Database vondsten NL pijpen in buitenland m lit lijst

• Omwake, H. G. : Brief aan G. C. Helbers over onderzoek van G. G. Heye en G. H. Pepper uit
1914 aan een kerkhof van Munsee Indianen, Montague, New Jersey. Persoonlijk archief G. C.
Helbers. In Museum Gouda, afkomstig van de Geldersche Kastelenstichting.

• Orihuela, J., Viera, R., 2016. Clay tobacco pipes from a colonial refuse deposit in Fort San
Severino, Matanzas Province, Cuba. International Journal of Historical Archaeology DOI
10.1007/s10761-016-0337-6.

• Oost, T., 1982. Tentoonstellingscatalogus . Van Nederzetting tot Metropool. Volkenkunde
Museum, Antwerpen.

• Oostveen, J. van & Bonnema, A., 1998. Goudse dubbelmerken. PKN 21(81), p. 1002-1005.
• Oostveen, J. van & Oostveen-Bonnema, A., 2001. Kleipijpen een statistische analyse.

Westerheem 50 (1), p. 13-27.
• Oostveen, J. van, 2003. Kleipijpen uit Zutphen. Versie 2.0.
• Oostveen, J. van, 2004a. Havezate Werkeren. Kleipijpen. Archeologische Rapporten Zwolle 18.
• Oostveen, J. van, 2004b. Kleipijpen gevonden te Dordrecht. Initiële versie 1.0.
• Oostveen, J. van, 2005. Het Eiland. Tabakspijpen. Archeologische Rapporten Zwolle 26.
• Oostveen, J. van, 2006. Kleipijpen gedateerd voor 1800, gevonden te Zwolle. PKN 28 (111), p.

1729-1756.
• Oostveen, J. van, 2008. Nijmegen Hertogplein Kleipijpen. http://www.xs4all/~kleipijp/kleipijp.
• Oostveen, J. van & Kleijweg, A., 2009. Tabakspijpennijverheid in Schoonhoven. Delft.
• Oostveen, J. van & Bommel, T. van, 2009. Kleipijpen uit Oud-Diemen. P. 243-250. In: Blom, H.

& Krook, W. & Reenen, P. van & Wiggers, R.: Diemen in het land van Amstel. Amsterdam.
• Oostveen, J. van & Stam, R. D., 2011. Productiecentra van Nederlandse Kleipijpen. Een

overzicht van de stand van zaken. Delft.
• Oostveen, J. van, 2012. Delftse tabakspijpen uit de 18de en vroeg 19de eeuw. PKN 34(136), p.

2500-2505.
• Oostveen, J. van, 2014a. Beerput Koningsstraat Tiel. Afval van het Agnietenklooster en

rectoren van de Latijnse School in Tiel. Versie 1.1. Eigen uitgave.
• Oostveen, J. van, 2014b. Milsbeek: Tabakspijpen van het leger van de Graaf van Hoorne.

Versie 1.1. Eigen uitgave.
• Oostveen, J. van, 2014. Tabakspijpen van het strand in Oostende (België). Versie 1.0.
• Oostveen, J. van, 2015. Afval van een Schoonhovense pijpenbakker. Jaarboek PKN, Stichting

voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2015, p. 51-57.
• Oostveen, J. van, 2015. Tabak, tabakspijpenmakers en hun producten in Rotterdam (1600-

1675). Boornotitie 19, Rotterdam.
• Oostveen, J. van, 2016. Tabak en tabakspijpennijverheid in de steden Amersfoort en Utrecht.

Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2016, p. 39-47.
• Oostveen, J. van, 2017. Tabakshandelaren en tabakspijpenmakers in Bergen op Zoom in de

17de eeuw. Tiel.
• Oostveen, J. van, 2017. Tabakspijpen uit een 17e eeuws Vlaams vondstcomplex. Jaarboek

PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2017, p. 63-79.
• Oostveen, J. van, 2018. Tabakshandelaren en tabakspijpenmakers in Delft (1600-1813). Tiel.
• Opsteyn, L., 1996. Grote vondsten uit de kleine Gete. Recent archeologisch onderzoek te

Zoutleeuw (B). De Brabantse Folklore en Geschiedenis nr. 289, Zoutleeuw, p 78-85.

30

• Osskó, I., 2000. The passage of tobacco from America to Europe. In: Haiderr, E. & Orgona, A. &
Ridovics, A. The History of the Hungarian pipemaker’s craft. Hungarian History through the
pipemaker’s art. Budapest, p. 14-19.

• Oswald, A., 1969. Marked clay Pipes from Plymouth, Devon. Post-Medieval Archaeology 3, p.
122-142.

• Oswald, A. H., 1970. The clay tobacco pipe: Its place in English ceramics. English ceramic Circle
Transactions 7(3), p. 222-245.

• Oswald, A. H., 1975. Clay pipes for the archaeologist. British Archaeological Reports 14.
• Oswald, A., 1983. Sources of port Royal pipes. In: Davey, P.: The archaeology of the clay

tobacco pipe, VIII. America. Bar International Series 175, p. 255-257.
• Overtveldt, M. van, 2008. In het voetspoor van de West-Indische Compagnie; de

