1
МАЗМҰНЫ 1. КІРІСПЕ—-----------------------------------------------------------------2 2. ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІ —---------------------------------------------5 3. ТАҚЫРЫП БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАР—---------------------6 4. АҒЗАДАҒЫ ГАЗ АЛМАСУ ТҮРЛЕРІ—----------------------------9 5. ӨКПЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ КӨРСЕТКІШІ—---------------------------11 6. ТЫНЫС АЛУ МҮШЕЛЕРІ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШЕГУ—----------14 7. ТЫНЫС ЖОЛДАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫ—-------------------------15 2
КІРІСПЕ Тыныс алу жүйесі – бұл тыныс алуға көмектесетін мүшелер мен тіндердің желісі. Оған тыныс алу жолдары, өкпе және қан тамырлары кіреді. Өкпеңізді қуаттандыратын бұлшықеттер де тыныс алу жүйесінің бөлігі болып табылады. Бұл бөліктер оттегін бүкіл денеге жылжыту және көмірқышқыл газы сияқты қалдық газдарды тазарту үшін бірге жұмыс істейді. Тыныс алу жүйесінің маңызы. Адам организмі өзін қоршаған сыртқы ортамен қатты, сұйық және газ түріндегі заттармен алмаспай өмір сүре алмайды. Адам үнемі сыртқы ортадан қоректік заттарды, суды және оттегін алады. Адам организмінде қоректік заттардың қоры болады, сондықтан 25-30 тәулік аштықты өлместен көтере алады. Сусыз адам бірнеше апта өмір сүре алады, ал оттегінсіз бірнеше минуттің ішінде өліп қалады. Олай болса, оттегі адам өмірі үшін аса маңызды. Организмде оттегінің қоры жоқтың қасы – не бары бірнеше минөттік қана. Сондықтан тіршіліктің сақталуы үшін оттегі үнемі денеге жеткізілуі тиіс. Оттегі ұлпалардағы тотығуға қатысады. Тотығу кезінде заттардың ыдырауынан көмір қышқыл газы пайда болып, денеден сыртқа шығарылады. Дем алғанда организм мен сыртқы орта өздерінің құрамындағы газдарымен алмасады. Бұл оттегінің үнемі денеге кіріп және көмір қышқыл газының денеден сыртқа айдалып тұруын қамтамасыз етеді. Бұл қызметті кеуде қуысында орналасқан өкпе орындайды. Дем алу мен дем шығарудың ырғақты түрде ауысуы біздің денеміздегі барлық ішкі мүшелерге әсер етеді. Көк еттің (диафрагманың) дем алып, дем шығарғанда көтеріліп жене төмен түсуі ас қорыту мүшелеріне қысымдық әсер етіп, ішек-қарындарға уқалау (массаж) іспетті әсер етеді. Егер адам терең дем алса, бұл әсер күштірек болады. Кеуде қуысындағы өкпе сығылып және босау арқылы жүрекке, қолқа, өкпе артериялары, жоғарғы және төменгі қуыс веналарына да, ас қорыту мүшелеріндегідей әсер етеді де, жүрек қанды сорып алуына көмектеседі. . 3
ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ГАЗ АЛМАСУ Тыныс алу деп мүшелер мен қоршаған ортаның арасындағы газ алмасуды айтады. Жер бетіндегі тіршілік ететін тірі ағзалардың барлығы тынысалу кезінде оттекті қабылдап, көмірқышқыл газын бөледі. Ағзаның әрбір жасушасының жұмысы (бұлшықеттердің жиырылуы, тердің, сілекейдің бөлінуі, қозудың берілуі) энергияны жұмсаумен байланысты. Тыныс алу тірі ағзаларға тән қасиет. Ағза мен сыртқы орта және қан жасушалары арасындағы газ алмасуды тыныс алу жүйесі жүзеге асырады. Ал қан тамырлары жүйесі оттекті дене жасушаларына жеткізеді. Оттексіз дене жасушалары тамақтың органикалық заттарынан бөлінетін қажет энергияны ала алмайды. Адамның тыныс алу мүшелері. Тыныс алу мүшелеріне мұрын қуысы, жұтқыншақ, көмекей, кеңірдек, бронхылар мен өкпе жатады. ■ Ауыз бен мұрын: Денеңіздің сыртындағы ауаны тыныс алу жүйеңізге тартатын тесіктер. ■ Синустар: Басыңыздағы сүйектер арасында тыныс алатын ауаның температурасы мен ылғалдылығын реттеуге көмектесетін қуыс аймақтар. ■ Жұтқыншақ (тамақ): Ауыз бен мұрыннан трахеяға ауаны жеткізетін түтік. ■ Трахея: Тамақ пен өкпені байланыстыратын жол. ■ Бронх түтіктері: Әр өкпеге қосылатын тыныс түтігінің төменгі жағындағы түтіктер. ■ Өкпе: Ауадағы оттегін алып, оны қанға жіберетін екі мүше 4
