lisan)

Berdasarkan konsep cerita rakyat, sastera ditakrifkan sebagai hasil kreatif imaginasi pencipta
yang mengandungi atau menggambarkan nilai-nilai pandangan dunia itu sendiri, dan
masyarakat merujuk kepada sekumpulan manusia primitif yang hidup berkelompok. Rakyat
adalah orang biasa yang hidup bersama untuk membentuk sistem kekeluargaan yang besar.

5

Mereka hidup dalam kumpulan, mengamalkan nilai sosial yang kuat, dan mematuhi model
budaya tradisional. Sastera rakyat adalah karya yang diilhamkan dan diperkatakan.

Sastera lisan, menurut Zaidan et al. (2000), adalah ungkapan dari mulut ke mulut, hasil
kebudayaan lisan dalam masyarakat tradisional yang isinya dapat disejajarkan dengan
sastera tulisan dalam masyarakat moden. Dengan kata lain, sastera yang diwarisi secara lisan
seperti pantun, lagu rakyat dan cerita rakyat. Menurut mereka, sastera lisan itu sebagai cerita
rakyat.

Ciri-ciri cerita rakyat termasuklah cerita rakyat lisan dan cerita rakyat. Selain itu, cerita
rakyat juga bersifat tradisional dan kuno, iaitu wujud dalam sesuatu budaya lebih daripada
dua generasi. Cerita rakyat juga wujud dalam variasi yang berbeza dan tanpa nama, walaupun
dengan nama samaran atau tanpa nama pencipta. Cerita rakyat pula menjadi hak milik semua
masyarakat yang menghasilkannya. Sastera rakyat juga mempunyai corak plot yang serupa,
yang mempunyai fungsi tertentu seperti pengajaran, penulisan mudah, spontan, dan
kadangkala kasar.

Sastera rakyat terbahagi kepada dua kategori iaitu sastera naratif dan sastera bukan
naratif. Sastera naratif dibahagikan kepada mitos dan legenda dan cerita rakyat, dan sastera
bukan naratif merangkumi puisi rakyat.

a. Cerita Mitos

Mitos ialah cerita yang dipercayai benar-benar berlaku dan dianggap suci oleh pemilik
cerita dan masyarakat yang menyokongnya. Mitos menceritakan peristiwa kosmik, manusia
dan haiwan. Tumbuhan, bentuk muka bumi dan fenomena semula jadi. Watak yang terlibat
adalah terdiri daripada makhluk halus, dewa atau dewi yang berlaku pada zaman dahulu,
termasuk peristiwa yang dianggap sangat aneh tetapi penting, dianggap suci dan
mempengaruhi sosial, dan peristiwa yang berlaku pada masa lalu.

Mitos dalam kesusasteraan Melayu merangkumi tiga jenis iaitu mitos asal usul, mitos
sistem sosial dan mitos politik. Mitos asal berlaku pada masa lalu dan dianggap suci oleh
masyarakat yang menyokongnya. Mitos ini telah mempengaruhi kehidupan masyarakat
Melayu khususnya cara berfikir mistik yang dikaitkan dengan mistik dan magis. Contoh mitos
tersebut ialah asal usul kejadian alam, kemunculan bentuk haiwan, dan asal usul bentuk
topografi, seperti kisah Tasik Cini. Mitos sistem sosial ialah cerita yang menceritakan asal usul
sistem sosial masyarakat Melayu. Contohnya, mitos yang muncul dalam Islam, institusi tabiat,

6

institusi bomoh yang melibatkan perubatan penyembuhan, pemeliharaan diri, kebiasaan
berandam dan semah pantai. Manakala mitos politik ialah cerita tentang kerajaan dan struktur
kerajaan. Contohnya, mitos ini terdapat dalam kisah-kisah keturunan raja-raja Melayu, mitos
tentang penubuhan kerajaan, seperti Pasai, Melaka dan Samudra.

Walau bagaimanapun, kisah-kisah mitologi Melayu telah mengalami banyak
ketidakstabilan dan kadangkala tidak lagi menjadi mitos kerana pengaruh agama. Dapat
disimpulkan bahawa mitologi merupakan satu genre sastera yang berpunca daripada sifat
kosmologi bangsa Melayu itu sendiri.

b. Cerita Legenda

Legenda ialah cerita yang dipercayai benar tetapi tidak dianggap suci. Wataknya terdiri
daripada orang-orang yang mempunyai sifat-sifat yang luar biasa. Ciri legenda termasuk
komunikasi lisan berasaskan cerita berdasarkan watak atau cerita wira. Garis masa dan
sejarahnya tidak semestinya masa lalu, tetapi masih dikait mengenai masa lampau. Selain
itu, cerita itu relevan dengan masa kini kerana kepercayaan kepada perkara-perkara keramat
seperti Perigi Hang Tuah. Tokoh dan tempat mempunyai sifat yang luar biasa dan dipercayai
nyata.

Antara jenis legenda dalam masyarakat Melayu ialah legenda agama, iaitu kisah orang
alim dan pendakwah agama seperti Habib Noh dan Tok Kenali. Seterusnya adalah legenda
ghaib atau memorat yang yang dipercayai nyata yang membantu mewujudkan kebenaran
yang berkaitan dengan kepercayaan yang mana berkaitan dengan pengalaman peribadi
seseorang, tetapi mempunyai unsur tradisional, seperti pengalaman fenomena paranormal
seperti lawatan ke dunia kehidupan jembalang. Legenda seterusnya ialah legenda tunggal
yang berkaitan dengan beberapa tokoh yang mana semua peristiwa yang dianggap berkaitan
sebenarnya berlaku. Konteks tempat dan masa membuktikan ini, seolah-olah ia adalah
perkara sebenar. Contoh legenda tersebut ialah tokoh pemimpin seperti Hang Tuah dan Tun
Perak, Syeikh Omar Bashyir , Awang Tunggal, Puteri Sa'adonq dan lain-lain.

Legenda tempat itu juga tergolong dalam jenis legenda. Biasanya legenda itu
berkaitan dengan cerita tentang asal usul nama tempat yang berkaitan nama seseorang atau
haiwan. Legenda ini mempunyai unsur pensejarahan, seperti cerita atau peristiwa yang
berkait rapat dengan fakta. Fakta sejarah tempatan seperti nama tempat Pekanlanga di negeri
Kedah dikatakan ada kaitan dengan pendudukan Siam di Kedah. Tambahan pula, yang
dikelompokkan dalam legenda ini ialah yang berunsur tokoh istimewa terutama tokoh yang

7

menjadi pengasas sesuatu tempat. Contohnya Kampung Tok Pasai ialah nama tempat itu
berasal daripada tokoh Bernama, Tok Pasai dongeng ini dicirikan oleh tanda semula jadi atau
bentuk permukaan. Contohnya Batu Gajah ialah nama tempat yang digabungkan dengan
bentuk batu berbentuk gajah.

Selain itu, terdapat legenda watak seperti kisah Mahsuri. Kisah Mahsuri dipercayai
benar kerana kelantangan dan masa yang dikaitkan dengan cerita itu dipercayai benar.
Makam Mahsuri ditemui di Pulau Langkawi. Legenda itu mengisahkan Mahsuri yang dihukum
kerana maksiat semasa ketiadaan suaminya. Namun, pertumpahan darah putih dan lukanya
membuktikan Mahsuri tidak bersalah. Sebelum menghembuskan nafas terakhirnya, Mahsuri
bersumpah di Pulau Langkawi bahawa pulau itu akan menjadi 'padang jarak padang terkukur'
selama tujuh generasi.

c. Cerita Rakyat

Cerita rakyat datang dalam bentuk prosa dan tidak dipercayai benar-benar berlaku.
Cerita rakyat adalah sumber hiburan, menegaskan kebenaran, mengandungi moral atau ironi.