Middelburgse Commerciele Compagnie en de Zeeuwse arbeidsmarkt voor zeelieden in de
achttiende eeuw. Archief. Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der
Wetenschappen.
• Owen, T., 2008. Modified clay pipes from the Hyde Park Barracks, Sydney. Australian Society
for Archaeology 38(4), p. 11-12.
• Oxley, I., 2003. Taking to the water. The maritime team at Fort Cumberland. Newsletter of the
Centre for Archaeology Portsmouth 5.
• Paesie, R., 2005. Lorrendraaiers, enterlopers en octrooidieven. De Zeeuwse smokkelhandel op
West-Afrika tijdens het zeventiende-eeuwse handelsmonopolie van de Tweede West-Indische
Compagnie, 1674-1700. Archief. Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der
Wetenschappen.
• Pawson, M., 1969. Clay tobacco pipes in the Knowles Collection. Quarterly Bulletin of the
Archaeological Society of Virginia 23 (3), p. 115-147.
• Pallo, S., 2008. Russow, E.: Piiburaamat – Book of Pipes, Tallinn.
• Paping, R., 2009. Urbanisatie en de-urbanisatie in Nederland 1400-1850. Congres Hiastorische
Demografie, Tilburg, 4 december 2009.
• Paredes, F. V., 1998. Pipes from Ceuta, Spain: Part I. SCPR 53, p. 14-19.
• Parys, F. van, 1992. Les pipes en terre Belges. Des Images à fumer. Eigen uitgave, Luik.
• Parys, F. van, 1998. Pipes et Tabac en Région namuroise. Eigen uitgave, Luik.
• Parys, F. van, 1999. Pipes et Tabac en Région liégeoise. Eigen uitgave, Luik.
• Pascual, T, 2003. Clay pipes in Spain. The Pipe Year book, 2003, p. 56-61.
• Peckus, S., Rappaport, B. 2014. The European porcelain tobacco pipe. Atglen.
• Pesenecker, M., 2003. Tonpfeifenproduktion in Grimma. Knasterkopf 16, p. 105-112.
• Petit, T, Brou, L., 2015. Qualmende Köpfe vor der belagerten Festung Luxemburg. Die
Tonpfeifenfunde aus zwei Feldlagern der Truppen liddwigs XIV. Archaeologia Luxemburgensis
2.
• Pfeifer, M. A., 1983. Clay tobacco pipes from Hudson’s Bay Company’s Bellevue Farm, San
Juan Island, Washington (45-SJ-295). In: Davey, P.: The archaeology of the clay tobacco pipe,
VIII. America. Bar International Series 175, p. 161-183.
• Pfeifer, M. A., 2006. Clay tobacco pipes and the fur trade of the Pacific Northwest and
Northern Plains. Historic clay tobacco pipe studies. Research monograph 1.
• ‘Philaretes’, 1602. Work for Chimny-Sweepers: Or A Warning for Tobacconists. London. In:
Atkins, A. T., 1936. Shakespeare Association Facsimiles no 11, Oxford.

31

• Polli, R., Cook, V., 1969. Validity of the Product Life Cycle. The Journal of Business 42 (4), p.
385-400.

• Pollner, O., 1997. Die Pfeifenmacher zwischen Rennsteig und Rhön. Bünde.
• Porter, M. E., 1990. The competitive advantage of nations. Harvard Business Review, March-

April 1990, p. 73-91.
• Porter M. E., 1992. Concurrentiestrategie: analysemethoden voor bedrijfstakken en

industriële concurrentie. Business Contact.
• Portus Itius, 1938. La fabrication des pipes à Boulogne. Revue de Boulogne 152.
• Posthumus, N. W., 1913. Statistiek van de in- en uitvoer van Amsterdam in het jaar

1774.Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap, deel 34, p. 516-528.
• Posthumus, N. W., 1943. Nederlandse prijsgeschiedenis. Leiden.
• Posthumus, N. W., 1943. Kinderarbeid in de 17e eeuw in Delft. Economisch Historisch

Jaarboek 22, p. 49-67.
• Pot, G. P. M., 1994. Arm Leiden. Levensstandaard, bedeling en bedeelden, 1750-1854.

Hilversum.
• Potgieter, S., 1984. Gouda clay pipes from excavated historical sites in Cape Town. Bulletin of

the South African Cultural History Museum 5, p. 43-48.
• Pottier, W., 1986. Antwerpse pijpenmakers in de 18e eeuw. Catalogus “Vier eeuwen roken”,

Volkenkundemuseum. Antwerpen.
• Prak, M., 2002. Gouden eeuw. Het raadsel van de Republiek. Nijmegen.
• Prak, M., 2006. Craft guilds in North-Western Europe (England, France , Low Countries). Paper

voor het symposium ‘The return of the Guilds’, Universiteit Utrecht, 2006.
• Prak, M. & Zanden, J. L. van, 2013. Nederland en het poldermodel. Sociaal-economische

geschiedenis van Nederland, 1000-2000. Amsterdam.
• Price, J. M., 1961. The Tobacco adventure to Russia. Transactions of the American

Philosophical Society, New Series, volume 51, part 1.
• Price, R., Muckelroy, K., 1974. The second season of work on the Kennemerland site, 1973. An

Interim report. The International Journal of Archaeology and Underwater Exploration 3.2, p.
257-268.
• Prooye, L. A. van, 1990: De invoer van Rijnshout per vlot, 1650-1795. Economisch en Sociaal-
Historisch Jaarboek 53, p. 30-79.
• Rachel, H., 1928. Die Handels-, Zoll- und Akzisepolitik Preuszens, 1740-1786. In: Acta
Borussica. Denkmäler der Preuszischen Staatsverwaltung in 18. Jahrhundert. Preuszischen
Akademie der Wissenschaften, Dritter Band, Erste Hälfte, p. 675-676.
• Raphaël, M., 1991. La pipe en Terre. Son périple à travers la France. Vitrolles.
• Raphaël, M., 2003. La pipe en terre à Marseille. Nice.
• Raphaël, M., Kügler, 2005. Funde von Fort le Bellegarde, Südfrankreich. Knasterkopf 18, p.
138-141.
• Rau, G., Rau, M., 2009. Das Glaslaboratorium des Johann Kunckel auf der Pfaueninsel in
Berlin. Landesdenkmalamt Berlin.
• Reiff, E., 1995. Oberharzer Tonpfeifenfunde. Ein erster Übersicht. Knasterkopf 7, p. 50-63.
• Reinfelde, I., Vijups, A., 2002. 17. Gs baltmāla pīpes Rīgas vēstures un kuġniecības muzeja
arheoloġiskajā materiālā. Arheologu Pētījumi Latvijā 2000. Un 2001. Gadā. Rīga, p. 283-295.
• Reinfelde, I., 2003. “Reilija” pīpes Rīgas arheoloġiskajā materiālā. Senā Rīga. Pētījumi pilsētas
arheoloġijā un vēsturē, 4. Rīga.

32

• Reinfelde, I., 2005. Archäologische Tonpfeifenfunde in Riga. Ein erster Überblick. Knasterkopf
18, p. 51-62.

• Remmerswaal, L. H., 2006. Een duurzame alliantie. Gilden en regenten in Zeeland , 1600-
1800. Utrecht.

• Richie, C. F., 1978. Clay tobacco pipes from the Baybulls Wreck, Newfoundland, 1696: A report
in support of the preliminary excavations. Unpublished Report Parks Canada.

• Ridovics, A. Hungary. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 2, p. 65-73.
• Riemann, R., 1999. Tonpfeifenfunde in Petershagen-Windheim. Knasterkopf 12, p.15-25.
• Ring, E., 1989. Tonpfeifen in Uelzen. In: Loftus, J., Ring, E: Die Trückene Trünckenheit. Die

Geschichte des Rauchens und der Pfeifenbäckerei, p.42-44.
• Riordan, T. B., 1991. Seventeenth-century clay tobacco pipes from Smith’s Townland, St.