Бұлшықеттер мен сүйектер тыныс алатын ауаны өкпеге және одан шығаруға көмектеседі. Тыныс алу жүйесіндегі кейбір сүйектер мен бұлшықеттерге мыналар жатады: ■ Диафрагма: Өкпеңізге ауаны тартып, оны итеріп шығаруға көмектесетін бұлшықет. ■ Қабырғалар: Өкпеңіз бен жүрегіңізді қоршап, қорғайтын сүйектер. ■ Альвеолалар: Өкпеде оттегі мен көмірқышқыл газының алмасуы жүретін кішкентай ауа қапшықтары. ■ Бронхиолалар: Альвеолаларға апаратын бронх түтіктерінің ұсақ тармақтары. ■ Капиллярлар: Альвеола қабырғаларында оттегі мен көмірқышқыл газын жылжытатын қан тамырлары. ■ Өкпе бөліктері: Өкпе бөлімдері — оң жақ өкпеде үш лоб және сол жақ өкпеде екі. ■ Плевра: Әрбір өкпе бөлігін қоршап, өкпеңізді кеуде қабырғасынан бөлетін жұқа қапшықтар. Тыныс алу жүйесі 3D видео ақпарат Омыртқалы және омыртқасыз жануарлардың тыныс алуы 5
Тақырып бойынша орындалатын тапсырмалар мен ойындар 1. Сурет бойынша сәйкесін тап. 1………………………………… 2………………………………… 3…………………………………. 4………………………………….. 2. Тест Берілген сұрақтар бойынша дұрыс жауаптарын белгіле. 1. Мұрын қуысы неше бөлікке бөлінеді? А)2 В)3 Б)4 Г)5 2. Дыбыс түзу қызметін қандай мүше атқарады? А)Мұрын қуысы В) ауыз қуысы Б)Кеңірдек Г) Көмей 3. Тыныштық күйде тыныс алу көлемі қандай? А)500 мл В)1500 мл Б)3500 мл Г) 2000мл 4. Мұрын қуысының ішкі беті А) 100 см 2 Б) 500 см В) 1500 см 2 Г) 1000см 5. Кеңірдектің жалғасы А) Жұтқыншақ Б) Көмей В) Бронхылар Г) Өкпе 6. Өкпенің сыртын не қаптайды? А) Өкпе қақпасы Б) Алвиолла В) Плевра 6
3. Мүшелер құрылысына кестені толтыр Тыныс алу мүшелерінің атауы берілген, соған сәйкес әр мүшенің атқаратын қызметі мен құрылысы жазыңыз. АҒЗАДАҒЫ ГАЗ АЛМАСУ ТҮРЛЕРІ 7
Өкпеден басқа аталған барлық мүшелер ауа жолдары деп аталады. Олар ауаны өкпеге жеткізу үшін және оны барынша қауіпсіз ету (жылыту не салқындату, шаң-тозаң мен микробтан тазарту) үшін қажет. Өкпеде оттектің қанға түсуі, қаннан көмірқышқыл газының шығарылуы жүзеге асырылады. Өкпедегі газ алмасу. Ауа өкпеге бронхылар бойынша енеді. Бронхиолалар өкпе көпіршіктері – альвеолалар арқылы аяқталады (59-сурет). Әрбір альвеола қан капиллярлары торымен шырмалған. Оларда вена қаны көмірқышқыл газынан арылады. Ол оттекпен қанығып, артерия қанына айналады. Гемоглобин көмірқышқыл газын беріп, оттекті қосып алады. Газ алмасу альвеола қабырғасы және вена капиллярлары арқылы жүреді. Альвеолалар өкпе бетінің ауданын ұлғайтып, ұяшық тәрізді жасайды, ол арқылы газ алмасу жүзеге асады. Қан оттекпен қаныққан соң өкпеде болған ауаның құрамы өзгереді. Атмосфера ауасында (тыныс алғанда) 78,09% азот, 20,95% оттек, 0,03% көмірқышқыл газы және басқа газдар болады. Өкпе арқылы өткен кезде Осылай қан өкпеде көмірқышқыл газын бөліп шығарады да, оттекке қанығады. Оттекке байытылған қан үлкен қан айналым шеңбері бойынша барлық ұлпаға таралады. Ұлпадағы газ алмасу. Артерия қанында ұлпа жасушаларына қарағанда оттек көп. Диффузия заңы бойынша кез келген заттың 8