Jenis cerita rakyat termasuklah cerita haiwan. Cerita ini memaparkan seekor haiwan
yang menggambarkan sikap dan tingkah laku manusia. Salah satu ciri cerita haiwan ialah
watak protagonis ialah haiwan yang melawan dan berkelakuan seperti manusia seperti kisah
Sang Kancil memperdaya Gergasi yang mengisahkan tentang kebijaksanaan Sang Kancil
menggunakan helah untuk menghalau gergasi yang mengganggu ketenteraman rumah
penduduk.

Kisah penglipur lara atau lipur lara juga terdapat dalam himpunan cerita dalam cerita
rakyat. Cerita-cerita hiburan diceritakan oleh penglipur lara seperti Tok Selampit, Awang
Belanga dan Awang Batil. Salah satu keistimewaan cerita hiburan lara ialah ia diceritakan
secara lisan secara turun-temurun, dan ia adalah milik masyarakat. Cerita ini juga berfungsi
sebagai hiburan dan pendidikan, serta cerita yang menyokong institusi sosial Melayu
tradisional yang bercirikan tempatan seperti peperangan, percintaan dan pengembaraan. Ia
juga mengandungi mesej dan panduan bahawa perbuatan baik akan mendapat ganjaran,
kebenaran akan menang dan kejahatan akan kalah. Jalan cerita disusun dalam susunan
kronologi, dengan pengenalan, perkembangan, dan pengakhiran, dan protagonis biasanya
orang biasa, serta dewa dan dewi. Banyak cerita mengandungi unsur sihir dan sihir, serta
adegan yang sering berlaku di istana, dunia syurga, dan alam ghaib. Dalam contoh kisah lipur
lara ialah Hikayat Malim Dewa, Hikayar Malim Deman dan Hikayat Anggun Cik Tunggal.

8

Seterusnya, gurauan atau jenaka iaitu cerita yang menggembirakan pendengar. Salah
satu ciri cerita sebegini ialah kehadiran unsur-unsur yang bersesuaian dengan keadaan
sebenar, sebagai cara hidup manusia. Sebagai cerita jenaka, unsur jenaka ditimbulkan
melalui jalinan cerita yang disampaikan dan dialog yang dituturkan. Watak-watak yang dicipta
adalah sifat posesif. Ciri-ciri tertentu seperti watak bodoh melalui watak Pak Pandir, watak
bodoh malang ialah watak Lebai Malang dan Pak Kaduk dan watak cerdik pandai Pak
Belalang. Karya jenis ini termasuklah Pak Pandir, Pak Belalang, Pak Kaduk dan Lebai Malang.

Cerita teladan juga diklasifikasikan sebagai cerita rakyat. Cerita jenis ini mempunyai
unsur didaktik, tetapi juga penuh dengan unsur moral dan pendidikan. Sasaran penonton
biasanya kanak-kanak. Salah satu ciri cerita jenis ini ialah wataknya terdiri daripada orang
biasa yang mengalami kesedihan di awal cerita dan kegembiraan di penghujungnya.
Protagonis digambarkan sebagai watak yang sangat baik, suci dan jujur. Kebanyakan watak
adalah anak bongsu atau anak tunggal yang sentiasa dibantu oleh kuasa sakti seperti melalui
watak haiwan, dewa atau pari-pari. Contoh cerita tersebut ialah Bawang Putih Bawang Merah
dan Batu Belah Batu Bertangkup.

3.1.1.2 Sastera Istana (Tulisan)

Kesusasteraan bertulis mula diperkenalkan selepas ia diterima oleh Islam sekitar abad ke-15
dan berkembang pesat di mahkamah.

Sastera hikayat terbahagi kepada tiga jenis mengikut unsur yang terdapat di dalamnya
iaitu unsur Hindu, Islam dan Hindu-Islam. Contoh sastera Hikayat ialah Hikayat Gul Bakawali,
Hikayat Seri Rama dan Hikayat Raja Pasai. Sastera undang-undang digunakan sebagai
sumber penyelidikan mengenai sistem kerajaan, sistem pentadbiran, dan stratifikasi sosial
lama. Genre ini terbahagi kepada dua kumpulan iaitu Adat Temenggung dan Adat Perpatih.
Contoh dokumen undang-undang ialah Hukum Kanun Melaka, Laut Melaka dan Undang-
undang Pahang. Undang-undang Adat Perpatih hanya diamalkan di Negeri Sembilan.

Kesusasteraan epik, juga dikenali sebagai kesusasteraan wira, adalah universal.
Sastera epik menekankan kepahlawanan yang unggul dan ciri-ciri kepahlawanan. Sosok itu
dibesar-besarkan untuk menjadikannya sempurna dan dikagumi oleh masyarakat. Genre
tersebut terbahagi kepada dua jenis iaitu epik kebangsaan yang diwakili oleh Hikayat Hang
Tuah dan epik Islam yang diwakili oleh Hikayat Amir Hamzah.

9

Sastera Panji ialah sebuah karya yang berkisar tentang kisah pengembaraan, cinta
dan peperangan. Watak utama ialah Panji. Sepanjang perjalanan, Panji melalui pelbagai
perkara sehingga akhirnya dia bertemu dengan cintanya. Contohnya, Kisah Cendawan Putih.

Sastera agama tertumpu kepada kisah-kisah yang menggambarkan kejayaan besar
Nabi Muhammad SAW dalam menyebarkan Islam ke seluruh dunia walaupun menghadapi
pelbagai cabaran dan tentangan. Buktinya boleh dilihat dalam Hikayat Bulan Berbelah.

Salah satu buku kesusasteraan perlembagaan, dipanggil "Nasihat Raja-raja". Kitab ini
telah digunakan oleh al-Sultan Zainal Abidin Ill sebagai panduan semasa pemerintahannya.

3.1.2 Puisi Tradisional

Pantun Gurindam

Syair Puisi
Trasisional

Seloka

Rajah 5

Puisi adalah genre sastera terawal di semua negara di dunia. Masyarakat Eropah menulis
dua puisi epik lliad dan Odyssey. Masyarakat Hindu juga menulis Mahabharata dan
Ramayana dengan puisi. Kesusasteraan Arab awal ditulis dalam puisi dan puisi terbaik
digantung di Kaabah, dan orang Melayu bangga dengan puisi hak mereka dipanggil sebagai
pantun.

Menurut Harun Mat Piah (1989), genre puisi tradisional merangkumi pantun, syair,
gurindam, seloka, talibun, mantera, adat perbilangan, teka-teki, peribahasa, rubai, masnawi,
dan lain-lain. Dalam perbincangan ini, kita akan memfokuskan kepada empat puisi tradisional
iaitu pantun, gurindam, syair dan seloka seperti dalam rajah 5.

10

3.1.2.1 Pantun

Pantun merupakan ungkapan tertua dan asal usul masyarakat Melayu. Oleh kerana orang
Melayu tidak tahu pun tentang surat-menyurat, mereka membaca kitab pandai berpantun dan
sering bertukar-tukar kitab antara mereka (Za'aba, 1978). Gubahannya terkandung dalam
dua, empat, enam, lapan, dua belas dan rangkap yang berkaitan. Walau apapun bentuk
fizikalnya, puisi adalah ungkapan yang mengandungi unsur makna dan tujuan.