Mary’s City, Maryland. In: Davey, P. J. and Pogue, D.J.: The Archaeology of the Clay Tobacco
Pipe, XII, Chesapeake Bay. BAR International Series 566, p. 89-98.
• Rivallain, J., 1994. Pipes Européennes du littoral Béninois. Cahiers du Centre de recherches
africaines , 8, p. 9-24.
• Röber, R., 1999. Tonpfeifen des 17. und 18. Jahrhunderts aus Breisach, Freiburg und Konstanz.
Zum Forschungsstand im südlichen Südwestdeutschland. In: Schmaedecke, M. Tonpfeifen in
der Schweiz. Beiträge zum Kolloquium über Tabakspfeifen aus Ton in Liestal am 26. März
1998.
• Roessingh, H. K., 1976. Inlandse Tabak. Expansie en contractie van een handelsgewas in de
17e en 18e eeuw in Nederland. Wageningen.
• Roessingh, H. K., 1978. Amsterdam en de tabaksteelt in Nederland. Spiegel Historiael 13 (2), p.
73-79.
• Roever, de, M., 1987. The Fort Orange “EB” Pipe Bowls: An Investigation of the Origin of
American objects in Dutch Seventeenth-Century Documents. New World Dutch Studies,
Dutch art and Culture in Colonial America 1609-1776. Albany, p. 51-61.
• Roggeman, T., 2010. De VOC en de Gouden Eeuw. Master scriptie Universiteit Gent.
• Röhlk, F., 1973. Schiffahrt und Handel zwischen Hamburg und den Niederlanden in der
zweite Hälfte des 18. und 19. Jahrhunderts. Wiesbaden.
• Roth Heege, E., 2006. Aus der Frühzeit des Tabakrauchens. Tonpfeifen des 17.-19.
Jahrhunderts im Kanton Zug. Tugium, 22, p. 75-94.
• Roth Heege, E, 2007. Tonpfeifen des 17.- 19. Jahrhunderts im Kanton Zug (Schweiz).
Knasterkopf 19, p. 100-115.
• Roth-Heege, 2009. Tonpfeifen in Schiffswracks: Impressionen einer Australienreise. Vortrag
Treffen des Arbeitskreises zur Erforschung der Tonpfeifen in Augsburg 2009.
• Rothschild, N. A. & Wall, D. D., 1985. De archeologie van Nieuw-Amsterdam en New York.
New Netherland Studies, Bulletin KNOB 84 (2/3), p. 16-67.
• Rupp, H., 1994. Die Kunst des Rauchens, in R. Sandgruber; H. Kühnel, Genuß & Kunst. Kaffee,
Tee, Schokolade, Tabak, Cola. Ausstellung Schloss Schallaburg (Katalog des
Niederösterreichischen Landesmuseums N.F. 341), Innsbruck, p. 102-126.
• Russow, E., 2005. Ceramics in Estonian cities in the 16th – 18th centuries. In: Lesti Kunsti
Ajalugu. History of Estonian Art, 1520-1770, p. 205 , 475.
• Russow, E., 2005. Tonpfeifen aus Tallinn. Knasterkopf 18, p. 67-72.
• Russow, E., 2006. Post-Medieval Archaeology in Estonia. In: Estonian Archaeology I, Tartu, p.
193-203.

33

• Rutsch, E. S., 1973. Smoking technology of the aborigines of the Iroquois Area of the New
York State. Cranbury, New Jersey.

• Rutten, W., 1997. De vreselijkste aller harpijen. Pokkenepidemieën en pokkenbestrijding in
Nederland in de 18e en 19e eeuw. Wageningen.

• Sachsenhauser, E., 1924. Kulturgeschichte des Tabaks. Das Bayerland 35/5, p.84-90.
• Sagalès, J. R. I., 1998. Les pipes de fang a fumar. La terrissa de Palafrugell. Terrisseries de

Catalunya V.
• Saladich i Garriga, J., 2003. Introduction las pipas de Terracotta en Catalunya. Bijdrage voor

het congres van de Académie Internationale de la Pipe in 2003 in Barcelona, ongepubliceerd,
38 p.
• Sander, C. A. L., 1966. Amsterdamse Potten-, Plateel- en andere aardewerkbakkerijen. Ons
Amsterdam 18 (8).
• Saugera, E., 1995. Bordeaux port négrier, XVII-XIX siècles. Bordeaux, 1995.
• Savary des Bruslons, J., 1723. Dictionaire Universel de Commerce, tome II.
• Schäfke, W., 1984. Blauer Dunst. VierJahrhunderte Tabak in Köln. Köln, Stadtmuseum.
• Schama, S., 2001. Overvloed en Onbehagen. De Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw.
Uitgeverij Contact.
• Schawacht, J. H., 1973. Schiffahrt und Güterverkehr zwischen den Häfen des Deutschen
Niederrheins (insbesondere Köln) und Rotterdam, vom ende des 18. Bis zur Mitte des 19.
Jahrhunderts (1794-1850/52). Köln.
• Schedels, J. C., 1834/35. Vollständiges allgemeines Waaren-Lexicon für Kaufleute,
commissionäre, Fabrikanten und Geschäftsleute. Band 2. Leipzig.
• Schendl, K., 1954. Der Tabak im Leben unserer Vorfahren. Mitteilungen des
Oberösterreichischen Landesarchivs 3. Band, p. 196-212.
• Schmaedecke, M., 1996. Zum Stand der Tonpfeifenforschung in der Schweiz. Ein erster
Überblick. Knasterkopf 8, p. 50-61.
• Schmaedecke, M., 1999. Zum Gebrauch von Tonpfeifen in der Schweiz. In Schmaedecke, M.:
Tonpfeifen in der Schweiz. Archaeologie und Museum Heft 40, Liestal, p. 51-66.
• Schmaedecke, M., 1999. Zum Gebrauch von Tonpfeifen in der Schweiz. In Schmaedecke, M.:
Tonpfeifen in der Schweiz. Archaeologie und Museum Heft 40, Liestal, p. 51-66.
• Schmaedecke, M., 2002. Floral verzierte Pfeifenstiele aus Südwestdeutschland und
angrenzenden Regionene. Ansätze zu einer Systematisierung von Produkten vornehmlich aus
dem Raum Mannheim/Frankenthal. Knasterkopf 15, p.19-34.
• Schmidt, H., 1986. Der ehemalige Klosterhof von St. Johannis in Stralsund. Notbergung und
Einzelbefunde 1982 bis 1984. In: Küstenbilder. Beiträge zur Heimatgeschichte und zur
Denkmalpflege im Bezirk Rostock, p. 60-64.
• Schmidt, A., 2005. Vrouwenarbeid in de vroegmoderne tijd in Nederland. Tijdschrift voor
Sociale en Economische Geschiedenis 2(3), p. 2021.
• Schmidt, A., 2007. Gilden en de toegang van vrouwen tot de arbeidsmarkt. De Zeventiende
Eeuw 23, p. 160-178.
• Scholz-Babisch, M., 1971. Quellen zur Geschichte des Klevischen Rheinzollwesens vom 11. bis
18. Jahrhundert, Zweite Hälfte. Deutsche Handelsakten des Mittelalters und der Neuzeit,
Band XIII. Deutsche Zolltarife des Mittelalters und der Neuzeit. Teil IV. Wiesbaden.
• Schotel, G. D. J., 1869, Tweede verbeterde uitgave 1905. Het maatschappelijk leven onzer
vaderen in de zeventiende eeuw. Leiden.