молекулалары үлкен концентрация аймағынан концентрациясы аз аймаққа ұмтылады. Яғни олардың біркелкі бөлінуі жүзеге асады. Капиллярлардың қабырғалары арқылы оттек жасушааралық немесе ұлпа сұйықтығына өтеді. Одан дене жасушаларына түседі. Капиллярлар көп торлаған мүшелерде жасушааралық сұйықтық «делдал» болмайды да, оттек капиллярлардан тікелей дене жасушалары мембранасы арқылы олардың цитоплазмасына өтеді. Ол жерде энергия алу үшін митохондрияларда қолданылады. Көмірқышқыл газы, керісінше, ұлпа жасушаларынан қанға немесе жасушааралық сұйықтыққа, содан кейін қанға өтеді. Осылай біздің денемізде артерия қаны вена қанына айналады. Ұлпаларда қан оттекті береді де, көмірқышқыл газына қанығады. Вена қаны жүрекке, содан соң өкпе артериясы арқылы кіші (өкпе) қан айналым шеңберіне түседі. Әрі қарай өкпеде көмірқышқыл газын беріп, оттекке қанығуы керек. Қабырғааралық бұлшық еттер мен көкет (диафрагма) тыныс алу қозғалыстарын жүзеге асырады. Тыныс алу кезінде қабырғааралық бұлшық еттер қабырғаларды көтереді. Олар өкпені алға және жан-жағына созады. Көкет (диафрагма) – кеуде қуысын құрсақ қуысынан бөліп тұратын күмбез тәрізді бұлшық ет. Жиырылған кезде көкет төмен түседі (басылады) де, құрсақ қуысының мүшелерін төмен қарай итереді. Ол өкпені төмен қарай тартады. Бұл кезде кеуде қуысының көлемі артады және өкпедегі қысым төмендейді. Нәтижесінде өкпе созылады да ауамен толады. Тақырып бойынша тапсырмалар 1. Берілген видеоны қарап, сол бойынша өз түсінгеніңді жаз. 9
Бронхылық және альвеолалық ағаш _______________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 2. Полиглот ойыны. Тыныс алу мүшелерінің атаулары қазақ және ағылшын тілінде берілген. атаулары бойынша сәйкестендіріңіз. ӨКПЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ КӨРСЕТКІШІ Өкпе жұмысының көрсеткіштері. Өкпеге қанша оттек сыяды? Адам ең терең тыныс алғаннан кейін шығаратын ауа көлемі 10
өкпеніңтіршіліксыйымдылығы (ӨТС) деп аталады. Әйелдерде өк пенің орташа тіршілік сыйымдылығы – 2,7 литр немесе 2700 см3 құрайды. Ер адамдарда бұл көрсеткіш жоғары және орташа 3,5 л немесе 3500 см3 болады. ӨТС – өкпе жұмысының ма ңызды көрсеткіші. ӨТС неғұрлым көп болса, өкпе соғұрлым жақсы жұмыс істейді. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы өзгеруі мүмкін, ол адам денсаулығына және басқа да факторларға байланысты. ХХ ғасырлардың ортасында ер адамдарда орташа ӨТС көрсеткіші 5 литр деп есептелген. Заманауи адамның аз қозғалатын өмір салты ӨТСтің азаюын келтіріп шығарды. Дене дамуы жақсы жетілген адамда ӨТС 6–7,5 литрге дейін жетеді. ӨТС-тің рекордтық көрсеткіші бойы 2 метр ден асатын кәсіби баскетболшыда тіркелген. Бірақ ӨТС үнемі дене мөлшеріне тікелей байланысты бола бермейді. Көп жағдайда ол ағзаның физикалық жаттыққанына тәуелді. Өкпенің тіршілік сыйымдылығын арнайы аспап (құрал) – спирометрмен өлшейді. Тыныс алу көлемі – адам қалыпты тыныс алғанда, шамамен 500 см3 ауа жұтып, сонша шығарады. Ауаның бұл көлемі тыныс алу көлемі деп аталады. Орташа тыныс алу көлемі 500 см3 немесе 0,5 литрді құрайды. Ауаның қосымша көлемі – адам қалыпты тыныс алып, артынша терең тыныс алғанда онда қосымша 1500 см3 немесе 1,5 л ауаны жұтады. Тыныс алу қозғалыстарының саны және 1 минуттағы көлемі. Жаңа туған нәресте 1 минутта 60, ал ересек адам қалыпты жағдайда – 16–18 рет тыныс алу қозғалыстарын жасайды. Тыныс алу қозғалыстарының саны мен тыныс алу көлемін ескеріп, 1 минуттағы тыныс алу көлемін есептеуге болады. Мысалы, тыныс алу көлемі 400 см3 адам 1 минутта 20 тыныс алу 11