Harun Mat Piah (1989) mendefinisikan pantun dari segi aspek dalaman dan luaran
struktur visualnya. Aspek intrinsik pantun merangkumi unsur estetika dan isi, subjek
persoalan. Komponen estetika puisi ini dapat dilihat dari dua aspek. Pertama, ia ada kaitan
dengan penggunaan simbol-simbol tertentu dalam pantun mengikut persepsi dan pandangan
dunia masyarakat Melayu. Kedua, berdasarkan hubungan makna antara pasangan kiasan,
konkrit atau abstrak. Dari segi isi, iaitu perihal dan isu, pantun lazimnya menyentuh hampir
keseluruhan kehidupan masyarakat Melayu. Bentuk pantun adalah berdasarkan bilangan
rangkap, iaitu dua rangkap, empat rangkap, enam rangkap, lapan rangkap, dua belas rangkap
dan rangkap rangkap yang berkenaan. Pantun yang lebih popular ialah empat rangkap dan
dua rangkap. Pantun dicirikan berdasarkan bilangan baris dalam rangkap. Bagi empat
rangkap, baris pertama dan kedua ialah kiasan, manakala baris ketiga dan keempat ialah
makna. Bilangan perkataan dalam setiap baris ialah 4 hingga 6 aksara, dan bilangan suku
kata adalah antara 8 dan 12. Rima atau bunyi akhir adalah selari, iaitu, untuk puisi dua suku
kata, 'a', 'a', dan untuk puisi empat aksara, pengakhiran rima ialah 'a', 'b', 'a', 'b'. Terdapat jenis
pantun dibahagikan mengikut peranan dan kandungan kitab itu sendiri antaranya menghibur,
nasihat, menduga akal, meluahkan perasaan menyampaikan hasrat seni, menyedapkan
cakap, menyampaikan hasrat tersembunyi, agama, budi, jenaka, perpisahan dan percintaan.
Berikut merupakan satu contoh jenis pantun yang dibahagikan bergantung pada fungsinya
serta satu contoh pantun yang bergantung pada bentuknya seperti dibawah :

a. Pantun Nasihat

Pohon mengkudu tumbuhnya rapat,
Rapat lagi pohon matahari,

Kawan seribu mudah dapat,
Sahabat setia payah dicari,

11

b. Bentuk Pantun 4 kerat

Kalaulah jadi pergi ke ladang,
Kain Panjang cari dahulu,

Kalaulah jadi pergi berdagang,
Induklah senang cari dahulu.

3.1.2.2 Gurindam

Gurindam sebagai bentuk yang kini dikenali sebagai puisi Melayu tradisional telah
diperkenalkan oleh Raja Ali Haji melalui "'Gurindam Dua Belas'" yang dikarang pada tahun
1846.

Bentuk gurindam adalah terikat, iatu terdiri daripada dua perangkap tiga hingga enam
perkataan, dan rima akhirnya ialah 'a'. 'a', manakala suku kata gurindam yang berturutan
adalah antara 8 hingga 12 suku kata. Seuntai gurindam memerlukan beberapa ayat untuk
melengkapkan keseluruhan idea. Bahasanya bernas dan serius, dan kandungannya
mengandungi ungkapan nasihat, pengajaran, kebenaran dan kasih sayang.

Daripada perkataan Tamil 'iradam', 'kirandam' yarg bermaksud puisi terbuka. Bagi
Za'aba gurindam adalah syair yang melarat yang tetap sukatan atau rangkapannya dan isinya
mengandungi pemikiran yang bernas dengan bahasa ceria dan suka sebagai nyanyian.
Menurut Sultan Muhamad Zaim, sajak yang terjadi terdapat dalam dua baris, syarat baris
pertama dan akibat baris kedua. Contoh gurindam seperti dibawah :

a. Gurindam - (Jujur Bekerja)

Jika kerja tidak amanah,
Rezeki banyak hidup musnah.

Jika kerja sambal lewa,
Hilang seri hili ketawa.

Jika kerja tidak jujur,
Jalan hidup tiada lajur.

12

Jika kerja pentingkan diri,
Rugi hidup diri sendiri.

Jika kerja mencuri masa,
Akhirat nanti kita merasa.

Jika kerja tipu waktu,
Hidup serabut jiwa menggerutu.

Jika kerja pentingkan wang,
Ikhlas tidak menempah ruang.

Jika kerja sekadar bekerja,
Tada jalan untuk berjaya.

3.1.2.3 Syair

Syair merupakan sejenis puisi berlagu yang dikatakan berasal dari Parsi dan telah dibawa
masuk ke Nusantara bersama-sama kedatangan Islam. Syair telah diubahsuaikan mengikut
kebolehgunaan Bahasa Melayu Klasik pada masa itu. Namun begitu, A.Teeuw menganggap
puisi tersebut adalah puisi Melayu lama yang sudah wujud tetapi namanya telah berubah.

Menurut Mohd. Yusof Md. Nor (1985), mengatakan puisi berasal dari puisi Arab yang
disebut “sy’ir”, tetapi bentuk syair Melayu jauh berbeza dengan syair Arab. Manakala Harun
Mat Piah (1989) berkata, semua pengkaji bersetuju bahawa perkataan puisi berasal daripada
bahasa Arab iaitu puisi secara umumnya. Dalam bahasa Melayu, perkataan syair telah
menjadi istilah khusus. Syair Melayu bukan berasal daripada puisi yang dibentuk oleh tradisi
orang Arab atau dimana sahaja puisi Arab-Parsi, tetapi dalam bentuk dan corak asli
masyarakat Melayu.

Puisi Melayu bentuk tradisional terdiri daripada rangkap empat kerat dengan akhiran
rima 'a', 'a', 'a', 'a'. Walaupun setiap larangan mengandungi 4 hingga 5 perkataan dan suku
kata 8 hingga 12 setiap baris pada masa yang sama. Terdapat hentian pada setiap baris, dan
setiap bahagian memerlukan beberapa bahagian yar berturut-turut untuk memberikan idea
yang lengkap. Syair juga merupakan omelan, iaitu pernyataan panjang lebar yang digunakan
untuk menyampaikan cerita, sejarah, idea, nasihat, dan pujian. Setiap untai syair mempunyai

13

awalan dan akhiran. Syair boleh dilihat dari sudut cerita dan bukan cerita. Contoh syair dapat
dilihat dibawah.

a. Syair Bentuk Cerita - (Kerbau yang Baik Hati)

Dengarlah ini satu cerita,
Kisah Sang Buaya ditimpa bencana,
Datang Sang Kerbau bertubuh sasa,
Ingin sekali membantu mangsa.

Batang kayu jatuh menimpa,
Ketika buaya bersantai leka,
Hendak diangkat tiada berdaya,
Terasa hilang separuh nyawa.

Diangkat bebanan di badan buaya,
Terlepas buaya dari bahaya,
Kerbau yang baik tiada menduga,
Terima kasih diucap hanya berpura,

Buaya tidak mengenang budi,
Dihadapan mata ada rezeki,
Ditangkap Sang Kerbau sebelah kaki,
Hendak dimakan tiada simpati.

Mujur lah ada Sang Kancil bestari,
Gelagat buaya dia perhati,
Rasa belas didalam hati,
Melihat kerbau buaya khianati.

Kancil bertanya apa terjadi,
Kerbau cerita sepenuh hati,
Kancil minta tunjuk sekali,
Supaya dia puas dihati.

Buaya ketawa sepenuh hati,
Katanya kerbau tunjuk aksi,

14

Diletak kayu sekali lagi,
Akhirnya buaya dibiar sendiri.

b. Syair Bukan Cerita - (Bahaya Fitnah)

Sejarah Melayu teladan utama,
Bahaya fitnah sudah menjelma,
Si Kitol, Mendeliar turut sama,
Difitnah Bendahara busuklah nama.

Puteri Mahsuri menjadi legenda,
Akibat fitnah datang melanda,
Menagih simpati berkocak dada,
Darah putih menjadilah tanda.

Sejarah lama berulang kembali,
Lupa manusia akibat lali,
Ketinggian budi sudah dibeli,
Menggadai maruah bukan sekali.

Ingatlah manusia akan fitnah,
Banyak negara sudah musnah,
Ingat diri dari tanah,
Banyak fitnah umpama nanah.

Sejarah tidak menipu kita,
Peganglah janji pada kata,
Supaya tidak hidup melata,
Jalanlah tinggi menjadi rata.