34

• Schotel, G. D. J., 1878. Letterkundige bijdragen tot de geschiedenis van de Tabak. Kuilenburg.
• Schouten, J. 1977. Gouda door de eeuwen. Alphen aan den Rijn.
• Schouten, L., Bruijn, A. de, 2000. Een eeuw Verzijl aan de Raam en Gouwe. PKN 23(90), p.

1241-1248.
• Schrire, C., Deetz, J. Lubinsky, D. Poggenpoel, C., 1990. The Chronology of Oudepost, Cape, as

Inferred from an analysis of Clay Pipes. Journal of Archaeological Science 17, p 269-300.
• Schumpeter, J., 1942. Capitalism, socialism and democracy. Met een introductie van R.

Schwedberg. Uitgave 1994, Londen en New York.
• Schutte, G. J., 1977. De Republiek der Verenigde Nederlanden, 1702-1780. In: Winkler Prins

Geschiedenis der Nederlanden, deel II. Noord en Zuid in de Nieuwe Tijd (van ca. 1500 tot
1780. P. 203-246.
• Schwerdel-Schmidt, H., 1992. Neue Genüsse. In: Lutz, D.: Vor dem grossen Brand.
Archäologie zu Füssen des Heidelberger Schlosses. Stuttgart, p. 114-119.
• Seeliger, M., 1989. Tonpfeifen aus Uslar. Uslar.
• Seeliger, M., 1993. Pfeifenmacher und Tonpfeifen zwischen Weser und Harzvorland.
Geschichte der Handwerker und ihrer Erzeugnisse. Beiträge zur Volkskunde in Niedersachsen
6, Göttingen.
• Seemann, U., 2012. Een laat 18e eeuws Nederlands sigarenpijpje van klei uit Kaapstad, Zuid-
Afrika. PKN 35 (137), p. 2534-2538.
• Sepp., J. C., 1773. Nieuwe Geographische Nederlandsche Reise- en Zak-Atlas. Amsterdam.
Facsimilé-herdruk, 1987. Alphen aan den Rijn.
• Sharpe, S., Luckenbach. A., Kille, J., 2002. Burle’s town Land (ca 1649-1676): A marked
abundance of pipes. In: Luckenbach, A., Cox, C. J., Kille, J.: The clay tobacco-pipe in Anne
Arundel County, Maryland (1650-1730). Annapolis, p. 28-39.
• Shaw, M. S., 1938. Native pipes and smoking in South Africa. Annals of the South African
Museum Vol. XXIV, part 5, p. 277-302.
• Sheppard, T., 1912. Early Hull tobacco pipes and their makers. Hull.
• Shorto, R., 2004. Nieuw Amsterdam. De oorsprong van New York. Amsterdam.
• Shrire, C., 1990. Excavating archives at Oudepost I, Cape. Social Dynamics 16, p. 11-21.
• Siwiak, W., 2002. Funde der Pfeifen aus dem XVII.-XVIII. Jahrhundert von der archäologischen
Forschungen auf dem Gebiet der Stadt Bydgoszcz (Bromberg). Bericht Tagung Arbeitskreis
zur Erforschung der Tonpfeifen, 2002.
• Siwiak, W., 2005. Funde Preussischer Pfeifen in Polen auf der Grundlage publizierter
Materialien. Ein Abriss der Forschungsproblematik. Knasterkopf 18, p. 35-38.
• Skre, D., 1980. Clay pipes from the excavation in Revierstredet 5-7, Oslo. In: Davey, P.: The
Archaeology of the Clay Tobacco Pipe IV. Europe I. BAR International Series 92, p. 299-317.
• Smiesing, P. K.,1981. De Utrechtse pijpenindustrie in het Lauwerecht. PKN 4 (14), p. 27-39.
• Smiesing, P., 1982. Pijpen uit Hamburg. PKN 5(18), p. 38,39.
• Smiesing, P. K., 1986. Het dateren van Goudse pijpen aan de hand van de merken. PKN 9(34).
• Smiesing, P. K., 1987. Een bezoek aan een Goudse pijpenmakerij in 1710. PKN 10 (37), p. 3-4.
• Smiesing, P. K., 1987. Een dubbelmerk uit Gouda. PKN 10 (38)p. 47, 48.
• Smiesing, P. K. & Brinkerink, J. P., 1988. Onder de rook van Utrecht. Twee eeuwen
tabakspijpenmakerij in Lauwerecht. 1600-1800. Stichtse Historische Reeks 14.
• Smiesing, P., 1989. Poolse Pijpelogie. PKN 11(44), p. 74-89.

35

• Smiesing, P. K., 1989. Bezoek van een Duitse geleerde in 1762 aan een Goudse pijpenfabriek
en iets over het glazuren van pijpen. PKN 12 (45), p. 120-120-124.

• Smiesing, P. K. & Zimmermann, E., 1990. Pruisische pijpenfabrieken in Polen. PKN 13 (50), p.
237-248 en PKN 13(51), p. 261-272.