қозғалысын жасаса, оның 1 минуттағы тыныс алу қозғалыстары 8 000 см3 (20 ´ 400 см3 = 8000 см3) болады. Бұлардан басқа тағы екі көрсеткіш бар. Бұл өкпенің қордағы көлемі және қалдық көлемі. Қордағы көлем – бұл адам қалыпты тыныс шығарғаннан кейін шығаратын ауа мөлшері. Қалыпты тыныс алған кезде өкпеміздегі барлық ауаны шығарып тастауға тырыспаймыз. Әдетте қордағы көлем 1–1,2 литрді құрайды. Қалдық көлемі – адам қайтыс болғаннан кейін де өкпеде қалатын ауа мөлшері. Ол шамамен 1 литр болады. ТЫНЫС АЛУ МҮШЕЛЕРІ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШЕГУ Никотин қан тамырларының тарылуына себепші болады және тыныс алу мүшелеріне көп зиян келтіреді. Темекі түтінінен тыныс алу 12
жолдары қабынады. Оның құрамындағы қарамай мен күйе өкпенің ұсақ альвеолалары мен бронхыларының арнасын бекітіп тастайды. Альвеола қабырғасының құрамы өзгереді. Олар эластикалық қасиетін жояды және жеткілікті мөлшерде созылмайтын болады. Нәтижесінде өкпе жұмысының басқа да көрсеткіштері сияқты ӨТС азаяды. Өкпе ағзаны оттекпен толық қамтамасыз етпегендіктен, газ алмасу бұзылады. Темекі түтінінде қанға енетін улы заттар ғана емес, бүкіл ағзаны улайтын заттар (никотин) бар. Сонымен қатар темекі түтінінде жасушалардың онкологиялық өзгерістерін тудыратын радиоактивті элементтер мен бензопирен болады. Темекі шегу салдарынан өкпе обыры сияқты ауру пайда болады. Қанда еріген кезде никотин бүкіл ағзаны улайды. Темекі түтінінен қанға енетін заттар, негізінен, денсаулық және иммунитет үшін маңызды С дәруменін бұзады. Тақырыптар бойынша тапсырмалар 1. Кестені толтыр Дем алғанда А және дем шығарғанда Б өтетін процестерді таңда. 13
2. Тыныс алу жүйесіне зиян тигізетін факторларды жаз ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ _____________________________________________________________ ТЫНЫС ЖОЛДАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫ Тыныс алу мүшелерінің ауруларына тұмаудан басқа — ауатамыр мен өкпенін қабынуы, тыныс демікпесі, туберкулез және т.б. жатады. 14
Өкпенің қабынуы. Аурудың кең тараған түрі. Организмге ауру, тудыратын микробтар түскенде және суық тигенде, өкпе қабынады. Өкпе қабынғанда дене қызуы 39,4-40 градуска дейін көтеріледі, жөтел пайда болады, бүйірі шаншиды. Адам жөтелгенде, түшкіргенде шаншу күшейеді, жиі-жиі тыныс алып, ентігеді. Мүндайда адамның екі беті қызарып, несептің түсі сарғыштанып, аз бөлінеді. Туберкулез ауруы. Туберкулез ауруын туғызатын кох таяқшасы бактериясы. Ол түшкіргенде, сөйлегенде 1—2 метрге дейін сілекейімен шашырап, микробы ауаны ластайды. Cay адам тыныс алганда, бұл микроб мұрын қуысына енеді де, сол арқылы өкпеге түсіп, оны зақымдайды. Науқас адам әуелі аздап жөтеледі де, одан соң қаны азайып, жүдейді, тамаққа тәбеті шаппай, ұйықтағанда терлей береді. Дене кызуы кешке карай 37—37,5 градусқа дейін көтеріледі. Туберкулез таяқшасы наукастың ас ішетін ыдысынан, сүлгісінен, тесек орнынан да жүғады. Таяқшаның ауру туғызуы сау адамның организміне байланысты. Егер микробқа қарсы күресетін күш, яғни имму¬нитет пайда болса, онда оның әрекетінен денсаулық бүзылмайды. Науқас адам жөтелгенде, түшкіргенде аузын және мұрнын қол орамалмен жауып, микробтын ауаға таралуына жол бермеуі кажет. Ауруды дәрігер ғана емдей алады. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Қисымқызы Ә. Салауаттану. Әдістемелік құрал. – Алматы. «Алматы кітап» ААҚ, 2004. -160 15
2. Соловьева А.Р, Ибраймова Б.Т. 8-сынып биология оқулығы «Атамұра» ААҚ, 2018. -86. 3. Биология 8сынып «Мектеп» 2012жылы. Авторлары : Е. Очкур, Л. Аманжолов, Р. Жұмабаев 4. Биология 10сынып «Мектеп» 2014жылы. Авторлары: Т. Қасымбаев, К. Мухамбетжанов 5. 6. Биология 11сынып « Мектеп» 2011жылы. Авторлары: Р. Сәтимбеков, Ж. Шилдебаев 16