Fitnah tidak diluput masa,
Bertakhta dalam jiwa yang sasa,
Berwaspada beringat jaga sentiasa,
Agar tidaklah musnah bangsa.

3.1.2.4 Seloka

15

Menurut Harun Mat Piah (1989), perkataan 'seloka' berasal daripada perkataan Sanskrit
'shloka' yang bermaksud bergurau, bergurau atau menyindir. Seloka dianggap cukup terkenal
di alam Melayu semasa perkembangan agama Hindu di Asia Tenggara. Teks Mahabharata
(100,000 rangkap) dan Ramayana (24,000 rangkap) dipercayai merupakan manuskrip terawal
yang ditulis dalam bentuk seloka.

Sebagai bentuk puisi tradisional, seloka mempunyai corak bahasa prosa atau
berirama, lebih kepada peribahasa, pepatah atau bidalan, mengandungi unsur jenaka,
gurauan, ejekan, olokan, dan sindiran. Namun, kandungan dan maklumatnya penuh dengan
kiasan yang menjadi pengajaran dan teladan yang berguna kepada pendengar atau
pembaca. Beberapa seloka Melayu ditulis dalam bentuk ikatan iaitu serangkap empat baris
seperti pantun seloka tetapi strukturnya lebih mirip kepada bentuk pantun atau syair. Didapati
juga seloka ditulis dalam bentuk bebas, sehingga setiap baris menjadi puisi berkenaan seperti
Seloka Pak Kaduk, Seloka Pandai Pak Pandir dan Seloka Emak Si Randang. Contoh seloka
dapat diihat dibawah.

a. Seloka Bebas - (Seloka Badut Politik)

Kasihan sungguh badut politik
Parti menang bangsa tergadai
Bangsa luar hidupnya mewah
Bangsa sendiri terus merempat
Kocek sendin sentiasa menggunung
Kocek rakyat terkatung-katung
Bahasa sendiri terus dibunuh
Bahasa penjajah diangkat melangit
Badut politik lidah bercabang
Lain dilaung lain dibuat
Rakyat dijanji semanis gula
Tapi indah khabar dari rupa
Kasihan rakyat terus merempat.

3.2 Kesusasteraan Melayu Moden

Seterusnya, Abdullah Munsyi merupakan pelopor kesusasteraan Melayu moden apabila
beliau mula menulis dalam corak yang lebih baru berbanding sebelum ini. Karya-karya yang
diterbitkan ketika itu dicetak menggunakan tulisan Rumi dan alat percetakan setelah tamadun

16

Barat melawat masyarakat. Prosa dan puisi juga berkembang pesat di bawah pengaruh faktor
luaran. Hasilnya, masyarakat mampu menjana idea kreatif untuk menghasilkan pekerjaan
yang berkualiti. Jadual 2 di bawah ialah contoh prosa dan puisi moden.

Novel karya Harun Aminurrashid ialah Darah Kedayan, cerpen Ali Majod yang terkenal
ialah Dalam Diri, dan puisi Pada Tanah yang Terindah karya A. Samad Said. Kesusasteraan
Melayu moden berkembang kerana kewujudan dan peningkatan sistem pendidikan di mana
kebanyakan orang dapat mengenal huruf. Oleh yang demikian, kesusasteraan Melayu
tradisional hanya dikuasai oleh golongan pembesar dan pembesar melalui sistem lisan dan
tulisan.

Penubuhan dan peranan persatuan-persatuan penulis amat penting terutama dalam
penguasaan dan penghasilan karya sastera. Sebagai contoh, Maktab Perguruan Sultan Idris
(MPSI) menggalakkan guru mencipta karya sastera, kerana pejabat penulisan ialah kehadiran
bahasa dan sastera. Tujuan menghasilkan karya adalah untuk memastikan masyarakat dapat
mengubah cara berfikir dan membawa kemajuan dalam kehidupan. Antara guru penulis ialah
Harun Aminurrashid, Abdullah Sidek dan Ahmad Bakhtiar.

3.2.1 Prosa Moden

Cerpen

Prosa
Moden

Novel Drama

Rajah 6

Prosa Moden telah dikelaskan kepada tiga iaitu cerpen, novel dan drama seperti Rajah 6.
Menurut Annas Hj Ahmad (1998), sastera selepas 1800 Masihi digolongkan sebagai sastera
moden. Pembahagian dari segi masa ini bertujuan, untuk memudahkan kita, memahami
bentuk dan unsur perbezaan dalam sastera Melayu, Sebagal contoh, sajak bebas pada hari

17

in merupakan, suatu penyimpangan daripada daripada bentuk puisi lama seperti pantun dan
syair. Abdullah bin Abdul Kadir Munsyi merupakan pengkarya sastera Melayu Moden. Hasil
karya beliau yang terkenal adalah Hikayat Abdullah dan Kisah Pelayaran Abdullah.

Cerpen adalah gabungan dua perkataan, cerita dan pendek. Ketika aktiviti akhbar
Melayu berada di kemuncaknya sekitar tahun 1930-an, cerpen berkembang pesat. Cerpen
bukan sekadar menggambarkan sikap, perasaan, pendapat dan pemikiran seseorang alat
pengarang, tetapi juga memberikan gambaran separa, sama ada berkaitan atau tidak isu
sosial, politik atau ekonomi. Cerpen biasanya berkisar tentang satu atau lebih peristiwa
sebagai fokus utama. Cerpen hanya mempunyai satu tema dan beberapa soalan mempunyai
kesan khusus dan mendalam kepada pembaca.

Dari segi perwatakan, cerpen memfokuskan perkembangan watak hanya kepada
beberapa orang tertentu sahaja, dengan watak lain hanya untuk menguatkan kewibawaan
protagonis. Konflik antara protagonis dan penjahat akan membawa kepada konflik yang
dianggap sebagai elemen dramatik yang penting. Dalam cerpen, hanya ada satu plot, dan ia
adalah plot yang dibangunkan dengan kemas. Teliti dan ringkas, cetusan emosi dan curahan
emosi dalam cerpen itu memancarkan ketegangan dan penularan. Pembaca merasai
pengalaman yang digambarkan dalam cerpen tersebut.

Novel ini adalah karangan fiksyen panjang yang mengandungi sebahagian daripada
kehidupan. Perkataan nove berasal dari bahasa Itali, ia adalah novella dan bermaksud
perkara kecil yang baru. Novel ini mengisahkan peristiwa yang berpaksikan sebahagian
daripada kehidupan manusia pada tempat dan masa tertentu. Menurut Shahnon Ahmad
(1972), fiksyen ialah satu bentuk tafsiran tentang kerumitan kehidupan manusia yang dibina
sebagai fiksyen. Fiksyen mengandungi tiga faktor utama yang saling berkaitan iaitu
pengalaman peribadi, realiti kehidupan dan imaginasi.

Novel sosial ini dihasilkan oleh Harun Aminurrashid. Novel-novelnya termasuklah
Cinta Gadis Rimba (1947), Darah Kedayan (1947) dan Minah Joget Moden (1949). Novel
Minah Joget Moden ini dianggap menarik kerana ia menunjukkan sikap negatif masyarakat
terhadap pelari. Pengarang memperbetulkan sikap masyarakat ini melalui peranan wayang
kulit iaitu Minah yang arif dengan seni dan kesucian wanita Melayu.

Di samping itu, pada pertengahan tahun 1940-an lahir sebuah novel bercorak
kerohanian kebangsaan iaitu novel Pahlawan Rimba Malaya (1946). Novel ini membangkitkan
isu etos gerila Melayu menentang pendudukan Jepun. Sebaliknya, Harun Aminurrashid

18

Puisi Modenmenulis novel Siapakah Yang Bersalah (1949) tentang pengalamannya sendiri bekerja
dengan Jepun. Melalui pengalaman ini, beliau mengembangkan idea untuk membangunkan
negaranya sendiri.