• Smiesing, P. K., 1991. Nog iets over Utrechtse pijpenmakers. PKN 14 (53), p. 302-312.
• Smiesing, P., 1992. Ein Pfeifenfund in Hamburg. Knasterkopf 6, p. 24-31.
• Smiesing, P., 2002. Vraagbaak: Vraag uit Caracas (Venezuela). PKN 25(98), p. 1433-1444.
• Smiesing, P. K. , 2009. Voor sigaar, sigaret of pijptabak. PKN 31 (123), p. 2060-2962.
• Smiesing, P., 2012. Jan Nieuwveld en de fruitben. PKN 34 (135) p. 2464-2467.
• Smiesing, P. K., 2012. Een opmerkelijk dubbelmerk. PKN 35 (138).
• Smiesing, P. K., 2017. Gouwenaars in Schoonhoven. PKN 39 (152).
• Snapper, F., 1988. Commerce, ships and war in the Baltic from the rise of the Hanseatic

League till the French Revolution. In: Heeres, W. G., e.a.: From Dunkrik to Danzig. Shipping
and trade in the North sea and the Baltic, 1350-1850. Hilversum, p. 405-428.
• Soly, H., 2006. The political economy of European craft guilds: Power relations and economic
strategies of merchants and master artisans in medieval and early modern textile industries.
Paper congress ‘The return of the guilds’, Utrecht 5-7 October 2006.
• Souris, Ch., 1995. La mysterieuse saga du petun. Tabac et pipes en terre. Louvain-la-Neuve.
• Spaans, J., 2002. Weduwen, wezen en vreemdelingen. Sociale zorg en tolerantie. In: Nijs, T.
de & Beukers, E. Geschiedenis van Holland, deel 2. 1572-1795, p.225-286. Hilversum.
• Spek, C. van der, 2008. Zeven eeuwen tussen IJssel en Gouwe. Gouda.
• Spindler, C., 2005. Funde von Tonpfeifenfragmenten auf “Fäkalienfeldern” bei Braunschweig.
Knasterkopf 18, p. 113-116.
• Stam, R. D. & Stam, M. D. A., 1988. Twee bijzondere vondsten uit Reeuwijk. PKN 11 (43), p.
67-68.
• Stam, R. D., 1989. Op een pijpenpot past een deksel. PKN 12 (46), p. 126-143.
• Stam, R. D., 1995. Ein Fund von Tonpfeifen des Pfeifenbäckers M. P. in Köln. Knasterkopf 7, p.
2-20.
• Stam, R. D., 1995. Een bezoek van P. A. Nemnich aan de pijpenfabriek van Hendrik Herbus te
Gouda. PKN 18 (70), p. 745-748.
• Stam, R. D., 1997. Robert Bon, een pijpenmaker van bovenregionale betekenis. PKN 20(78), p.
926-928.
• Stam, R. D., 2002. The export of European clay pipes to North America. A preliminary survey.
The Pipe Year Book 2002, p. 7-18.
• Stam, R. D., 2004. Export van kleipijpen uit België en Frankrijk naar N-Amerika (2). PKN 26
(103), p. 1537-1544.
• Stam, R. D., 2004. Placaat van de Staaten Generaal der Vereenigde Nederlanden van 1769.
Redding van drenkelingen door het blaasen van tabaksrook in den aarsdarm door middel van
een tabakspijp. PKN 27 (106), blz. 1624-1627.
• Stam, R. D., 2007. Tonpfeifenimporten aus Holland. Knasterkopf, 19, p. 118-122.
• Stam, R. D., 2007. Vondsten uit de gracht van de waterburcht Kapellendorf. PKN 29(115), p.
1838-1844.
• Stam, R. D., 2008. Goudse pijpen uit de Lofoten. PKN 31(121), p. 2000-2002.

36

• Stam, R. D., 2009a. Belgium. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 2, 2009. P. 15-
22.

• Stam, R. D., 2009b. Germany. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 2, p. 59-64.
• Stam, R. D., 2010. De export van pijpen uit het Westerwald over Nederlandse havens in de

19e eeuw en de rol van handelshuizen. PKN 32(127), p. 2200-2212.
• Stam, R. D., 2010. Aanvulling op ‘Goudse pijpen uit de Lofoten’. PKN 32(128), p. 2240-2241.
• Stam, R. D., 2012. Some aspects of the social history of pipe making in the nineteenth century

Netherlands. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 5, p. 87-90.
• Stam, R. D., 2013. De Nederlandse pijp in handelsboeken. PKN 36 (140), p. 24-28.
• Stam, R. D., 2013. The import of Dutch pipes in Germany in the 17th and 18th century. Journal

of the Académie Internationale de la Pipe 6, p. 133-139.
• Stam, R. D., 2013. Waarom de ontwikkeling van de pijpennijverheid in België zo anders was

als die in Nederland. Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2013,
p 33-49.
• Stam, R. D., 2014. Een Jonaspijp uit Keulen. Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek
historische tabakspijpen 2014, p. 19-20.
• Stam, R. D., 2014. De Belgische export en import van pijpen na de Belgische
onafhankelijkheid. Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2014, p.
75-85.
• Stam, R. D., 2014. Is het bijmerk een betrouwbaar dateringskenmerk. Jaarboek PKN, Stichting
voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2014, p. 99-102.
• Stam, R. D., 2015. Some aspects of the social history of Dutch pipe makers in the seventeenth
and eighteenth centuries. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 8, p. 9-12.
• Stam, R. D., 2015. Dutch pipes: for richer, for poorer: some preliminary notes. Journal of the
Académie Internationale de la Pipe 8, p. 63-68.
• Stam, R. D., 2015. The export of clay pipes to the Netherlands from the German firms
Gebrüder Bordollo and Jacobi, Adler & Co. Journal of the Académie Internationale de la Pipe
8, p. 89-101.
• Stam, R. D., 2015. Iets over de sociale geschiedenis van de Belgische kleipijpennijverheid.
Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2015, p. 129-137.
• Stam, R. D., 2015. De sociale strijd op Belgische pijpen. Jaarboek PKN, Stichting voor
Onderzoek Historische Tabakspijpen 2015, p. 141-147.
• Stam, R. D., 2016. de betekenis van de Goudse pijp in de handel met de Ashanti en gouden
Ashanti pijpen in de 19e eeuwse politiek. Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische
Tabakspijpen 2016, p. 203-215.
• Stam, R. D., 2016. Economic consequences of war for pipe makers. Journal of the Académie
Internationale de la Pipe 9, p. 1-10.
• Stam, R. D., 2017. Some notes about the transfer of clay tobacco pipe technology. The Dutch
route. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 10, p. 98-108.
• Stam, R. D., 2018. Drie Leidse pijpen uit een mal. PKN 40 (155), p. 49-53.
• Stam, R. D., 2018. Vier pijpenfabrieken uit Nimy, Maisières en Mons (België). Jaarboek PKN,
Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2018, p. 167-183.
• Stam, R. D., 2019. The export of Dutch and Westerwald pipes in the nineteenth century and
the beginning of the twentieth century, Facts and questions. Journal of the Académie
Internationale de la Pipe 12, p…. In druk.

37

• Standke, B.: Tonpfeifen aus Mittweida. Kreisarbeitsstelle für Bodendenkmalpflege. Heft 2,
1992. S. 77-82.

