E-BOOKSISTEM EJAAN ZABA

SEJARAH PERKEMBANGAN
BAHASA MELAYU

sistem
ejaan
zaba

huda khairiyah

ZAINAL ABIDIN BIN
AHMAD

Zainal Abidin bin Ahmad (16 September 1895
– 23 Oktober
1973), juga dikenali sebagai Za'aba
merupakan seorang
sasterawan bahasa Melayu dan pemikir
keturunan Minangkabau yang giat
menulis sekitar tahun 1940-an. Berdasarkan
pencapaiannya dalam
bidang kesusasteraan, beliau merupakan
salah seorang budak kampung
yang berjaya meletakkan dirinya sebagai
seorang tokoh yang terkemuka
dalam sejarah Malaysia.

ZAINAL ABIDIN BIN
AHMAD

Beliau merupakan seorang
cendekiawan Melayu yang
dihormati dan
selama hampir 40 tahun, aktif
dalam kegiatan penulisan termasuk
penterjemahan. Aktiviti beliau juga
tertumpu kepada penerbitan buku
sekolah dan bacaan umum di Biro
Penterjemahan, Maktab Perguruan

SISTEM EJAAN ZA BA

Menurut sejarah Sistem Ejaan, Sistem Ejaan
Za’ba merupakan system yang pertama
dalam system ejaan rumi Bahasa Melayu yang
disusun oleh orang berbangsa Melayu
pada tahun 1933 iaitu sebelum Perang Dunia
Kedua dan telah tersiar dalam Sistem
Ejaan Melayu Jawi – Rumi 1949. Sistem ejaan
ini telah dihasilkan di SITC (MPSI) dan juga
merupakan sistem ejaan rumi yang terkenal
sebelum kewujudan Sistem Ejaan Baharu.
Sistem ejaan ini juga telah disusun dan
diperkemas dalam jangka masa beberapa
tahun dan termuat dalam beberapa buah buku
pedoman Bahasa terbitan Pejabat
Karang Mengarang SITC seperti Ilmu Bahasa
Melayu Penggal I (1926), Pelita Bahasa
Melayu Penggal 1 (1941) dan Daftar Ejaan
Melayu (Jawi-Rumi) (1949) dengan judul
“Petua-petua Ejaan Rumi” yang kesemuanya
dikarang sendiri oleh Za’ba. Lantaran itu,
system ejaan ini telah dijadikan sebagai system
ejaan rasmi dalam kerajaan Malaysia.
Sekolah-sekolah dan institusi pengajian tinggi
sehingga tahun 50-an sebelum
digantikan dengan Sistem Ejaan Baharu Bahasa
Malaysia pada 16 Ogos 1972.

SISTEM EJAAN ZA BA

Ketika itu juga, Ejaan Fajar Asia juga turut digunakan.
Sistem ejaan berkenaan juga telah

digunakan sebagai ‘Ejaan Sekolah’ yang sebenar. Dalam
system ejaan ini dikatakan

mempunyai pengaruh transliterasi huru Arab ke huruf
Rumi dan telah menyebabkan banyak

kelemahan yang dapat dikesan serta tidak tetap atau
konsisten yang menganggu pengguna

◦ Bahasa Melayu.
Selain itu, Sistem Ejaan Za’ba tidak menggunakan teori
dan Teknik linguistik kerana ianya hanya
melambangkan bunyi-bunyi Bahasa Melayu melalui
huruf-huruf rumi yang digunakan dalam
Sistem Ejaan Jawi Bahasa Melayu. Walau
bagaimanapun, terdapat kekurangan huruf jawi dan
rumi untuk melambangkan bunyi-bunyi yang terdapat
dalam Bahasa Melayu. Maka, grafem
dan tanda-tanda baharu telah digunakan untuk
mencukupkannya. Misalnya dalam rumu
<ng>, <ny>, <ch>, <kh>, <sh>, <th>, <gh>, <gh>, <dha>,
<dz>, dan tanda-tanda sepert<‘>,
adalah untuk melambangkan bunyi-bunyi yang
dilambangkan oleh huruf-huruf Jawi seperti
<a’in> dan <hamzah>. Dalam penggunaan partikel <pun>

dalam system ejaan ini mestilah
dipisahkan, Sebagai contoh, <ada pun>, dan <atau pun> .