Zaman kegemilangan fiksyen Melayu ialah pada tahun 1960-an iaitu tahun-tahun
kemerdekaan. Kualiti dan kuantiti karya telah bertambah baik, dan pertandingan kreatif yang
diadakan telah menghasilkan banyak buku yang berjaya; baik dan bernilai tinggi seperti Salina
oleh A Samad Saig Lingkaran dan Sandera oleh Arena Wat, Merpati Putih Tertang Lagi oleh
Khadijah Hashim dan Desa oleh Ibrahim Omar Pinggitan Permainan ini telah melahirkan
pengarang baru seperti A Samad Said, Arena Wati, Shahnon Ahmad dan ramai lagi.

Drama juga tergolong dalam genre prosa moden. Drama ialah satu bentuk karya
sastera. Pengarang menyampaikan maklumat atau idea melalui persembahan dan dialog.
Menurut Erwan Juhara (2014), drama ialah karya sastera yang berkembang daripada unsur
dalaman iaitu gabungan yang membentuk keseluruhan karya. Salah satu elemen yang
menyokong drama tersebut ialah melangkau drama itu sendiri sebagai panduan pengarah.
Selepas skrip, pengarah memainkan peranan penting dalam menyelaraskan pentas drama.
Pakej yang memaparkan kisah pelakon atau watak yang memainkan setiap watak dalam
elemen pentas episod juga dianggap penting. Selain itu, pentas atau pentas untuk tujuan
persembahan juga penting dalam persembahan teater.

Solekan dan penonton juga merupakan elemen kesempurnaan yang penting dalam
persembahan pentas dengan beberapa elemen seperti pencahayaan, bunyi, kostum atau
kononnya kostum Untuk pentas drama tersebut.

3.2.2 Puisi Moden

Sajak

Rajah 7
19

Sajak adalah satu-satunya genre yang ada dalam puisi moden seperti rajah 7. Menurut
Hashim Awang (1984), puisi merupakan jenis puisi baharu yang popular yang boleh
menggantikan puisi tradisional. Bagi H. B. Jassin (1983), puisi ialah luahan emosi, yang
mengandungi pemikiran dan persepsi. Maksudnya, puisi ialah suara hati atau luahan
perasaan penyair.

Puisi lahir dari jiwa dan emosi, tetapi puisi yang baik bukan sekadar kata-kata. Puisi
yang baik membawa pemikiran dan idea yang boleh mencerminkan masyarakat. Puisi terdiri
daripada perkataan terbaik dalam susunan terbaik. Perkataan terbaik membayangkan
wujudnya keseimbangan dan nilai harmoni rasa dan makna antara perkataan dan makna.
Sebagai puisi moden, puisi tidak tertakluk kepada peraturan seperti pemilihan atau
penggunaan kata, pembentukan ayat, baris, dan pematuhan skema irama akhir, seperti puisi
tradisional.

Satu lagi ciri puisi Melayu moden ialah nama pengarang merupakan pengakuan hak
terhadap karya tersebut walaupun menggunakan samara atau nama samaran. Ini berbeza
dengan puisi Melayu tradisional yang bersifat kolektif iaitu kepunyaan bersama. Secara
keseluruhannya, puisi Melayu moden merupakan karya kreatif yang mempunyai bentuk bebas
dan unik mengikut cita rasa penulis atau penyair. Puisi tidak terikat dengan norma tertentu
dalam puisi tradisional. Menurut Muhammad Hj Salleh (1991), rentak dan jajaran baris dan
rangkap (bait) puisi Melayu moden lebih berteraskan nafas, fikiran. Tidak ada batasan untuk
cara bercakap, panjangnya ditentukan oleh peraturan kuno, seperti dalam pantun dan syair.
Menurutnya, puisi Melayu moden membawa suasana dan perspektif yang lebih moden.

4.0 Ciri-Ciri Kesusasteraan Melayu

Kesusasteraan Melayu mempunyai ciri-ciri yang tersendiri, yang dapat dilihat daripada lima
aspek pertama zhaitu lisan. Bahasa pertuturan ialah bahasa atau perkataan dalam bahasa
Arab. Oleh itu, kita boleh mengatakan bahawa kesusasteraan Melayu disampaikan secara
lisan. Terdapat karya prosa atau puisi yang kaya pada zaman dahulu kerana terdapat
golongan yang berbakat dalam penciptaan karya sastera ini.

Setelah masyarakat Melayu menerima kedatangan Islam, ia juga secara tidak
langsung mengamalkan sistem tulisan. Dari sini, berlaku perubahan besar dalam penghasilan
karya sastera iaitu peralihan daripada lisan kepada tulisan. Namun, kebolehan menulis ini
lebih sampai kepada golongan bangsawan dan rakyat masih dengan kaedah lisan. Hasilnya,

20

karya-karya mahkamah sastera yang berpaksikan Jawi telah wujud, dan ciptaannya lebih
untuk memenuhi keperluan golongan istana.

Di samping itu, cipta karya sastera iaitu karya prosa dan puisi naratif. Novel, puisi,
cerpen, sandiwara dan lain-lain semuanya adalah sastera kreatif. Ini kerana karya sastera ini
dihasilkan secara bebas dengan tatabahasa yang baik, dan sesuai digunakan dalam karya
tersebut. Kelima, bukan kreatif iaitu menulis esei, artikel, laporan dan karya lain. Penulisan
mesti mengikut format dan peraturan borang penulisan yang ditunjukkan. Akhir sekali,
terdapat estetika iaitu merujuk kepada keindahan karya sastera ciptaan pengarang.

5.0 Fungsi Kesusasteraan Melayu

Fungsi kesusasteraan Melayu ialah mencipta pemikiran bijak yang sentiasa membawa
manusia kepada kemajuan mengikut kepentingan hidup. Dalam hubungan ini, pemikiran
dalam kesusasteraan Melayu jelas dapat membentuk sosialisasi masyarakat. Idea di sini
bertujuan untuk kekal utuh walaupun perubahan zaman. Fungsi sastera Melayu akan dikupas
merangkumi empat aspek iaitu aspek hiburan, aspek pendidikan, aspek dakwah dan aspek
kritikan sosial.

5.1 Aspek Hiburan

Keperluan untuk hiburan akan melahirkan sastera yang membawa kegembiraan yang
indah. Menghibur datang daripada keindahan kata-kata yang diungkapkan, irama atau rentak
yang indah. Kepentingan fungsi hiburan telah menjadikan karya sastera seperti cerita yang
menenangkan diterima secara sosial sebagai karya yang diminati dahulu. Contoh hiburan
ialah pantun. Ini kerana pantun merupakan karya popular yang membawa keindahan hiburan.

Sorong papan tarik papan,
Buah keranji dalam perahu,

Suruh makan dia makan,
Suruh belajar dia tak tahu.

Pantun di atas mempunyai banyak keistimewaan. Rentak dan rima membentuk irama
dalam pantun. Malah pantun tersebut mempunyai struktur bacaan tersendiri yang mencipta
keindahan dalam pembacaan. Bukan itu sahaja, pantun-pantun ini turut dipersembahkan
dalam pelbagai variasi seperti dikir barat, lirik lagu popular dan sebagainya. Keupayaan

21

pantun untuk terus wujud sebagai karya sastera menunjukkan unsur hiburan ini amat penting
dalam pantun.

5.2 Aspek Pendidikan

Pengalaman pengarang diterjemahkan ke dalam cerita yang mereka tulis, meliputi
bidang yang pelbagai seperti ekonomi, politik, sosiologi, dan agama. Pengalaman mereka
diterjemahkan ke dalam bentuk prosa atau puisi dan digabungkan dengan unsur pengajaran,
akhlak, atau ilmu yang bernilai tinggi untuk dipetik oleh pembaca, secara tidak langsung
membolehkan pendidikan berlaku. Justeru, sastera boleh menjadi bahan pendidikan buat
masyarakat. Dengan pendidikan kesusasteraan Melayu ini, ia dapat menjelmakan
masyarakat seni kreatif, dapat mengkaji keindahan karya sastera serta menguasai kemahiran
berbahasa Melayu.