• Standke, B., 1997. Zur Tonpfeifenbäckerei im sächsischen Grimma. Knasterkopf, 10, p.1-50.
• Standke, B., 2003. Zur Tonpfeifenbäckerei in Waldenburg (Altstadt). Knasterkopf 16, p. 118-

130.
• Standke, B., 2004. Tonpfeifenfunde in der Grimmaer Töpferstrasse. Knasterkopf, 17, p. 79-82.
• Standke, B., 2007. Zur Tonpfeifenbäckerei in Altenburg. Die Pfeifenmacherfamilie Laspe.

Knasterkopf, 19, p. 53-74.
• Steendijk, T., 1982. Archiefdocumenten over een 17e eeuwse Hoornse pijpmaker en het

tabaksverbruik in West-Friesland in die tijd. PKN 5 (19), p. 56-61.
• Steffens, P., 2002. The product life cycle concept: Buried or resurrected by the diffusion

literature? Academy of Management Conference, Technology and Innovation Management
Division, Denver, August 2002.
• Stephan, H-G., 1995. Grossalmerode, Ein europäisches Zentrum der Herstellung von
technischer Keramik, Teil II. Grossalmerode.
• Stephan, H-G., 1997. Tonpfeifen aus dem Rathaus von Höxter. Dokumente früher
Rauchkultur. Afbeelding in Knasterkopf 10, p. 78.
• Stolleis, M., 1992. Pecunia nervus rerum. Die Finanzfrage in der deutschen
Staatsräsonliteratur des 17. Jahrhunderts. Schriften des Italienisch-Deutschen Historischen
Instituts in Trient, Band 4, Berlin, p. 21-36.
• Sudbury, J. & Jung, S. P., 2009. United States of America. Journal of the Académie
Internationale de la Pipe 2, p. 137-148.
• Surabian, N. M., 1995. Ob istoriy rasprostraneniya beloglynyanih kuritelnih trubok v Sankt-
Petersburge. p. 88-105.
• Surabian, N. M., Kügler, M., 1997. Tonpfeifen des 17. Und 18. Jahrhunderts aus St. Petersburg.
Knasterkopf 9, p. 73-85.
• Suzuki, B. T., 2004. Die Versorgung Holländischer Auswanderer in Japan im 17. und 18.
Jahrhundert. Knasterkopf 17, p. 60-66.
• Suzuki, B. T., 2011. Dutch influences on the Japanese smoking habit. Journal of the Académie
Internationale de la Pipe 4, p. 39-43.
• Svitlana, B. 2012. Turkish pipes as the part of maritime connections of the Black Sea area of
East Europe. Paper presented at the 28th Congress of the Académie Internationale de la Pipe
at the 25th of September 2012.
• Sypesteyn, C. A. van, 1888. Holland in vroegere tijden. Merkwaardige personen en schetsen
uit het maatschappelijk leven. Den Haag.
• Szalay Emőke, P., 2009. Clay pipes of Debrecen. Exhibition catalogue. Debrecen.
• Szill, H., 2001. Tonpfeifenfunde aus Erding. Knasterkopf 14, p. 13-19.
• Szill, H., 2002. Tonpfeifenfunde aus Erding. Teil 2. Knasterkopf 15, p. 51-64.
• Tardy, J., 1979. Les poteries et les faïences Françaises. Paris.
• Tate, B., 2010. Archeologists in New York uncover tobacco pipes dating back to the 17th
century. http://pipesmagazine.com/python/pipe-news/archeologists-in-new-york-uncover-
tobacco-pipes.
• Tatman, C., 1996. An 18th-century Dutch pipe bowl from London. SCPR 50, p. 46-47.

38

• Taylor, P., 2017. Tobacco consumption in England in the 1570's: A fresh look at William
Harrison's evidence. SCPR Newsletter 91, p. 29-32.

• Taylor, P., 2017b. Importing Dutch pipes into Scotland: Negotiating the customs system. SCPR
Newsletter 92, p. 28-30.

• Taylor, P. 20… ‘Excise taxation and the Early English Tobacco Pipe Industry’, Clay Pipe
Research, 4, p. ..... In druk.

• Teichner, F., 1998. Tonpfeifenbäcker in Berlin und Brandenburg: Bodenfunde von der
Westkurtine der Spandauer Zitadelle. Ethnographisch-archäologische Zeitschrift. 39, p. 353-
365.

• Teichner, F, 2001. Tonpfeifenbäcker in Berlin und Brandenburg 2: Bodenfunde aus Berlin,
Königs Wusterhausen, Kloster Zinna und Potsdam. Ethnographisch-Archaeologische Zeitschrift
42(2), p. 265-304.

• Tenold, S., 2009. Vernon’s product life cycle and maritime innovation: Specialised shipping in
Bergen, Norway, 1970-1987, p. 700-786.

• Thackeray, J. F. & van der Merwe & N. J., van der Merwe, T. A., 2001. Chemical analysis of
residues from seventeenth-century clay pipes from Stratford-upon-Avon and environs. South
African Journal of Science 97, p. 19-21.

• Thibault, M., 1993. Débitans de tabac, Quatre siècles d’histoire. Paris.
• Thier, B., 1990. Die Tonpfeifenfunde aus der Karlsburg in Bremerhaven (1672-1680).

Knasterkopf 3, p. 1-16.
• Thier, B., 1991. Die Tonpfeifenfunde aus der Gräfte der Burg Lüdinghausen. Knasterkopf 4, p.

4-12.
• Thier, B., 1993. Die spätmittelalterliche und neuzeitliche Keramik des Elbe-Weser-

Mündungsgebietes. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte der Keramik. Probleme der
Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet, Band 20, p. 302-308 und 493-502.
• Thomas, M. S., 1935. Onze IJslandsvaarders in de 17e en 18e eeuw. Amsterdam.
• Tielhof, M. van, 2002. Een open economie, in voor- en tegenspoed. De economische
ontwikkeling van Holland. In: Nijs, T. de & Beukers, E. Geschiedenis van Holland, deel 2. 1572-
1795, p. 135-180. Hilversum.
• Tietjens, P., 1991. Eine Töpfereiabfallgrube aus dem Jahre 1776 in Bad Oldesloe. In: Jahrbuch
für den Kreis Stormarn 1991, 9/1991. Husum, 1991, S. 112-138. Knasterkopf 4, p. 25.
• Tijmstra, F., 1984. Kleipijpen gebruikt bij de tabaksrookklisteer. PKN 7 (25), blz. 12-14.
• Tijmstra, F., 1986. De pijpenmarkt te Amsterdam. PKN 9(34), p. 32-34.
• Tijmstra, F.; Meulen, J. van der, 1988. De kleipijp als bodemvondst. Beknopt overzicht van de
belangrijkste pijpenmakerscentra in de 17e en 18e eeuw. Leiden.
• Tillie, J., 1992. Le Tabac de Dunkerque. Dunkerque.
• Tiri, W., 2005. Een non die een pijpje roken kon? Een Goudse pijp uit de abdij van Roosendael
te Sint-Katelijne-Waver. Opgetekend Verleden 3. Jaarboek van de Mechelse Vereniging voor
Stadsarcheologie, p. 72-75.
• Tomka, G., 2005. Die Archäologische Erforschung der Tonpfeifen in Ungarn. Ein Kurzübersicht.
Knasterkopf 18, p. 73-79.
• Tomka, G., 2009. 17th century clay pipes in Hungary – 10 years after. Contribution to the 25th
conference of the Académie International de la Pipe. Budapest 7-11 October 2009.