Za’ba tidak menggunakan tanda
sirkumfleks atau aksen sebagai penanda Panjang atau

pendek bunyi bagi mana-mana grafem
vocal dalam system ejaannya. Setiap perkataan yang dieja

adalah berdasarkan bunyi. Dalam
sistem ejaan ini juga mempunyai tiga bunyi diftong yang

telah diistilahkan sebagai bunyi hur

EJAAN RUMI ZA BA

Za’ba telah menyusun sistem ejaan Rumi
bahasa Melayu pada tahun 1933 dan

tersiar dalam Daftar Ejaan Melayu Jawi-
Rumi 1949. Sistem Ejaan Wilkinson yang

dipakai sebelum ini terdapat beberapa
kelemahan. Maka, sistem Ejaan Rumi

Za’ba telah diperkenalkan untuk

◦memantapkan lagi sistem ejaan Rumi
dalam bahasa Melayu. Antara
pembaharuan dalam Ejaan Za’ba adalah
membahagikan huruf-huruf bahasa
Melayu kepada huruf saksi dan huruf
benar. Huruf saksi merupakan vokal yang
terdiri daripada enam abjad, iaitu a, e, e,
i, o dan u. Huruf benar pula merupakan
konsonan yang terdiri daripada 21 huruf

EJAAN RUMI ZA BA

Terdapat 40 peraturan yang telah
dikemukan dalam sistem Ejaan Za’ba.

Peraturan 1 hingga 5 menyentuh
keserasian vokal dalam suku kata pertama

dan kedua jika jika suku kata kedua itu
suku kata tertutup. Antara beberapa
peraturan yang dimaksudkan tersebut

adalah huruf h dan k adalah huruf akhir
dalam suku kata akhir tertutup, maka
vokal e yang dipilih bukan vokal i pada
suku kata itu. Contohnya aleh, leteh,
sireh, tueh, balek, batek, chantek dan

sebagainya, kecuali jika terdapat deretan
bunyi diftong a-i, maka ejaan diftong

dikekalkan. Contohnya, naik, baik, raih,
dan sebagainya.

SISTEM EJAAN JAWI ZA BA

Za'ba merasa perlu untuk menggubal sistem ejaan

◦Jawi yang baru kerana beberapa sebab:
Pertama, adanya semacam keberkacauan dalam
ejaan Jawi. Seperti yang dinyatakan oleh beliau
bahawa walaupun kaedah yang dicuba ikutinya
ialah "menurut kecenderungan ahli-ahli sekolah
semenjak 40 tahun yang lalu serta kecenderungan
penulis-penulis Melayu yang lebih ramai" tetapi
beliau juga mengatakan bahawa yang dikatakan
"kebiasaan penulis-penulis yang ramai" itu pun "ada

◦banyak tentangnya yang berlain-lain pada lain-

lain orang". Kedua, ada usaha hendak
menghidupkan semula "ejaan lama yang telah atau
beransur mati" oleh Wilkinson dan Winstedt serta

◦setengah-setengah penolong Melayunya. Bila ini

dicuba lakukan maka "telah menjadi gempar dan
hebuh sungutan di antara penulis-penulis Melayu
apabila terjadi kacau bilau pada ejaan Melayu
dalam tahun 1916-19 tatkala Daeng Abdul Hamid
kerani Melayu Sir Richard Winstedt masa itu
mencuba hendak memandai-mandai memakai
setengah daripada ejaan cara lama yang telah

◦ketinggalan itu dalam buku-buku bacaan di

sekolah-sekolah Melayu". Ketiga, terdapat
ketidak-sepakatan di antara kamus-kamus
karangan orang Melayu, terutamanya, sehubungan
dengan penggunaan huruf qauf,kaf, hamzah,ta dan

◦ta bulat dihujung kalimah dan beberapa huruf lagi.
Dalam sistem ejaannya itu, Za'ba mengemukakan
20 "undang-undang", atau hukum, bagi ejaan Jawi
untuk kata-kata dasar, dan 20 "undang-undang"
pula bagi kata-kata yang berimbuhan

SISTEM EJAAN JAWI ZA BA

Za'ba merasa perlu untuk menggubal sistem ejaan

◦Jawi yang baru kerana beberapa sebab:
Pertama, adanya semacam keberkacauan dalam
ejaan Jawi. Seperti yang dinyatakan oleh beliau
bahawa walaupun kaedah yang dicuba ikutinya
ialah "menurut kecenderungan ahli-ahli sekolah
semenjak 40 tahun yang lalu serta kecenderungan
penulis-penulis Melayu yang lebih ramai" tetapi
beliau juga mengatakan bahawa yang dikatakan
"kebiasaan penulis-penulis yang ramai" itu pun "ada