5.3 Aspek Dakwah

Perkembangan kesusasteraan Islam di Alam Melayu didorong oleh pengaruh dakwah
dan harakat pengalaman yang luas dari abad ke-13 hingga ke-16 Masihi. Gerakan Islamisasi
yang bermula pada abad ke-15 Masihi, diikuti dengan pencerobohan pengaruh sufi yang
berlaku pada abad ke-17 membawa kepada perubahan penting dalam sejarah kebudayaan
Melayu. Tercetusnya monopoli puisi, gejala Islamisasi, membuka lembaran baru dalam
sejarah kesusasteraan, melahirkan Melayu-Islam baru dengan pandangan agama dan
budaya, orang yang melihat sesuatu dalam pandangan dunia tauhid berdasarkan segala-
galanya tentang semangat dan nilai Islam. Ini dibuktikan dengan peta tamadun dunia Islam
Malik Bennabi, di mana lokasi alam Melayu dianggap sebagai kawasan tamadun Islam.

Sumbangan sastera Islam terhadap pembentukan akhlak manusia dalam bahasa
Melayu telah dilakukan oleh para sarjana untuk memerhati atau mengukur sejauh mana
kesusasteraan Islam menyumbang kepada pembentukan akhlak manusia di Alam Melayu.
Namun, dengan berpegang kepada konsep sastera Islam yang digariskan oleh Ismail Hamid,
teks sastera Islam tidak lagi terhad kepada para nabi dan kisah-kisah lain yang ditulis atau
diadaptasi oleh penulis tempatan berdasarkan sumber Arab dan Parsi, tetapi ia terbuka
kepada karya lain seperti puisi.

Hampir kesemua sastera Melayu kita secara langsung atau tidak langsung kaya
dengan nilai pendidikan. Selain karya sastera yang berkaitan dengan kisah para nabi, karya

22

seperti syair, sajak dan pantun juga penting dalam membentuk akhlak orang Melayu. Kita
harus memperjuangkan dan menjaga martabat sastera, mempertahankan khazanah sastera
Melayu-Islam tradisional, menonjolkan sumbangan pentingnya dalam menggerakkan
kesedaran sastera dan menghidupkan sastera.

5.4 Aspek Kritikan Sosial

Sastera merupakan catatan kehidupan, menggali dan meneroka kehidupan manusia
dari pelbagai dimensi dan perspektif. Apa yang ditunjukkan dalam sastera itulah yang berlaku
dan berlaku dalam kehidupan manusia. Oleh itu, sastera bukan sahaja merekodkan perkara
yang luar biasa, tetapi juga mengolah perkara biasa menjadi ciptaan yang indah di alam
semula jadi. Pertimbangan masyarakat, kehidupan dan manusia berdasarkan karya sastera
membawa kepada hubungan dan subordinasi antara tiga entiti yang saling berkaitan ini.

6.0 Manifestasi Akal Budi

Puisi tradisional merupakan unsur penting dalam menzahirkan pertukaran idea dan
kebijaksanaan Melayu. Penggunaan jangka panjangnya berpunca daripada pemerhatian
tinggi masyarakat terhadap alam sekitar, tingkah laku, norma hidup, adat resam dan budaya.
Oleh itu, pantun tradisional ini boleh dikatakan menggambarkan watak masyarakat Melayu
zaman dahulu, ketinggian ilmu dan kehalusan pemikiran.

Menurut komuniti Saeed Ismail bin Saeed Mustafa dan Ahmed Suki bin Miskan,
komuniti ialah sekumpulan orang beruang berdasarkan budaya tertentu yang hidup dalam
persekitaran yang saling berkaitan, saling bergantung dengan matlamat yang sama. Mereka
terdiri daripada manusia yang hidup bersama dan tersusun mengikut keterkaitan pelbagai
aspek cara hidup.

Penjelmaan akal budi ini terutamanya dicerminkan dalam empat aspek: pemikiran,
pertuturan, tingkah laku dan cara hidup.

a. Pemikiran

Berfikir ialah proses mencari makna dan memahami sesuatu dengan meneroka
kemungkinan idea, membuat pertimbangan yang sesuai untuk membuat keputusan dan
menyelesaikan masalah, dan kemudian berfikir dan metakognisi proses yang dilalui. Menurut
pandangan Islam, akal berfungsi memerhatikan tenaga supaya otak manusia bekerja dan

23

beroperasi. Penggunaan kemahiran berfikir khususnya dalam menuntut ilmu agama juga
amat dititikberatkan berbanding dengan zuhud. Perspektif pemikiran sejarah masyarakat
Melayu akan menyingkap perkembangan orang Melayu dari peringkat budaya, yang selari
dengan dunia pemikiran mereka. Alam pemikiran sosial Melayu merangkumi akal fikiran, akal
budi, dan alam ilmu, yang terkandung dalam konteks Alam-Manusia-Tuhan. Manusia
mendekati dan berinteraksi dengan akal dan hati, dan juga memerlukan hubungan emosi dan
rohani jiwa. Manusia telah dipilih oleh Tuhan untuk menjadi khalifahnya, dalam menghadapi
gelandangan, dan tuntutan tugas manusia yang berkembang maju. Oleh itu, manusia
mempunyai amanah dan tanggungjawab untuk menjaga alam ini.

b. Pertuturan

Pertuturan pula, masyarakat Melayu boleh dilihat daripada sifat kesantunan. Menurut
Kamus Lembaga Pengarah (1984), santun bermaksud bersikap sopan atau “sopan santun”
dan cuba mengelakkan konflik antara penutur dan pendengar ketika berkomunikasi. Menurut
personaliti linguistik terkenal Awang Sariyan (2007), kesantunan ditakrifkan sebagai
penggunaan bahasa yang baik, budi bahasa, beradab, terpancar budi pekerti yang mulia dan
menghormati pihak yang bertindak sebagai lawan bicara. Pada masa yang sama, menurut
gambaran nusantara, Hamka (1887) menegaskan bahawa keindahan keabadian terletak
pada keindahan budi pekerti, dan ketinggian ilmu tidak terletak pada wajah, bukan pada
pakaian.

c. Perlakuan

Akal budi dalam masyarakat Melayu juga dapat dilihat dalam tingkah laku seharian.
Menurut Kamus Dewan (1984), terapi boleh ditakrifkan sebagai tingkah laku. Dalam
kehidupan seharian, masyarakat Melayu boleh digolongkan sebagai masyarakat yang penuh
berhemah dan berakhlak tinggi. Contohnya, dalam adab melayan tetamu bagi masyarakat
Melayu, walaupun sibuk dengan urusan sendiri, mereka akan mengutamakan menjamu
tetamu. Perkara seperti ini amat jelas dalam seloka popular Mak Si Randang yang
menyifatkan tetamu sebagai keutamaan.

Baik Budi Emak Si Randang
Dagang lalu ditanakkan,
Tiada kayu rumah diruntuhkan,
Anak pulang kelaparan,
Anak di pangku diletakkan,

24

Kera di hutan disusui,
Dagang pergi awak terhutang
Beras habis padi tak jadi.