39

• Tomka, G., 2010. Clay pipes in Hungary from the 17th century: 10 years on. Journal of the
Académie International de la Pipe 3, p. 1-11.

• Toms, H., 1990. Landesherrliche Verordnungen über die Markierung von Tonpfeifen im Raum
Niedersachsen. Knasterkopf 3, p. 20-31.

• Tupan, H. R., 1980. De Groninger tabakspijpenmakers in de 17e en 18e eeuw. PKN 2 (8), p. 4-
15.

• Tupan, H. R., 1983. Wolken van Genot. Een cultuurhistorisch overzicht van het tabaksgebruik
in Nederland. Assen.

• Tupan, H.R., 1988. Groningen. In: Tymstra, F. en Meulen, J. van der: De kleipijp als
bodemvondst. Leiden, p. 88-104.

• Uffenbach, Z. C. von, 1754. Merkwürdige Reisen durch Holland, und England. Deel III pp. 296-
297.

• Veeckman, J., 1987. Pijpenbakken in de 18e eeuw. Scharnier, periodiek informatieblad over de
opgravingen en restauratiewerkzaamheden, kathedraal van Antwerpen, nr. 2.

• Veen, M., 1986. Vervoer en reparatie van pijpenmakersgereedschap. PKN 9 (34 ), p. 46-47.
• Veer, M. van der, 2016. Transport via water, spoor en wegen. In: Verkaaik-Hogervorst, I. Het

leven in Gouda, nummer 13. Gouda.
• Veit, R., 2002. Digging New Jersey’s past. Historical archaeology in the Garden State. New

Jersey.
• Veluwenkamp, J. W., 2000. Archangel. Nederlandse ondernemers in Rusland, 1550-1785.

Groningen.
• Verhage, B., 1994. Grondslagen van de marketing. Houten.
• Vernon, R., 1966. International investment and international trade in the product cycle. The

Quarterly Journal of Economics, Vol. 80 (2), p. 190-207.
• Verrocchio, V., 2009. Le pipe dall’ex carcere di San Domenico a L’Aquila. Materiali per una

tipologia. Archeologia Postmedievale 13, p. 243-263.
• Versluys, L., Het kleiboek, oude technieken en nieuwe mogelijkheden. Leuven, 1981.
• Volpe, L.S., 1994. Informe sobre pipas de caolin en Rosario. Arqueologia Urbana de Rosario.

Publicación interna no 1.
• Vos, A. D., 2012. Onderwaterarcheologie op de rede van Texel. Waardestellend onderzoek in

de westelijke Waddenzee (Burgzand). Amersfoort.
• Vries, J. de, 1963, 1965. De statistiek van de in- en uitvoer van de Admiraliteit op de Maaze

1784-1793. Economisch Historisch Jaarboek, 29, p. 188-259 en 30, p. 236-307.
• Vries, J de, 1993. The labour market. In Davids, K. en Noordegraaf, L., 1993. The Dutch

economy in the Golden Age. Amsterdam.
• Vries, J. de en Woude, A. van der, 1995. Nederland 1500-1815. De eerste ronde van moderne

economische groei. Amsterdam.
• Vyšohlíd, M., 2007. Finds of clay tobacco pipes from Námĕstí Repunliky in Prague’s New

Town. Studies in Post-Medieval Archaeology 2, Prague, p. 275-304.
• Wacke, A., 2014. The clay tobacco pipe collection from Hólar, Iceland. Doctoraalscriptie

Universiteit IJsland, 99 p.
• Walker, I. C., 1966. A pipemaker’s mark from Gouda, the Netherlands – Then and now.

American Antiquity 31(5).
• Walker, I. C., 1971. Nineteenth-century clay tobacco pipes in Canada. Ontario Archaeology 16.

40

• Walker, I. A., 1971. An archaeological study of the clay pipes from the King’s Bastion Fortres
Louisburg, Occasional paper in Archaeology and History, 2. Canadian Historic Sites. Ottawa, p.
56-122.

• Walker, I. C., 1975. The potential use of European clay tobacco-pipes in west African
archaeological research. West African Journal of Archaeology 5, p. 165-193.

• Walker, I. C., 1976. Clay pipes from the fortress of Louisburg. Archaeology 20(3), p. 187-193.
• Walker, I. C., 1977. Clay Tobacco Pipes, with particular reference to the Bristol industry.

Canada.
• Walker, I. C., 1980. The Central European origins of the Bethabara, North Carolina clay