◦banyak tentangnya yang berlain-lain pada lain-

lain orang". Kedua, ada usaha hendak
menghidupkan semula "ejaan lama yang telah atau
beransur mati" oleh Wilkinson dan Winstedt serta

◦setengah-setengah penolong Melayunya. Bila ini

dicuba lakukan maka "telah menjadi gempar dan
hebuh sungutan di antara penulis-penulis Melayu
apabila terjadi kacau bilau pada ejaan Melayu
dalam tahun 1916-19 tatkala Daeng Abdul Hamid
kerani Melayu Sir Richard Winstedt masa itu
mencuba hendak memandai-mandai memakai
setengah daripada ejaan cara lama yang telah

◦ketinggalan itu dalam buku-buku bacaan di

sekolah-sekolah Melayu". Ketiga, terdapat
ketidak-sepakatan di antara kamus-kamus
karangan orang Melayu, terutamanya, sehubungan
dengan penggunaan huruf qauf,kaf, hamzah,ta dan

◦ta bulat dihujung kalimah dan beberapa huruf lagi.
Dalam sistem ejaannya itu, Za'ba mengemukakan
20 "undang-undang", atau hukum, bagi ejaan Jawi
untuk kata-kata dasar, dan 20 "undang-undang"
pula bagi kata-kata yang berimbuhan

SISTEM EJAAN JAWI ZA BA

◦ Haji Hamdan Haji Abdul Rahman , meneliti 40

"undang-undang" itu, membuat kesimpulan
bahawa Za'ba merumuskan sistem ejaan Jawinya
itu berasaskan kepada tiga prinsip, iaitu:
Ekonomi ejaan yang menggunakan seberapa sedikit
bilangan huruf; Kepastian- jika ejaan itu
menimbulkan kesamaran sebutan maka diubahsuai
ejaannya supaya mengurangkan
kesamaran itu; dan Jamaah atau Konvensyen
digunakan kedua-dua ejaan yang berbeda bagi
satu-satu perkataan jika kedua-duanya dipakai
ramai dan tiap-tiap satunya tidak pula

◦menimbulkan kesamaran sebutan.
Yang dikatakan prinsip ekonomi huruf itu ialah
ejaan yang pada asalnya menggunakan
"Kaedah Baris" dan terus terpakai serta tidak pula
menimbulkan kesukaran sebutan, seperti
ejaan Jawi untuk perkataan 'pada', 'kepada',
'daripada', dll. Yang dimaksudkan dengan prinsip
kepastian ialah jika sesuatu ejaan yang
menggunakan "Kaedah Baris" itu mengelirukan
kerana
boleh disalah-bunyikan, maka, di mana mungkin,
ia diberikan huruf saksi supaya lebih jelas
bunyinya. Yang dimaksudkan dengan prinsip
konvensyen pula ialah pendirian Za'ba untuk
menerima ejaan yang dipakai ramai penulis,
walaupun tidak selaras dengan sistem. Pendirian
itu dinyatakan oleh Za'ba seperti berikut: "Mana
ejaan yang lebih ramai orang menulisnya itulah
yang lebih betul; yang kurang ramai itu betul juga
tetapi kurang ..

TAHAP PERKEMBANGAN EJAAN JAWI

Tahap pertama: Ejaan Jawi yang menggunakan
◦tanda-tanda baris dan syaddah;
Tahap

kedua: Ejaan Jawi itu mengekalkan ejaan pada

◦tahap pertama tetapi menanggalkan
Tahap ketiga: Ejaan Jawi
penggunaan tanda;

◦cara Melayu yang menggunakan huruf saksi
pada suku kata pertama; Tahap keempat:

Pengenalan huruf saksi pada suku kata kedua

pula bila terdapat ejaan yang hanya

menggunakan huruf saksi pada suku kata

pertama itu mengelirukan kerana ejaan yang

sama boleh mewakili dua perkataan

Menurutnya lagi, ejaan Jawi tahap keempat inilah
yang menjadi asas kepada sistem ejaan
Pakatan Bahasa Johor (1937) dan sistem ejaan Za'ba
(1938). Walaupun Daftar Ejaan Melayu
(Jawi-Rumi) yang memperkenalkan sistem ejaan
Jawi Za'ba itu siap setahun kemudian
daripada sistem ejaan Pakatan Bahasa Johor, kita
dapat mengatakan bahawa Za'balah yang
mempelopori ejaan tahap keempat ini kerana
pertama, ejaan Jawi tahap keempat itu telah
dirumuskannya dalam Rahsia Ejaan Jawi dalam
tahun 1931 lagi, dan kedua, Za'ba juga terlibat
dalam penyediaan sistem ejaan yang dipakai dalam
Buku Katan terbitan Pakatan Bahasa Johor (1937)
itu.