Seloka di atas, walaupun menyindir, jelas menggambarkan imej masyarakat yang
sangat mesra. Tetapi dengan budaya Korea, mereka akan mengatakan terus terang bahawa
mereka sibuk dan menghantar tetamu pulang. Juga tertulis dalam hikayat klasik, di dalamnya
terdapat beberapa pergaduhan yang mengaibkan atau menghukum seseorang. Contohnya,
kerana Hang Jebat ingin membalas dendam kepada sultan, kerana Hang Tuah dihina dan
dijatuhkan hukuman mati kerana difitnah kerana berzina dengan seorang wanita istana.
Justeru itu pepatah 'menconteng arang di muka', yang bermaksud perbuatan yang
mendatangkan keaiban atau keaiban keluarga. Anggota masyarakat yang sanggup
memalukan diri sendiri, ahli keluarga atau seseorang dianggap merendahkan maruah. Jadi
masyarakat perlu menjaga tingkah laku agar tidak menyinggung perasaan seseorang.

d. Gaya Hidup

Akhirnya, akal budi bangsa Melayu yang tidak lengkap tanpa gaya hidup. Menurut
Kamus Dewan (1984), gaya hidup merujuk kepada cara tertentu individu atau kumpulan
menjalani kehidupan yang berpatutan, seperti kemewahan, kesederhanaan dan sebagainya.
Dan kehidupan boleh ditakrifkan sebagai tema kehidupan (Kamus Dewan, 1984). Dalam
konteks cara hidup ini, akal budi dilihat dalam kehidupan seharian, iaitu agama dan amalan
kepercayaan, adat resam, kesenian, institusi kekeluargaan dan nilai murni.

6.1 Pantun

Pantun digunakan untuk menyatakan fikiran dan perasaan. Pantun merupakan ungkapan
tertua dan asal usul masyarakat Melayu. Oleh kerana orang Melayu tidak mempunyai jumlah
surat menyurat yang banyak, mereka sentiasa pandai melafazkan pantun dan pantun yang
sastera antara satu sama lain.

Ciptaan berangkap seperti ada dua rangkap, empat rangkap, enam rangkap, lapan
ranagkap, sepuluh rangkap, dua belas rangkap dan pantun yang berkait. Walau apapun
bentuk fizikalnya, pantun merupakan ungkapan yang mengandungi implikasi makna dan
tujuan. Contoh pantun enam kerat :

Ular tedung jangan dipermudah,

25

Biasanya dapat membawa maut,
Jika tidak maut merana juga;
Berhujan panas aku tak endah,
Keris lembing aku tak takut,
Kehendak hati kuturut juga.

Kuda liar berkeliling kota,
Kota terbuat dari kayu,
Tempat berkawal lasykar Feringgi;
Kami mendengar khabar angin,
Bunga kembang sudah pun layu,
Gugur ke bumi tidak harum lagi.

Penakik pisau raut,
Ambil galah sebatang lintabung,
Seludung dijadikan nyiru;
Setitik dijadikan laut,
Sekepal dijadikan gunung,
Alam terbentang dijadikan guru.

Sultan Muda dari Lampung,
Memikul cangkul dengan bajak,
Singgah minum di lepau nasi;
Sudah sekah tempat bergantung,
Telah patah tempat berpijak,
Ke mana hendak digapai lagi.

Aspek ideologi pantun ini dapat dilihat daripada aspek tersirat yang diketengahkan
dalam pantun di atas. Nilai kemanusiaan dalam kehidupan adalah penting untuk memastikan
keharmonian bagi sesebuah kaum mahupun keluarga. Setiap orang perlu memainkan
peranan dan tanggungjawab tersendiri agar dapat hidup aman damai serta mewujudkan
hubungan baik sesama manusia. Ketinggian akal dalam pantun ini jelas terzahir dalam cara
beliau menyampaikan nasihat kepada masyarakat untuk menggambarkan nilai-nilai
kemanusiaan yang perlu ada pada setiap orang dalam menjalankan peranannya. Pantun
yang dicipta hari ini tidak lagi menzahirkan kebijaksanaan masyarakat Melayu. Dan pantun ini
merupakan tradisi yang sangat bermakna yang melahirkan falsafah masyakarat itu
perbincangannya sendiri. Dalam konteks ini, pantun ini amat sesuai dengan jiwa Melayu,

26

kerana ia dapat menunjukkan bahawa orang Melayu mempunyai personaliti seni dan budaya
yang tersendiri.

6.2 Syair

Syair ialah bentuk puisi tradisional yang ditulis oleh orang Melayu, dipengaruhi oleh bahasa
Arab dan Parsi. Dalam bahasa Melayu, syair ialah istilah yang istimewa. Menurut Harun Piah
(1989), syair Melayu tidak dimodelkan kepada puisi Arab tradisional atau puisi Arab-Parsi,
tetapi berdasarkan bentuk dan corak asli masyarakat Melayu.

Sama seperti pantun, syair adalah ciptaan lisan daripada genre puisi tradisional.
Sebagai contoh, Syair Bidasari merupakan satu genre syair romantik yang sangat popular
dalam masyarakat Melayu pada abad ke-18 dan ke-19. Penulis percaya syair itu ditulis seawal
tahun 1750 Masihi. Mengikut rangkap pertama pantun ini, mengikut asal usul cerita Kembayat
Negara Champa. Ahli sejarah percaya bahawa Kembayat Negara adalah sebuah negara
Champa. Manuskrip terawal yang ditemui sehingga kini adalah bertarikh 1814 Masihi. Syair
Bidasari adalah karya asli Melayu dan dikatakan dari Palembang berdasarkan beberapa
faktor linguistik.

Dengarkan tuan suatu riwayat,
Raja di desa Negeri Kembayat,
Dikarang fakir dijadikan hikayat,
Supaya menjadi tamsil ibarat.

Sifat merendah diri penyair yang mengarang pantun itu amat terserlah dalam rangkap
pertama diatas. Penyair menggambarkan dirinya sebagai seorang yang miskin. Perkataan itu
berasal daripada perkataan Arab yang bermaksud miskin. Perkataan itu bermaksud orang
yang tidak cekap bagi memenuhi keperluan hariannya seperti membeli makanan, pakaian,
tempat tinggal, pendidikan dan sebagainya melibatkan keperluan harian seseorang manusia.
Individu terbabit juga tidak mempunyai pekerjaan tetap. Wajar jika orang Melayu sentiasa
merendah diri dalam pergaulan dengan orang lain, dan ia menjadi peringatan kepada individu
supaya tidak merasa riak dengan kekuatan diri sendiri.

6.3 Seloka

27

Istilah seloka berasal daripada perkataan shloka (Sanskrit), yang bermaksud berseroloh,
berjenaka, atau sindiran. Seloka di alam Melayu dianggap telah berkembang semasa
datangnya agama Hindu di Asia Tenggara.

Puisi tradisional dalam bentuk prosa yang menarik dan berangkap atau bahasa
berirama lebih mengutamakan bentuk pepatah, bidalan atau perumpamaan yang jenaka,
gurau senda, mengandungi olokan, ejekan asas dan sindiran. Kebanyakan sekolah ditulis
dalam bentuk terikat, iaitu perangkap empat baris, dengan struktur yang serupa dengan syair
atau pantun. Walau bagaimanapun, terdapat juga seloka berbentuk bebas, di mana setiap
baris mengandungi makna. Seloka yang dapat dilihat ialah melalui seloka kehilangan adat
Melayu.

Aduhai resam, wahai adat!
Lembaga di mana telah berpudat?
Wah! Hilang adat lenyaplah bahasa,
Ghaib sepi tiada bersisa...
Laksana dipagut tedung yang bias!
Amboi! Amboi! Adat tiruan, resam terpaksa,
Umpama gajah menjadi rusa,
Oleh ragi campuran bangsa!
Sayang! Sayang!
Merajuk ke manakah adat melayu?
Laksana debu dipuput bayu.
Wallahualam!
Entah jatuh ke laut gerangan,
Disambar yu!