tobacco-pipe industry. In Davey, P. The archaeology of the clay tobacco pipe IV. BAR
International Series 92. P. 11-70.
• Walker, I. C., 1983. Nineteenth-Century clay tobacco-pipes in Canada. In: Davey, P.: The
archaeology of the clay tobacco pipe, VIII. America. Bar International Series 175, p. 1-88.
• Walter, R., 2003. Wirtschaftsgeschichte. Vom Merkantilismus bis zum Gegenwart. 4. Auflage,
Köln.
• Walkiewicz, B., Kamiński, 1996. Fajki gliniane z badań archeologicznych ratusza w Kołobrzegu.
Materiały Zachodniopomorskie, 42, p. 389-399.
• Walkiewicz, B., 1999. Jednorodne fajki gliniane z badań archeo;ogiczych na terenie podzamcza
w Azczecinie. Materialy Zachodniopomorskie XLVI, t 46, p. 287-304
• Walkiewicz, B., 2000. Fajki Gliniane z Badan Archeologicznych przy ulicy Szyperskiej 21 w
Poznaniu. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, p. 291-296.
• Walle, R. Van de, 1981. 19de-Eeuwse pijpenhandel in Gent. Stadsarcheologie Gent 5 (3), p. 5-
16.
• Wallin, A. L., 1983. Datering med hjälp av kritpipor. Fornvännen 78, 1983.
• Walter, R., 2003. Wirtschaftsgeschichte. Vom Merkantilismus bis zum Gegenwart. 4. Auflage,
Köln.
• Weidner, M., 1997. Die Tonpfeifen aus zwei Lübecker Grabungen. Eigen uitgave.
• Weidner, M., 1999. Tonpfeifen aus der Elbe. Offa 56, p. 375-386.
• Weidner, M., 1999. Archäologische Funde vom Rendsburger Neuwerk. Knasterkopf 12, p. 4-
13.
• Weidner, M., 2000. Tonpfeifenfunde von Maes bei Maasholm. Knasterkopf 13, p. 29-42.
• Weidner, M., 2003. Tonpfeifenfunde aus der Hamburger Reichenstrasse. Knasterkopf 16, p.
159-164.
• Weitzel, T., Kügler, M., 2004. Tonpfeifenfragmente – Eine Materialvorlage zur Streufunden im
Embder Ortsteil Barenburg. Knasterkopf 17, p. 83-87.
• Weitzel, T., 2005. Tonpfeifen aus dem Depot des Ostfriesischen Landesmuseums in Embden.
Knasterkopf 18, p. 129-134.
• Welling, G. M., 1998. The prize of neutrality. Trade relations between Amsterdam and North
America 1771-1817. Amsterdam.
• Wennekes, W., 2001. Gouden Handel. De eerste Nederlanders overzee en wat zij daar
haalden. Amsterdam.
• Werz, B., 2004. Een bedroefd en beclaaglijck ongeval. De wrakken van de VOC schepen
Oosterland en Waddinxveen (1697) in de Tafelbaai. Zutphen.
• Wessels, H. F., 1939. Gouda. Proeve van een stadsmonografie. Utrecht.

41

• Westerhoff, R, 1860. Oudheidkundige verhandeling en aantekeningen betreffende de kleine
rookpijpjes. Groningen.

• Westermann, J. C., 1943. Een memorie van 1751 over de tabaksindustrie en de tabakshandel
in de Republiek. Economisch Historisch Jaarboek, 22, p. 68-81.

• Westing, H. van, 2006. Artefactos del período de ocupatión holendesa del Fuerte Orange
(Brasil). http://www.newhollandfoundation.nl/teksten/salamanca.2006.westing.pdf.

• White, S. D., 2003. Sandal Castle Yorkshire. Presentation of the clay pipes from Sandle Castle.
SCPR congress, 21 and 22 september 2002, Coalport, Shropshire. Knasterkopf 16, p. 9.

• White, S. D., 2004. The dynamics of regionalisation and trade: Yorkshire clay tobacco pipes
c1600-1800. The Archeology of the Clay Tobacco Pipe XVIII, Edited by Peter Davey and David
A. Higgins. BAR British Series 374.

• Wijsenbeek-Olthuis, T, F., 1985. Boedelinventarissenonderzoek. Bronnen, methodologie en
eerste resultaten. New Netherland Studies. KNOB bulletin 84 (2/3), p. 130-135.

• Wilts, A., 1996. Starker Tobak. Tabakgenuss und Tabakverbote in Konstanz und am Bodensee
im 17. und 18. Jahrhundert. Knastekopf 8, p. 45-50.

• Wirth, K. & Teutsch, F., 2007. Dem nichts ein Stückchen Näher. Eine Kultur löst sich in Luft auf.
Knasterkopf 19, p. 75-84.

• Wirth, K., 2009. Funde von Tonpfeifen in Mannheim, C 4.8; 9a;9b (BW2008-16). Vortrag,
Arbeitskreis zur Erforschung der Tonpfeifen, Augsburg, 2009.

• Wit, B. de, 2004. Op Hoop van Zaken. De industrialisatie van Gouda 1813-1913. Gouda.
• Witkowska, T., 2005. Der Handel mit Rostiner Tonpfeifen aufgrund Archäologischer Funde.

Knasterkopf, 18, p. 39-42.
• Witte, Ch, 1998. Tonpfeifenfunde in Tönning. Knasterkopf 11, p. 56-74.
• Wulzinger, W., 1996. Pfeifenfunden in der Hamburger Neustadt. Ongepubliceerde

aantekeningen, 4 p.
• Yamin, R., 2000. Tales of five points: Working-class life in Nineteenth-century New York. Part

5. Clay tobacco pipes. Pennsylvania.
• Zając, J. & Zimmermann, E., 2011. Fajki gliniane. Gdynia.
• Zanden, J. L. van, 1985. Kosten van levensonderhoud en loonvorming in Holland en Oost-

Nederland 1600-1850. De voorbeelden van Kampen en Alkmaar. Tijdschrift voor Sociale
Geschiedenis 11., p. 309-323.
• Zanden, J. L. van, 1987. De economie van Holland in de periode 1650-1805: groei of
achteruitgang? Een overzicht van bronnen, problemen en resultaten. Bijdragen en
mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 102, p. 562-609.
• Zanden, J. L. van, 1993. Economic growth in the Golden Age. The development of the
economy of Holland, 1500-1650. In Davids, K. en Noordegraaf, L., 1993. The Dutch economy
in the Golden Age. Amsterdam.
• Zanden, J. L van., 1999. Wages and the standard of living in Europe, 1500-1800. European
review of economic history 3. p. 175-197.
• Zanden, J. L. van & Riel, A. van, 2000. Nederland 1780-1914. Staat, instituties en economische
ontwikkeling. Meppel.
• Zeebroek, I., e.a., 2010: Een 18de-eeuwse wraksite op de Buiten Ratelzandbank (Belgische
territoriale wateren) (I): multidisciplinair onderzoek van het vondstmateriaal. Relicta, 6, p.
237-307.

42

• Zimmermann, E., 1990. Fajki Z Badań Archeologicznych W Rzucewie. Gdańsk.
• Zimmermann, E., 1992. Wybrane zagadnienia z dziejów fajki glinianej. Gdańsk.
• Zimmermann, E., Kügler, M., 1992. Die Marken auf den Tonpfeifen der Fabrik in Rostin.

Knasterkopf 6, p. 15-20.
• Zimmermann, E., 1994. Fajki Gliniane. Klubu Kolekcjonerów Fajek Glinianych, Gdańsk.
• Zimmermann, E., 2012. Fajka jako dzieło sztuki. Gdyni.
• Žvirblys, A., 2008. XVII-XIX a. Molinės pypkės Vilniaus Žemutinės pilies Teritorijoje. Vilnius.

43