CIRI-CIRI SISTEM EJAAN JAWI

Tahap pertama: Ejaan Jawi yang menggunakan
◦tanda-tanda baris dan syaddah;
Tahap

kedua: Ejaan Jawi itu mengekalkan ejaan pada

◦tahap pertama tetapi menanggalkan
Tahap ketiga: Ejaan Jawi
penggunaan tanda;

◦cara Melayu yang menggunakan huruf saksi
pada suku kata pertama; Tahap keempat:

Pengenalan huruf saksi pada suku kata kedua

pula bila terdapat ejaan yang hanya

menggunakan huruf saksi pada suku kata

pertama itu mengelirukan kerana ejaan yang

sama boleh mewakili dua perkataan

Menurutnya lagi, ejaan Jawi tahap keempat inilah
yang menjadi asas kepada sistem ejaan
Pakatan Bahasa Johor (1937) dan sistem ejaan Za'ba
(1938). Walaupun Daftar Ejaan Melayu
(Jawi-Rumi) yang memperkenalkan sistem ejaan
Jawi Za'ba itu siap setahun kemudian
daripada sistem ejaan Pakatan Bahasa Johor, kita
dapat mengatakan bahawa Za'balah yang
mempelopori ejaan tahap keempat ini kerana
pertama, ejaan Jawi tahap keempat itu telah
dirumuskannya dalam Rahsia Ejaan Jawi dalam
tahun 1931 lagi, dan kedua, Za'ba juga terlibat
dalam penyediaan sistem ejaan yang dipakai dalam
Buku Katan terbitan Pakatan Bahasa Johor (1937)
itu.

CIRI-CIRI SISTEM EJAAN JAWI

◦ Sebelum dibuat kesimpulan tentang

peranan Za'ba dalam pembaharuan

sistem ejaan Jawi, elok kita tinjau

sepintas lalu tentang Daftar Ejaan

◦Melayu itu sendiri. Di antara lain:

(a) Usahanya itu bermula dalam tahun

1918 lagi bila beliau mengumpulkan

◦perkataan perkataan Melayu dalam
tulisan Jawi sahaja; (b) Sumber

perkataan-perkataan itu ialah daftar

ejaan Rumi Kerajaan Negeri Persekutuan

yang dikeluarkan oleh sebuah

jawatankuasa dalam tahun 1904. Dalam

menyusunnya semula menurut abjad

◦Jawi, beliau menambah beberapa banyak

perkataan pula. (c) Sejak itu beberapa

kali lagi penyemakan semula

dilakukannya

CIRI-CIRI SISTEM EJAAN JAWI

(d) Dalam tahun 1925, senarai perkataan itu
disemak pula oleh guru-guru "Kolej Tanjung
Malim" bergilir gilir, dan ditambah lagi oleh
mereka beberapa perkataan lagi. Pada waktu itu,
saya percaya, beliau juga
mendapat bantuan daripada pelajar-pelajar

◦Maktab.
(e) "Setelah itu," menggunakan kata-katanya
sendiri; "terbenamlah lagi Daftar ini beberapa
lama kerana
menantikan peluang hendak memulakan kerja
menjadikan dia kamus betul-betul itu tidak juga

◦dapat dapatnya".
(f) Dalam tahun 1933 hingga 1935, beliau
mengubah rancangan asalnya dengan
mengemukakan hanya
sebuah daftar ejaan, dan bukannya kamus, yang
susunannya ialah menurut susunan abjad Jawi,
dan pada
setiap perkataan dalam ejaan Jawi itu diberi pula

◦persamaan ejaan Ruminya.
(g) Walau bagaimanapun, beliau menaruh
harapan untuk kemudian kelak menjadikannya
sebuah kamus
dengan tiap-tiap perkataan itu diberi tidak
sahaja makna tetapi juga contoh ayat
memakainya dan simpulan simpulan bahasa yang

◦terbit
daripadanya, "sebagai membanyak dan
menambah elokkan kamus-kamus kita yang sedia
ada"