Seloka di atas merupakan seloka adat resam Melayu yang kian menghilang dan
dilupakan yang bertujuan untuk memberi pengajaran disamping menyelitkan pesanan serta
makna seloka tersebut kepada para pendengar. Kehilangan adat melayu yang mula hilang
ditelan zaman dek generasi muda akibat mereka yang tidak mengambil endah mengenai
kecantikkan dan keindahan adat Melayu. Banyak sikap negatif yang ditonjolkan didalam
seloka kehilangan adat resam ini. Jelaslah bahawa, masyarakat yang membaca atau
mendengar seloka ini mestilah mengelakkan diri daripada menjadi seorang yang melupakan
adat Melayu seperti mereka yang mengabaikan nilai budi pekerti yang mulia. Aspek akal budi
juga dapat dilihat apabila pengarang sendiri mengkritik sikap orang Melayu yang tidak
memberi faedah kepada orang lain. Keseluruhannya, isi seloka kehilangan adat resam

28

menyindir tentang sikap sebahagaian daripada masyarakat Melayu yang tidak mengamalkan
adat Melayu dalam kehidupannya malah hilang dan dilupakan. Banyak kelemahan yang
wujud didalam kehidupan seharian mereka. Masyarakat Melayu mempamerkan sikap
pengabaian terhadap adat Melayu yang perlu ditegur bahawa betapa pentingnya adat serta
amalannya dalam masyarakat Melayu supaya adat melayu yang selama ini dijunjung dapat
dipelihara keaslian dan keindahannya.

6.4 Gurindam

Gurindam sebagai bentuk puisi tradisional kini diperkenalkan oleh Raja Ali Haji melalui
"Gurindam Dua Belas" yang dikarang pada tahun 1846.

Bentuk gurindam terdiri daripada dua baris tiga hingga enam perangkap perkataan
yang berakhir dengan rima, 'a', 'a'. Kandungan gurindam mengandungi nasihat, pengajaran,
ungkapan kebenaran dan kasih sayang. Perkataan gurindam berasal daripada bahasa Tamil
dan bermaksud iradam atau kirandam, yang secara terbuka memberi makna puisi, idea yang
saling melengkapi, ungkapan yang saling melengkapi.

Barang siapa tiada memegang agama,
Sekali-kali tiada boleh dibilangkan nama.
Barang siapa mengenal yang empat
Maka ia itulah orang yang ma'rifat.

Barang siapa mengenal allah,
Suruh dan tegahnya tiada ia menyalah.
Barang siapa mengenal diri,
Maka telah mengenal akan tuhan yang bahri.

Barang siapa mengenal dunia,
Tahulah ia barang yang teperdaya
Barang siapa mengenal akhirat.
Tahulah ia dunia mudarat.

Akal budi dalam ayat pertama di atas menjelaskan kepada pembaca bahawa apabila
kehidupan tidak mengenal agama Allah, maka hidupnya tidak bermakna dan tidak berguna.
Ini menyebabkan seseorang itu sentiasa dalam keresahan dan resah. Pada masa yang sama,
ketahuilah bahawa keempat-empat ini berkaitan dengan ajaran tasawuf iaitu syariat, marifat,

29

tariqat dan hakikat. Apabila dia tahu empat perkara ini untuk dimakan, hidupnya menjadi
tenang. Selain itu, dengan mengenal Allah, seseorang itu perlu melaksanakan perintah Allah
dan menjauhi larangan-Nya, kerana Allah menjadikan dunia sebagai tempat mengumpul
pahala untuk dapat ke Syurga-Nya. Biarlah perintahnya pada masa yang sama jelas bahawa
dialah yang memberi kita makanan dan kenikmatan. Kehidupan di dunia ini hanya sementara,
dan tempat kita kembali adalah kekal baginya. Perbincangan tentang akal dalam masyarakat
Melayu juga dapat dilihat dalam konteks falsafah dan ideologi dalam pantun. Falsafah yang
terkandung dalam karya Gurindam Dua Belas membincangkan pelbagai isu kehidupan
manusia sama ada kehidupan di dunia mahupun kehidupan di akhirat.
7.0 Kesimpulan
Kesusasteraan Melayu dalam masyarakat Melayu lama wujud bersama orang Melayu itu
sendiri. Kehadiran sastera Melayu juga menunjukkan segala-galanya digambarkan menarik.
Keindahan ini juga tercermin dalam gaya bahasa. Melalui kisah-kisah ini, kita melihat
kesinambungan budaya antara masa lalu dan masa kini. Perkembangan budaya setapak
demi setapak dapat membentuk tamadun atau tamadun manusia dari satu zaman ke satu
zaman. Perkembangan budaya masa kini sebenarnya berlandaskan budaya masa lampau.
Manusia sentiasa mencari kemajuan. Fungsi kesusasteraan Melayu ialah mencipta pemikiran
cerdas yang sentiasa membawa manusia kepada kemajuan yang sesuai untuk kehidupan
yang sempurna. Sehubungan itu, idea-idea terdahulu jelas dapat membentuk sosialisasi
masyarakat. Walaupun diletakkan dalam mana-mana era yang berubah, idea yang
dibincangkan tetap utuh.

30

8.0 Rujukan
Abdul Aziz (Ungku). (2011). Pantun dan Kebijaksanaan Akal Budi Melayu. Dewan

Bahasa dan Pustaka.
Annas Haji Ahmad. (1998). Sastera Melayu Lama dan Baru. MASA Enterprise.
Awang Sariyan. (2007). Santun berbahasa. Dewan Bahasa dan Pustaka.
Dr. Azman Rahmat , Dr. Mohd Nazri Zainuddin, Shamsudin Abu Bakar, Abdul Rani Hassan &

Dr. Hasnah Awang. (2022). Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu. Pustaka Al-Ehsan.
Hamka. (2007). Peribadi. Pustaka Dini.
Harun Mat Piah. (1989). Puisi Melayu Tradisional. Dewan Bahasa san Pustaka.
Hashim Awang. (1985). Mendekati Kesusasteraan Melayu. Fajar Bakti Sdn.Bhd.
Ismail Husein. (1998). Sastera dan Agama. Dewan Bahasa dan Pustaka.
Kamus Dewan Edisi Ketiga. (1984). Kamus Dewan. Dewan Bahasa dan Pustaka.
M.K Danziger dan W.S Johnson. (1983). Pengenalan Kritikan Sastera. Dewan Bahasa dan

Pustaka.
Mana Sikana. (1986). Kritik Sastera : Perdekatan dan Kaedah. Fajar Bakti Sdn.Bhd.
Mohd Yusof Md.Nor & Abd. Rahman Kaeh. (2016). Puisi Melayu Tradisi. Dewan Bahasa dan

Pustaka.
Mohd. Yusof Md. Nor (1985). Rampaisari Puisi Warisan. Penerbit Fajar Bakti Sdn. Bhd.
Muhammad Haji Salleh (2005). Puitika Sastera Melayu. Kuala Lumpur: Dewan bahasa dan

Pustaka.

31

Roskies, D. M. (1990). [Review of Pengarang Indonesia Dan Dunianya, by H. B. Jassin].
Journal of Southeast Asian Studies, 21(1), 167–170.
http://www.jstor.org/stable/20071137

Shahnon Ahmad. (1972). Sastera Sebagai Seismograf Kehidupan. Dewan Bahasa dan
Pustaka.

Shahnon Ahmad. (1987). Polemik Sastera Islam. Dewan Bahasa dan Pustaka.
Siti Hajar Abd.Aziz. (2011). Bahasa Melayu 1 Edisi Kedua. Oxford Fajar Sdn.Bhd.
Za'ba. (1965). Ilmu Mengarang Melayu. Dewan Bahasa dan Pustaka.
Zaidan, Abdul Rozak, et. al. (2000). Kamus Istilah Sastra. Balai Pustaka.
Zainon Sheikh Ahmad. (1997). Sejarah Kesusasteraan Melayu Tradisional STPM. Penerbit

Elman.

32